હેલ્થ માટે ખૂબ સજાગ એવા ૪૦ વર્ષના જાણીતા યુવાન એક્ટર હાર્ટએટેકનો નાની વયે શિકાર થઈ જાય છે!! આખા દેશને હચમચાવી નાખતી ઘટના… હાલમાં ખૂબ વાયરલ થઈ રહેલ વોટસએપ વીડિયોમાં એક જુવાનને કસરત બાદ જીમમાં દાદર પર જ ફસડાઈ પડી મૃત્યુ પામ્યો હોવાનું બતાવવામાં આવ્યો છે. કેટલી દર્દનાક અને છતાં આશ્ચર્યજનક ઘટનાઓ છે આ નહિ?
આજની પેઢી સ્વાસ્થ્ય પરત્વે ખૂબ સજાગ થઈ રહી છે. ખાનપાનમાં જાગૃતિ, માત્ર મોંઘીદાટ ઓર્ગેનિક ખાદ્યસામગ્રીનો જ ઉપયોગ કરવો, વિગન આહાર લેવો, અલ્કલાઈન વોટર જ પીવું, સેનીટાઇઝરથી વારંવાર હાથ સાફ કર્યા કરવા, જીમમાં જઈ પુષ્કળ પરસેવો પાડવો, મેરેથોન દોડવી અને બીજું ઘણુ બધું!!! આમ જોતાં આ ખરેખર સારી વાત છે પણ છતાં કેમ આજકાલ કસરત દરમ્યાન અચાનક થતાં આવાં આકસ્મિક મૃત્યુના કિસ્સાઓની સંખ્યા વધી રહી છે?
આવો આજે થોડા ગંભીર અને ચિંતાજનક લાગતા આ કિસ્સાઓ વિશે અહીં ચર્ચા કરીએ. ફિટનેસ પ્રત્યેની સજાગતા એ ખરેખર પ્રશંસનીય વાત છે પરંતુ ફિટનેસની ઘેલછા અને પોતાની શારીરિક, તબીબી મર્યાદાઓ સમજ્યા વિના, યોગ્ય આહારનું જ્ઞાન મેળવ્યા વિના, સંભવિત તકલીફોનો અભ્યાસ કર્યા વિના કરવામાં આવેલ કસરતો જીવલેણ સાબિત થઈ જ શકે.
આવો જાણીએ કસરત દરમ્યાન થતાં અચાનક મૃત્યુ માટે કાર્ડીઓલોજિસ્ટ શું કહે છે?
શહેરના જાણીતા કાર્ડિયાક સર્જન ડૉ. મહેશ વિંચુરકર સાથે થયેલ વાર્તાલાપ મુજબ કસરત દરમ્યાન અચાનક મૃત્યુ ‘સડન કાર્ડિયાક એરેસ્ટ’ (હૃદયના અચાનક બંધ પડી જવાને લીધે) થાય છે. અહીં હાર્ટએટેક અને સડન કાર્ડિયાક એરેસ્ટમાં ફરક છે. લોહીની નળીઓમાં ક્ષાર જામવાને પરિણામે હૃદયને મળતો લોહીનો પુરવઠો ઓછો થાય છે અને હૃદય ધીમે ધીમે બંધ પડે તેને હાર્ટએટેક આવ્યો એમ કહેવાય. જ્યારે એથી વિપરીત, કોઈ પણ જાતની અડચણ ન હોય અને અચાનક હૃદય પર જંગી લોહીનો પુરવઠો પહોંચે અને હૃદયની કામગીરી ખોરવાતાં તે અચાનક બંધ પડે તેને ‘સડન કાર્ડિયાક એરેસ્ટ’ કહી શકાય. શહેરના ખ્યાતનામ કાર્ડીઓલોજિસ્ટ ડૉ. પ્રીતેશ પારેખ કહે છે કે, “ અચાનક હૃદય બંધ થવા પાછળ ઘણાં બધાં કારણો જવાબદાર હોઈ શકે અને આમ જુઓ તો કશું જ નિશ્ચિતપણે કહી ન શકાય. છતાં એક કાર્ડીઓલોજિસ્ટ તરીકે હું એટલું ચોક્કસ કહી શકું કે તદ્દન નવી અને આપને બિલકુલ અજાણ હોય એવી શારીરિક કસરતો ખૂબ વધુ પ્રમાણમાં કરવી જોઈએ નહિ, પોતાની શારીરિક મર્યાદાઓ પોતે જ સમજવી જરૂરી. કોઈ જીમ ઇન્સ્ટ્રકટર કે ડાયટિશ્યન આપના શરીરની મર્યાદાઓ વિશે આપના જેટલું જાણકાર ન જ હોઈ શકે. પોતાના શરીરનાં ‘સિગ્નલો’ ને સમજો. આપણું શરીર આપણે ‘ક્યાં અટકવું ‘ તેનાં સિગ્નલો આપતું રહે છે. આ સિગ્નલો અવગણવામાં આવે તો એ ચોક્કસ જોખમી પુરવાર થઈ શકે.’’
