વિપક્ષી ઇન્ડિયા ગઠબંધને 14 એન્કરનાં નામ જાહેર કર્યાં છે, જેમના કાર્યક્રમોનો ઇન્ડિયા ગઠબંધનના પ્રવક્તા બહિષ્કાર કરશે. જ્યારે યાદી બહાર પાડવામાં આવી ત્યારે કોઈ કારણ દર્શાવવામાં આવ્યું ન હતું, પરંતુ વિપક્ષના વિવિધ નેતાઓએ કહ્યું છે કે, આ ‘ભાજપ મીડિયા સેલનું વોટ્સએપ ગ્રુપ’ હતું. બહિષ્કાર સામેની દલીલો અખબારી સ્વતંત્રતા અને ‘ઇમરજન્સી’ સહિત વિવિધ છે. ચાલો જોઈએ કે, કેટલાક એન્કર અને ટીવી સ્ટેશનો સરકારના વિસ્તરણ તરીકે કામ કરે છે તે માટે અમારી પાસે કયા પુરાવા છે.
19 જૂન 2020ના રોજ એનડીટીવીના સંવાદદાતા અરવિંદ ગુણાસેકરે ચીની ઘૂસણખોરી અંગે સર્વપક્ષીય બેઠક બાદ પત્રકારોને ‘ટોકિંગ પોઇન્ટ્સ’ તરીકે સરકારે આપેલી નોંધનો ટેક્સ્ટ ટ્વિટ કર્યો હતો. આ તે બેઠક હતી જેમાં મોદીએ દાવો કર્યો હતો કે, ચીન દ્વારા કોઈ ઘૂસણખોરી થઈ નથી. મોદી સરકાર જે મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા ઇચ્છતી હતી, મીડિયા તેમની હેડલાઇન્સમાં તે મુદ્દાઓનો સમાવેશ કરતું હતું: ‘ભારત દૃઢતાથી પીએમની પાછળ ઊભું છે. મોટા ભાગના નેતાઓએ મોદી સરકારે પરિસ્થિતિને કેવી રીતે સંભાળી છે તેના પર વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો.’ અને ‘કેસીઆર, નવીન, સિક્કિમ ક્રાંતિ મોરચા દ્વારા કોંગ્રેસના ઝઘડા ઊભા કરતા પ્રયાસોને નિષ્ફળ બનાવી દેવાયા.’
ચેનલોએ સૂચનાઓનું પાલન કર્યું. થોડા કલાકો પછી ટાઇમ્સ નાઉ માટે પ્રાઇમટાઇમ ડિબેટનું મથાળું હતું: ‘બધા પક્ષો ભારતની પાછળ એકજૂટ થયા છે, પણ સોનિયા ગાંધી ચીનને વખોડશે નહીં?’. 19 જૂનના રોજ રિપબ્લિક ટીવીની મુખ્ય ચર્ચાઓનું મથાળું હતું: ‘હકીકતથી રહિત, કોંગ્રેસે સેનાનું અપમાન કર્યું છે’; ‘શું કોંગ્રેસ અને ચીન વચ્ચે કોઈ ખાસ સંબંધ છે?’ અને ‘ચીન વિરુદ્ધ લોકોનું આંદોલન વધુ મોટું થાય છે’. મારા પુસ્તક ‘પ્રાઇસ ઑફ ધ મોદી યર્સ’ માટે, જે આ મહિને પેપરબેકમાં પુનઃપ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે, મેં બે ટોચની અંગ્રેજી સમાચાર ચેનલો જોઈ. આ સમયગાળામાં જ્યારે ચીનની ઘૂસણખોરી થઈ હતી અને લોકડાઉનને કારણે અર્થવ્યવસ્થા સંકોચાઈ રહી હતી ત્યારે તેમની પ્રાઇમ ટાઇમ ચર્ચાના વિષયો શું હતા?
