The Latest
-
SURATનવસારી અને બારડોલી લોકસભા સીટો માટે સુરતમાં થશે મતદાન, સવારે 7થી સાંજે 6 કલાક સુધી ચાલશે વોટિંગ
-
Madhya Gujarat
મહીસાગરના રાઠડા બેટ પર 738 મતદાર મતદાન કરશે
-
Dakshin Gujarat
નર્મદા જિલ્લામાં 4.16 લાખ મતદાર કરશે ઉમેદવારોના ભાવિનો ફેંસલો, ભરૂચની બેઠક પર રહેશે સૌની નજર
-
Gujarat
અમદાવાદની 16 શાળાને બોમ્બથી ઉડાવી દેવાની ધમકીથી તંગદિલી
-
National
દિલ્હી: ઉપરાજ્યપાલે કેજરીવાલ સામે NIA તપાસની માંગ કરી, આતંકી સંગઠન પાસેથી ફંડ લેવાનો આરોપ
-
World
યુદ્ધવિરામ નિષ્ફળ જતાં અમેરિકા ગુસ્સે ભરાયું, કતરને આપ્યું અલ્ટીમેટમ, કહ્યું- હમાસ નેતાઓને તુરંત કાઢી મુકો
-
National
આચાર્ય પ્રમોદ કૃષ્ણમનો દાવો- ‘રામ મંદિરનો નિર્ણય પલટી જશે, કોંગ્રેસે શાહ બાનો કેસની જેમ આ યોજના બનાવી’
-
Sports
શું ભારતીય ટીમ ચેમ્પિયન્સ ટ્રોફી રમવા માટે પાકિસ્તાન જશે? BCCIના ઉપપ્રમુખનું મોટું નિવેદન
-
Business
ભારતીય બેન્કોએ નવું ઘર ખરીદનારાઓ તિજોરી ખુલ્લી મુકી, આટલા કરોડની હોમ લોન આપી
-
National
ઘરે જઈને ટીવી પર જોઈ લેજો… નોટોના પર્વત મળી રહ્યા છે.. ઝારખંડમાં EDની કાર્યવાહી બાદ PM મોદીનો કટાક્ષ
-
Sports
T-20 વર્લ્ડકપમાં વેસ્ટ ઇન્ડીઝમાં થઇ શકે છે આતંકવાદી હુમલો, પાકિસ્તાનથી ધમકી મળ્યા બાદ ICC સજાગ
-
SURAT
નિલેશ કુંભાણી પ્રકરણમાં સુરતના કલેક્ટર અને ટેકેદારો વિરુદ્ધ પોલીસ ફરિયાદ નોંધવા અરજી
-
National
રાહુલ ગાંધી ફરી વિવાદમાં ફસાયા, 108થી વધુ વાઈસ ચાન્સેલરોએ પત્ર લખી કર્યો વિરોધ
-
Vadodara
લોકસભા ચૂંટણીમાં મતદાન માટે મતદાર ફોટો ઓળખકાર્ડ-EPIC ઉપરાંત અન્ય ૧૨ દસ્તાવેજો પણ માન્ય રહેશે
-
National
‘ચૂંટણી જીતીશ તો બોલિવૂડ છોડી દઈશ’- કંગનાનું મોટું નિવેદન
-
SURAT
સુરતના આ વિસ્તારોમાં રહેતા મતદારોએ મતદાન કરવાનું છે!
-
Vadodara
વડોદરાના રાવપુરાના 134 બુથ સૌથી વધારે ક્રિટીકલ
-
Charotar
ખેડા ભાજપના ઉમેદવારે ફોટા સાથે ચવાણું વહેચ્યું?
-
Gujarat
ગુજરાતની 25 બેઠકો માટે 266 ઉમેદવારો મેદાનમાં, મંગળવારે મતદાન, કાઉન્ટ ડાઉન શરૂ થયું
-
Charotar
નડિયાદ કલેક્ટર કચેરીના બીજા માળે ઓફીસમાં આગ લાગતા ભાગદોડ મચી
-
SURAT
‘ચાલો રાજકોટ…’, ચૂંટણી પહેલાં સુરતના વરાછામાં કેમ લાગ્યા આવા બેનરો?