મે, જૂન અને જુલાઈ મહિનામાં ટાઇમ્સ નાઉએ 33 પ્રાઇમ ટાઇમ ડિબેટ કરી હતી, જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં મોદી સરકારની ટીકા કરનાર કોઈ નહોતું. આર્થિક મંદી કોઈ ચર્ચા થઈ ન હતી. તે જ ત્રણ મહિનામાં રિપબ્લિક ટીવીએ 47 ચર્ચાઓ કરી હતી, જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં કોઈએ મોદી સરકારના પગલાંની ટીકા કરી ન હતી અને ન તો આર્થિક મંદી પર. આ તે સમયગાળો હતો જેમાં 7 જૂનથી 27 જૂન વચ્ચે 21 દિવસ સુધી પેટ્રોલ/ડીઝલના ભાવમાં દરરોજ વધારો કરવામાં આવ્યો હતો. 16 જૂને ભારતે જાહેરાત કરી કે, તેણે 20 સૈનિકો ગુમાવ્યા છે, જેઓ લદ્દાખમાં ચીની સાથેની લડાઈમાં શહીદ થયા હતા. દૈનિક કોવિડ ચેપ 1 મેના રોજ 2,300 કેસોથી વધીને 31 જુલાઈના રોજ 57,000થી વધુ કેસ થઈ ગયા હતા, પરંતુ ક્યાંય ‘ચર્ચા’ પર ફોકસ ન હતું.
થોડા દિવસો પછી ઇન્ડિયન જર્નાલિઝમ રિવ્યુએ બીજી નોંધ પ્રકાશિત કરી કે, પીએમઓએ ચેનલોને એક સર્ક્યુલર પ્રસારિત કર્યું હતું, જેમાં તેમને શાના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું તે અંગે સૂચના આપવામાં આવી હતી. નોટમાં લખ્યું હતું કે ‘’મોદી ઇફેક્ટ મોટેથી અને સ્પષ્ટ. વિસ્તારવાદી ચીન પર કાબૂ મેળવવો એ એક કપરું કાર્ય છે, પરંતુ યોગ્ય વ્યૂહરચના અને ક્રિયાઓથી ઉત્કૃષ્ટ પરિણામો લાવી શકાય છે. ચીન પાછળ હટ્યું નથી. ચીનને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું છે, એક એવા નેતાના નેતૃત્વમાં એકજૂટ રાષ્ટ્રને, જેમણે આગળ આવીને નેતૃત્વ કર્યું હતું. પીએમ મોદીએ નિર્ણાયક લશ્કરી, આર્થિક અને વ્યૂહાત્મક પગલાં લઈને ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું છે. પીએમના આત્મનિર્ભર ભારતના આહ્વાનથી ચીનની આર્થિક ચોક્કસપણાની ધારણાને જોરદાર તમાચો લાગ્યો છે.’’
ટાઇમ્સ નાઉએ નીચેના શીર્ષકવાળી ચર્ચાઓ સાથે જવાબ આપ્યો
# ‘પીએમ મોદીએ વિસ્તારવાદી ચીનને આપી સજા, શંકા કરનારાઓને શરમાવું પડ્યું?’
# ‘ચીને કબૂલ્યું કે, તેને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું, શું સેના પર શંકા કરનારાઓ સરન્ડર કરશે?’
# ‘પીછેહઠ કરી હોવાનું ચીને કબૂલ્યુ, પણ લોબી જૂઠું બોલવાનું ચાલુ રાખે છે?’
અને રિપબ્લિક પણ સાથે
# ‘વડા પ્રધાન આગળથી નેતૃત્વ કરે છે’
# ‘પીએમ મોદીના મજબૂત નેતૃત્વએ ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું’
# ‘લદ્દાખ રિયાલિટી ચેકઃ ગલવાનની જીત લોબીના ચહેરા પર તમાચો’.
અન્ય લોકોએ ડેટા જોયો છે અને સમાન નંબરો પર પહોંચ્યા છે. 2020ના અંતમાં પ્રકાશિત થયેલા એક અભ્યાસમાં રાજકીય વૈજ્ઞાનિક ક્રિસ્ટોફ જાફરલોટ અને ડેટા વિશ્લેષક વિહંગ જુમલેએ રિપબ્લિકની સામગ્રીની તપાસ કરી. તેઓએ કારવાં મેગેઝિનમાં લખ્યું: ‘’અમે મે 2017માં ચેનલ શરૂ થઈ ત્યારથી એપ્રિલ 2020 સુધી તમામ પ્રાઇમ-ટાઇમ ડિબેટ્સનો અભ્યાસ કર્યો – કુલ મળીને 1,779 ડિબેટ્સ હતી. અમારું નિષ્કર્ષ સ્પષ્ટ હતું: ‘’રિપબ્લિક ટીવીની ચર્ચાઓ સતત મોદી સરકાર અને તેની નીતિઓ તેમ જ ભાજપની વિચારધારાની તરફેણમાં પક્ષપાતી રહી છે.