-
Charchapatra
બાબા રામદેવે પતંજલિના નામે કરેલું પાતક ભુલવું ન જોઈએ
-
National
પુરીમાં કોંગ્રેસના ઉમેદવાર પર કાચની બોટલો, ઈંટો અને પથ્થરોથી હુમલો, FIR દાખલ
-
Gujarat Main
દિલ્હી બાદ અમદાવાદની સ્કૂલોને બોમ્બથી ઉડાવી દેવાની ધમકી મળી, પોલીસ દોડતી થઈ
-
National
બસપાએ જૌનપુરથી બાહુબલી ધનંજય સિંહની પત્ની શ્રીકલાની ટિકિટ રદ કરી
-
Columns
રાહુલ ગાંધીએ રાયબરેલીથી ઉમેદવારી નોંધાવી ગણતરીપૂર્વકનું જોખમ ઉઠાવ્યું છે
-
National
ઉત્તરાખંડના જંગલોની આગમાં 5ના મોત, આદિ કૈલાશ હેલિકોપ્ટર દર્શન સેવા સ્થગિત
-
Charchapatra
પીડ પરાઈ જાણી… સુરતનું રવિવારીય બજાર બંધ ન કરાવો
-
Charchapatra
મતદાતા પાસે મતનો હક્ક પણ છીનવાય જાય તે ખોટું
-
Columns
સંબંધોમાં સરળતા
વર્ષ 2009માં, હું બે પ્રતિષ્ઠિત વિદ્વાનો, વૈજ્ઞાનિક સંશોધનના ટોચના ક્રમાંકિત કેન્દ્રોના નિર્દેશકો સાથે રાત્રિભોજન કરી રહ્યો હતો. બંનેએ મને કહ્યું કે તેઓ વિદેશમાં સ્થિત સંશોધકો પાસેથી ફેકલ્ટી નોકરીઓ માટે ઉત્તમ અરજીઓ પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે. આ અભૂતપૂર્વ હતું, તેઓ વિદેશની નોકરીને ન સ્વીકારતા ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો રીતે વધુ પરિચિત હતા. તે હજુ પણ થઈ રહ્યું છે, પરંતુ હવે પશ્ચિમથી ભારત તરફ પણ વૈજ્ઞાનિક પ્રતિભાનો નોંધપાત્ર પ્રવાહ થઈ રહ્યો છે. બ્રેઈન ડ્રેઈનના આ આંશિક રિવર્સલનાં ઘણાં કારણો હતાં. વૈશ્વિક નાણાંકીય કટોકટીના કારણે પશ્ચિમી યુનિવર્સિટીઓમાં ભંડોળમાં ઘટાડો થયો હતો, જેની પાસે હવે નવા ફેકલ્ટીની ભરતી કરવા માટે ઓછા પૈસા હતા. તે જ સમયે, ભારત સંશોધન અને શિષ્યવૃત્તિ પર વધુ ખર્ચ કરી રહ્યું હતું. કેન્દ્ર સરકારે તાજેતરમાં અનેક ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળાં સંશોધન કેન્દ્રોની સ્થાપના કરી છે.
જેને આઈઆઈએસઈઆર અથવા ભારતીય વૈજ્ઞાનિક શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં ઘણી નવી આઈઆઈટી પણ આવી છે. આ બધાએ પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિઓના પ્રવાહને તેમની ફેકલ્ટીમાં જોડાવા માટે આકર્ષ્યા હતા. 1940 અને 1950 ના દાયકામાં, વિદેશમાં પીએચ.ડી. મેળવેલા કેટલાક ઉત્તમ વિદ્વાનો ભારતમાં પાછા ફર્યા, ભલે તેઓ પશ્ચિમમાં પ્રતિષ્ઠિત હોદ્દા મેળવી શક્યા હોત. (તેમાં ઇ.કે. જાનકી અમ્મલ, હોમી ભાભા, એમ.એસ. સ્વામીનાથન, સતીશ ધવન અને ઓબેદ સિદ્દીકી જેવા વિશ્વ કક્ષાના વૈજ્ઞાનિકોનો સમાવેશ થતો હતો.) પ્રાથમિક પ્રેરક શક્તિ તેમની દેશભક્તિ હતી.