સૌથી ખરાબ વાત એ છે કે, આ ચર્ચાઓમાં ભારતીયોને પ્રભાવિત કરનારા સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓ- જેમ કે, અર્થતંત્રની સ્થિતિ, શિક્ષણ અથવા આરોગ્ય પર ભાગ્યે જ ચર્ચા થઈ છે. તેના બદલે તેઓ મોટા ભાગે વિપક્ષો તેમ જ શાસક સરકારની વિચારધારાનો વિરોધ કરતાં કોઈપણ જૂથો અથવા વ્યક્તિઓ સામેના હુમલાઓનો સમાવેશ કરે છે. ‘કેટલાક આંકડાઓ ચોંકાવનારા છે, પરંતુ આશ્ચર્યજનક નથી. રિપબ્લિક ટીવીની લગભગ પચાસ ટકા રાજકીય ચર્ચાઓમાં વિપક્ષની ટીકા કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તેણે એક પણ એવી ચર્ચા હાથ ધરી નથી જેને આપણે વિપક્ષની તરફેણમાં હોવાનું વર્ગીકૃત કરી શકીએ.’’
હવે આપણે જે પ્રશ્નની શરૂઆત કરી હતી તેના પર પાછા ફરીએ: અમારી પાસે એવા કયા પુરાવા છે જે સૂચવે છે કે કેટલાક એન્કર અને ટીવી સ્ટેશનો સરકારના વિસ્તરણ તરીકે કાર્ય કરે છે? જે કોઈ તેને મેળવવા માંગે છે તેના માટે પુરાવા તદ્દન સ્પષ્ટ છે. એમાં કોઈ શંકા નથી કે વિપક્ષ એ નિષ્કર્ષ પર યોગ્ય છે કે, મીડિયાના મોટા વર્ગો દ્વારા તેને કઠોર રમત રમવા માટે કહેવામાં આવી રહ્યું છે તે સાચું છે. તેને આનો ભાગ બનવાનો ઇનકાર કરવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. કેટલાકને આશા કરી શકે. જોકે, કોઈ આશાવાદી નથી, કે આ ક્રિયા અમુક અંશે પાગલપણાને સુધારશે જેણે આપણા રાષ્ટ્રીય મીડિયાને ચેપ લગાવ્યો છે અને આપણા રાષ્ટ્રને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
વિપક્ષી ઇન્ડિયા ગઠબંધને 14 એન્કરનાં નામ જાહેર કર્યાં છે, જેમના કાર્યક્રમોનો ઇન્ડિયા ગઠબંધનના પ્રવક્તા બહિષ્કાર કરશે. જ્યારે યાદી બહાર પાડવામાં આવી ત્યારે કોઈ કારણ દર્શાવવામાં આવ્યું ન હતું, પરંતુ વિપક્ષના વિવિધ નેતાઓએ કહ્યું છે કે, આ ‘ભાજપ મીડિયા સેલનું વોટ્સએપ ગ્રુપ’ હતું. બહિષ્કાર સામેની દલીલો અખબારી સ્વતંત્રતા અને ‘ઇમરજન્સી’ સહિત વિવિધ છે. ચાલો જોઈએ કે, કેટલાક એન્કર અને ટીવી સ્ટેશનો સરકારના વિસ્તરણ તરીકે કામ કરે છે તે માટે અમારી પાસે કયા પુરાવા છે.
19 જૂન 2020ના રોજ એનડીટીવીના સંવાદદાતા અરવિંદ ગુણાસેકરે ચીની ઘૂસણખોરી અંગે સર્વપક્ષીય બેઠક બાદ પત્રકારોને ‘ટોકિંગ પોઇન્ટ્સ’ તરીકે સરકારે આપેલી નોંધનો ટેક્સ્ટ ટ્વિટ કર્યો હતો. આ તે બેઠક હતી જેમાં મોદીએ દાવો કર્યો હતો કે, ચીન દ્વારા કોઈ ઘૂસણખોરી થઈ નથી. મોદી સરકાર જે મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા ઇચ્છતી હતી, મીડિયા તેમની હેડલાઇન્સમાં તે મુદ્દાઓનો સમાવેશ કરતું હતું: ‘ભારત દૃઢતાથી પીએમની પાછળ ઊભું છે. મોટા ભાગના નેતાઓએ મોદી સરકારે પરિસ્થિતિને કેવી રીતે સંભાળી છે તેના પર વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો.’ અને ‘કેસીઆર, નવીન, સિક્કિમ ક્રાંતિ મોરચા દ્વારા કોંગ્રેસના ઝઘડા ઊભા કરતા પ્રયાસોને નિષ્ફળ બનાવી દેવાયા.’