આ વ્યક્તિઓ રાષ્ટ્રીય ચળવળના સમયમાં ઉછર્યા હતા અને તેનાં મૂલ્યોથી ખૂબ પ્રેરિત હતાં. હવે જ્યારે ભારત સ્વતંત્ર હતું, તેઓ તેમના ભવિષ્યને ઘડવામાં મદદ કરવા માટે તેમના વતન પાછા ફરવા માંગતા હતા. પછીના દાયકાઓમાં, જો કે, જેમણે વિદેશમાં પીએચ.ડી. કર્યું છે તેઓ પણ કામ કરવા માટે વિદેશમાં રહેવાની શક્યતા વધારે હતી. આ એટલા માટે છે કારણ કે, મોટા ભાગના વૈજ્ઞાનિકો માટે, દેશભક્તિ ઘણી વાર પ્રાથમિક પ્રેરણા નથી. તેઓ સ્વતંત્ર સંશોધનને આગળ ધપાવવાની સ્વતંત્રતા, સાધારણ રીતે સારી રીતે જીવવાનાં માધ્યમો, એક સામાજિક વાતાવરણ કે જેમાં તેઓ કુટુંબનો ઉછેર કરી શકે તે પણ ઇચ્છે છે. તેઓ તેમના પોતાના દેશમાં કામ કરવા માંગે છે, પરંતુ જો આ અન્ય માપદંડો પણ પૂર્ણ થાય તો જ.
2009માં, જે વર્ષે મેં બેંગલુરુમાં તે વાતચીત કરી હતી, ભારતીય વૈજ્ઞાનિક ઇકોસિસ્ટમ તે તાજેતરના સમય કરતાં વધુ આશાસ્પદ દેખાતી હતી. અર્થતંત્રમાં તેજી આવી હતી, જેના કારણે શૈક્ષણિક પગારમાં વધારો થયો હતો અને સામાજિક માળખું પણ પાછલા દાયકાઓ કરતાં વધુ સહનશીલ, વધુ અનુકૂળ દેખાય છે. 1990 અને 2000ના દાયકાની શરૂઆતમાં સાંપ્રદાયિક ધ્રુવીકરણ ઓછું થયું હોવાનું જણાયું હતું. નાણાંકીય સુરક્ષા અને સામાજિક સ્થિરતાની આશા રાખતા સ્વતંત્ર સંશોધનને આગળ ધપાવવા માંગતા યુવા વૈજ્ઞાનિક માટે ભારતમાં 1999 અથવા 1989 અથવા 1979 કરતાં 2009 વધુ સારો સમય હતો અને તેથી, વિદેશમાં શિક્ષિત વધુ વૈજ્ઞાનિકો ફરી વળ્યા હતા. તેઓ પશ્ચિમ તરફ પાછા ફરે છે.
પંદર વર્ષ પછી, વિદેશમાં પી.એચ.ડી. કરીને ભારત પાછા ફરવા ઈચ્છતા યુવા વૈજ્ઞાનિક માટે શું પરિસ્થિતિ હવે એટલી આકર્ષક હશે? મને ગંભીરતાથી શંકા છે. આ મોટા ભાગે એટલા માટે છે કારણ કે નરેન્દ્ર મોદીની આગેવાની હેઠળની વર્તમાન સરકાર ડૉ. મનમોહન સિંહની આગેવાની કરતાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધન માટે વધુ પ્રતિકૂળ છે. પોતે એક વિદ્વાન, વિશ્વની બે મહાન યુનિવર્સિટીઓમાં ભણેલા, ડો. સિંહે આધુનિક વિજ્ઞાનના યોગદાનની ઊંડી પ્રશંસા કરી હતી.