ચેનલોએ સૂચનાઓનું પાલન કર્યું. થોડા કલાકો પછી ટાઇમ્સ નાઉ માટે પ્રાઇમટાઇમ ડિબેટનું મથાળું હતું: ‘બધા પક્ષો ભારતની પાછળ એકજૂટ થયા છે, પણ સોનિયા ગાંધી ચીનને વખોડશે નહીં?’. 19 જૂનના રોજ રિપબ્લિક ટીવીની મુખ્ય ચર્ચાઓનું મથાળું હતું: ‘હકીકતથી રહિત, કોંગ્રેસે સેનાનું અપમાન કર્યું છે’; ‘શું કોંગ્રેસ અને ચીન વચ્ચે કોઈ ખાસ સંબંધ છે?’ અને ‘ચીન વિરુદ્ધ લોકોનું આંદોલન વધુ મોટું થાય છે’. મારા પુસ્તક ‘પ્રાઇસ ઑફ ધ મોદી યર્સ’ માટે, જે આ મહિને પેપરબેકમાં પુનઃપ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે, મેં બે ટોચની અંગ્રેજી સમાચાર ચેનલો જોઈ. આ સમયગાળામાં જ્યારે ચીનની ઘૂસણખોરી થઈ હતી અને લોકડાઉનને કારણે અર્થવ્યવસ્થા સંકોચાઈ રહી હતી ત્યારે તેમની પ્રાઇમ ટાઇમ ચર્ચાના વિષયો શું હતા?
મે, જૂન અને જુલાઈ મહિનામાં ટાઇમ્સ નાઉએ 33 પ્રાઇમ ટાઇમ ડિબેટ કરી હતી, જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં મોદી સરકારની ટીકા કરનાર કોઈ નહોતું. આર્થિક મંદી કોઈ ચર્ચા થઈ ન હતી. તે જ ત્રણ મહિનામાં રિપબ્લિક ટીવીએ 47 ચર્ચાઓ કરી હતી, જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં કોઈએ મોદી સરકારના પગલાંની ટીકા કરી ન હતી અને ન તો આર્થિક મંદી પર. આ તે સમયગાળો હતો જેમાં 7 જૂનથી 27 જૂન વચ્ચે 21 દિવસ સુધી પેટ્રોલ/ડીઝલના ભાવમાં દરરોજ વધારો કરવામાં આવ્યો હતો. 16 જૂને ભારતે જાહેરાત કરી કે, તેણે 20 સૈનિકો ગુમાવ્યા છે, જેઓ લદ્દાખમાં ચીની સાથેની લડાઈમાં શહીદ થયા હતા. દૈનિક કોવિડ ચેપ 1 મેના રોજ 2,300 કેસોથી વધીને 31 જુલાઈના રોજ 57,000થી વધુ કેસ થઈ ગયા હતા, પરંતુ ક્યાંય ‘ચર્ચા’ પર ફોકસ ન હતું.
થોડા દિવસો પછી ઇન્ડિયન જર્નાલિઝમ રિવ્યુએ બીજી નોંધ પ્રકાશિત કરી કે, પીએમઓએ ચેનલોને એક સર્ક્યુલર પ્રસારિત કર્યું હતું, જેમાં તેમને શાના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું તે અંગે સૂચના આપવામાં આવી હતી. નોટમાં લખ્યું હતું કે ‘’મોદી ઇફેક્ટ મોટેથી અને સ્પષ્ટ. વિસ્તારવાદી ચીન પર કાબૂ મેળવવો એ એક કપરું કાર્ય છે, પરંતુ યોગ્ય વ્યૂહરચના અને ક્રિયાઓથી ઉત્કૃષ્ટ પરિણામો લાવી શકાય છે. ચીન પાછળ હટ્યું નથી. ચીનને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું છે, એક એવા નેતાના નેતૃત્વમાં એકજૂટ રાષ્ટ્રને, જેમણે આગળ આવીને નેતૃત્વ કર્યું હતું. પીએમ મોદીએ નિર્ણાયક લશ્કરી, આર્થિક અને વ્યૂહાત્મક પગલાં લઈને ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું છે. પીએમના આત્મનિર્ભર ભારતના આહ્વાનથી ચીનની આર્થિક ચોક્કસપણાની ધારણાને જોરદાર તમાચો લાગ્યો છે.’’
ટાઇમ્સ નાઉએ નીચેના શીર્ષકવાળી ચર્ચાઓ સાથે જવાબ આપ્યો
# ‘પીએમ મોદીએ વિસ્તારવાદી ચીનને આપી સજા, શંકા કરનારાઓને શરમાવું પડ્યું?’
# ‘ચીને કબૂલ્યું કે, તેને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું, શું સેના પર શંકા કરનારાઓ સરન્ડર કરશે?’
# ‘પીછેહઠ કરી હોવાનું ચીને કબૂલ્યુ, પણ લોબી જૂઠું બોલવાનું ચાલુ રાખે છે?’
અને રિપબ્લિક પણ સાથે
# ‘વડા પ્રધાન આગળથી નેતૃત્વ કરે છે’
# ‘પીએમ મોદીના મજબૂત નેતૃત્વએ ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું’
# ‘લદ્દાખ રિયાલિટી ચેકઃ ગલવાનની જીત લોબીના ચહેરા પર તમાચો’.
અન્ય લોકોએ ડેટા જોયો છે અને સમાન નંબરો પર પહોંચ્યા છે. 2020ના અંતમાં પ્રકાશિત થયેલા એક અભ્યાસમાં રાજકીય વૈજ્ઞાનિક ક્રિસ્ટોફ જાફરલોટ અને ડેટા વિશ્લેષક વિહંગ જુમલેએ રિપબ્લિકની સામગ્રીની તપાસ કરી. તેઓએ કારવાં મેગેઝિનમાં લખ્યું: ‘’અમે મે 2017માં ચેનલ શરૂ થઈ ત્યારથી એપ્રિલ 2020 સુધી તમામ પ્રાઇમ-ટાઇમ ડિબેટ્સનો અભ્યાસ કર્યો – કુલ મળીને 1,779 ડિબેટ્સ હતી. અમારું નિષ્કર્ષ સ્પષ્ટ હતું: ‘’રિપબ્લિક ટીવીની ચર્ચાઓ સતત મોદી સરકાર અને તેની નીતિઓ તેમ જ ભાજપની વિચારધારાની તરફેણમાં પક્ષપાતી રહી છે.
સૌથી ખરાબ વાત એ છે કે, આ ચર્ચાઓમાં ભારતીયોને પ્રભાવિત કરનારા સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓ- જેમ કે, અર્થતંત્રની સ્થિતિ, શિક્ષણ અથવા આરોગ્ય પર ભાગ્યે જ ચર્ચા થઈ છે. તેના બદલે તેઓ મોટા ભાગે વિપક્ષો તેમ જ શાસક સરકારની વિચારધારાનો વિરોધ કરતાં કોઈપણ જૂથો અથવા વ્યક્તિઓ સામેના હુમલાઓનો સમાવેશ કરે છે. ‘કેટલાક આંકડાઓ ચોંકાવનારા છે, પરંતુ આશ્ચર્યજનક નથી. રિપબ્લિક ટીવીની લગભગ પચાસ ટકા રાજકીય ચર્ચાઓમાં વિપક્ષની ટીકા કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તેણે એક પણ એવી ચર્ચા હાથ ધરી નથી જેને આપણે વિપક્ષની તરફેણમાં હોવાનું વર્ગીકૃત કરી શકીએ.’’
હવે આપણે જે પ્રશ્નની શરૂઆત કરી હતી તેના પર પાછા ફરીએ: અમારી પાસે એવા કયા પુરાવા છે જે સૂચવે છે કે કેટલાક એન્કર અને ટીવી સ્ટેશનો સરકારના વિસ્તરણ તરીકે કાર્ય કરે છે? જે કોઈ તેને મેળવવા માંગે છે તેના માટે પુરાવા તદ્દન સ્પષ્ટ છે. એમાં કોઈ શંકા નથી કે વિપક્ષ એ નિષ્કર્ષ પર યોગ્ય છે કે, મીડિયાના મોટા વર્ગો દ્વારા તેને કઠોર રમત રમવા માટે કહેવામાં આવી રહ્યું છે તે સાચું છે. તેને આનો ભાગ બનવાનો ઇનકાર કરવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. કેટલાકને આશા કરી શકે. જોકે, કોઈ આશાવાદી નથી, કે આ ક્રિયા અમુક અંશે પાગલપણાને સુધારશે જેણે આપણા રાષ્ટ્રીય મીડિયાને ચેપ લગાવ્યો છે અને આપણા રાષ્ટ્રને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.