બીજી બાજુ મોદી, ઓટોડિડેક્ટ છે અને બૌદ્ધિક વંશાવલિ ધરાવતાં લોકો માટે તિરસ્કાર ધરાવે છે (તેમણે તેમની ટિપ્પણીને ધ્યાનમાં લો કે તેઓ ‘હાર્વર્ડ કરતાં સખત મહેનત’ પસંદ કરે છે). એ વાત સાચી છે કે પ્રતિષ્ઠિત યુનિવર્સિટીઓમાં ભણેલા પુરુષો (કદાચ સ્ત્રીઓ ઓછી હોય છે) ઘમંડી અને લુચ્ચા હોઈ શકે છે. પરંતુ વૈજ્ઞાનિક સંશોધનના નક્કર માળખા વિના, કોઈ પણ અર્થતંત્ર અથવા રાષ્ટ્ર ક્યારેય સતત પ્રગતિનો આનંદ માણી શકે નહીં.
આ સ્પષ્ટપણે જવાહરલાલ નેહરુની વિચારસરણી હતી, જેમણે IIT ની સ્થાપના કરી અને ટાટા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફંડામેન્ટલ રિસર્ચને મજબૂત સમર્થન આપ્યું અને ડૉ. નેહરુ અને સિંહ વચ્ચેના વડા પ્રધાનોએ એ જ રીતે મૂળભૂત સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપ્યું, ખાસ કરીને જીવવિજ્ઞાનમાં, જે ભૌતિકશાસ્ત્રને વિજ્ઞાનમાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ તરીકે હરીફ કરી રહ્યું હતું. 1980ના દાયકા સુધીમાં, તો ઘરેલું સંસ્થાઓ પોતે ઉત્કૃષ્ટ Ph Dsનો પ્રવાહ ઉત્પન્ન કરતી હતી.
ભારતીય વિજ્ઞાન હવે વિદેશથી પાછાં ફરતાં લોકોની જેમ સ્થાનિક રીતે પ્રશિક્ષિત પ્રતિભાને પણ એટલું જ આકર્ષિત કરી શકે છે. 2014થી આ બધું બદલાઈ ગયું છે. નરેન્દ્ર મોદી પાસે તકનીકી એપ્લિકેશનો માટે થોડો સમય છે જેનાં ફળો તેમને રાજકીય મૂડી લાવી શકે છે. આથી તેમને ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થાનું સમર્થન મળ્યું. તેમ છતાં તેને વૈજ્ઞાનિક અને તકનીકી સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવામાં ઓછો રસ છે.
ગયા મહિને ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સાયન્સ એન્ડ ટેક્નોલોજીના (DST) સચિવ દ્વારા જારી કરાયેલા નવ લિંક્ડ ટ્વીટ્સ દ્વારા હિંદુત્વ દ્વારા ભારતીય વિજ્ઞાનમાં વૈચારિક ઘૂંસપેંઠ સ્પષ્ટપણે દર્શાવવામાં આવ્યું હતું. રામ નવમીના દિવસે અયોધ્યામાં નવા મંદિરમાં સૂર્યપ્રકાશ રામ ભગવાનની પ્રતિમાના કપાળ પર સૂર્ય તિલક કરે તેવી સિસ્ટમ ડિઝાઇન કરવા માટે આ લોકોએ બેંગ્લોરમાં ભારતીય એસ્ટ્રોફિઝિક્સ સંસ્થાની ખૂબ પ્રશંસા કરી.
સરકારની વૈજ્ઞાનિક સ્થાપનાના વડા તરીકે તેમની નોકરી સંભાળતાં પહેલાં, ટ્વીટ્સ જારી કરનાર વ્યક્તિ કાનપુરમાં સ્થિત એક શ્રેષ્ઠ IIT ના ડિરેક્ટર હતા. તેના ટ્વીટ્સ પર સોશ્યલ મીડિયા પર તીવ્ર ટિપ્પણીઓ થઈ. કેટલાક વિવેચકોએ તો ત્યાં સુધી કહ્યું કે સેક્રેટરી ભારતીય વિજ્ઞાનના મહાન યોગદાન તરીકે જેની પ્રશંસા કરી રહ્યા હતા તે કામ એક હાઇસ્કૂલના હોંશિયાર વિદ્યાર્થી દ્વારા પણ પરિપૂર્ણ થઈ શકે છે. હું આ બાબતને એક મિત્ર પાસે લઈ ગયો, જેણે ભારતમાં ઘણા દાયકાઓ ભણાવતાં અને સંશોધન કરતાં પહેલાં અમેરિકાની એક મહાન યુનિવર્સિટીમાં ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી. કર્યું હતું.
તેમણે મને ધીરજપૂર્વક સમજાવ્યું કે કેવી રીતે, કલાત્મક રીતે લેન્સ અને અરીસાઓની ડિઝાઇન કરીને અને તેમને વ્યૂહાત્મક રીતે યોગ્ય સ્થાનો પર મૂકીને અને સૌર અને ચંદ્ર ચક્ર વચ્ચેના વિસંગતતા/સંયોજનની ગણતરી કરીને, અયોધ્યામાં સ્થાપિત પ્રતિમાના કપાળ પર સૂર્યપ્રકાશને ચમકાવવામાં આવ્યો હતો. આ રીતે વિજ્ઞાન સાધારણ રીતે અત્યાધુનિક હતું, પરંતુ કોઈ પણ રીતે ગ્રાઉન્ડ બ્રેકિંગ નહોતું અને ચોક્કસપણે દેશના ટોચના વૈજ્ઞાનિક મેન્ડેરિન દ્વારા પ્રશંસા કરવાને લાયક નહોતું.
શક્ય છે કે ડીએસટી સેક્રેટરી ધર્મપ્રેમી હોય. તેમ છતાં તે ચોક્કસપણે જાણે છે કે આધ્યાત્મિક કારણોસર વડા પ્રધાને મંદિરનું ઉદ્ઘાટન સામાન્ય ચૂંટણીના થોડાક મહિના પહેલાં જ કર્યું હતું અને આધ્યાત્મિક કારણોસર જ તેને મુખ્ય દીક્ષા આપનાર અને પ્રેરક તરીકે, ખરેખર તેના મુખ્ય પૂજારી તરીકે રજૂ કર્યા હતા. પ્રેસ પર મોદી સરકારના હુમલાઓ, સિવિલ સર્વિસીસ અને રાજદ્વારી કોર્પ્સનું રાજકીયકરણ, સશસ્ત્ર દળોને બિનસાંપ્રદાયિક બનાવવાના તેના પ્રયાસો અને સ્વતંત્ર નિયમનકારી સંસ્થાઓને આધીન બનાવવાના પ્રયાસો – આ બધાનું વ્યાપકપણે દસ્તાવેજીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. ભારતમાં વિજ્ઞાનની પ્રેક્ટિસને ઓછી કરી રહી છે. કદાચ DST સેક્રેટરીની ખોટી રીતે પસંદ કરેલી (તેમજ અયોગ્ય) ટ્વીટ્સ આખરે આપણને આ શાસને તેના સંબંધમાં કરેલા નુકસાન વિશે વધુ વાકેફ કરશે. નાઝીઓના જાતિ સિદ્ધાંતે જર્મન વિજ્ઞાનનો નાશ કર્યો. માર્ક્સવાદના રાજકીય સિદ્ધાંતોએ રશિયન વિજ્ઞાનને દાયકાઓથી પાછળ મૂકી દીધું.
હવે, આપણા પોતાના દેશમાં, આપણી શ્રેષ્ઠ સંસ્થાઓના સંશોધકોને તેમના કાર્યને હિંદુઓ, હિંદુત્વ અને નરેન્દ્ર મોદી વધુ ગૌરવને અનુરૂપ બનાવવા માટે કહેવામાં આવે છે. ભારતમાં વિજ્ઞાનની પ્રેક્ટિસ અને વૈજ્ઞાનિકોના મનોબળ પર આની શું અસર થશે? જ્યારે વિજ્ઞાનની રુચિઓ રાજકારણ અને ધર્મનાં હિતોને સંપૂર્ણપણે આધીન છે, ત્યારે અહીં કામ કરતાં કયા તેજસ્વી સંશોધકો વિદેશની આકર્ષક ઓફરોનો પ્રતિકાર કરશે? અને વિદેશમાં પ્રશિક્ષિત કયા વૈજ્ઞાનિકો તેમના વતનમાં કામ પર પાછા ફરે તેવી શક્યતા છે?.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.