અહીં ડોકટરો સાથે થયેલ ચર્ચાઓ મુજબ અચાનક હૃદય બંધ થવા માટેનાં પરિબળો અને તેનાથી કઈ રીતે બચવું તે સમજીએ.
લોહીનાે મોટાે પુરવઠાે
– અચાનક સર્જાતાં માળખાકીય (સ્ટ્રકચરલ) અથવા વિદ્યુતચુંબકીય( ઇલેક્ટ્રિક) ફેરફાર જેનું હજી સુધી કોઈ કારણ સ્પષ્ટ થયું નથી પરંતુ હૃદય પર અચાનક આવી જતાં લોહીના મોટા પુરવઠાને સંભાળવો કેટલીક વાર હૃદય માટે મુશ્કેલ બની જતો હોય.
શું કરવું? આ પરિસ્થિતિ ટાળવા બને ત્યાં સુધી અચાનક વધુ પડતી કસરત ન કરો. ધીરે ધીરે શરીરની કેપેસિટી વધારો. કોઈની દેખાદેખીમાં કસરતો ન કરો કારણ કે દરેકની શારીરિક ક્ષમતા અલગ અલગ હોય છે.
ડીહાઇડ્રેશન
ખૂબ વધુ કાર્ડિયો કસરતો દરમ્યાન પુષ્કળ પસીનો થાય અને આ પસીના દ્વારા શરીરના કોષો મોટા પ્રમાણમાં પાણી ગુમાવે. કોષોમાં પાણી ઘટવાને કારણે પણ અચાનક કાર્ડિયાક એરેસ્ટ થઈ શકે.
શું કરવું?હંમેશાં કસરત પહેલાં ૨૫૦ મિલી જેટલું પાણી પીવું. (વધારે પીવાથી પણ તકલીફ થઈ શકે). કસરત દરમ્યાન દર ૨૦ મિનિટ બાદ ૫૦ મિલી પાણી પીવું જેથી પાણીની માત્રા જળવાઈ રહે.
શરીરમાં ખનીજતત્ત્વોની ખામી
પોટેશિયમ, કલોરાઇડ અને સોડિયમ નામનાં ખનીજ હૃદયની કામગીરી માટે અનિવાર્ય છે. તકલીફ એ છે કે આપણે કારણ વગર આ ખનીજ તત્ત્વોનું લેવલ ચેક કરાવતા નથી. અને અંતે હૃદયની કામગીરી ખોટકાય છે.
શું કરવું ?કસરતો માટેના વર્ગો, મેરેથોનની રન, ગરબાના ક્લાસિસ કે સ્પોટર્સ ઇવેન્ટ પહેલાં લોહીનું ઇલેક્ટ્રોલાઈટ લેવલ ચેક કરાવો. જો એ લેવલમાં કોઈ ઘટવધ હોય તો ડૉકટરની સલાહ મુજબ પહેલાં જરૂરી દવાઓ લો. આ માટે કસરત પહેલાં અને દરમ્યાન ORS (ઓરલ રિહાઇડ્રેશન સોલ્યુશન) અથવા સાદી ભાષામાં લીંબુપાણી લેવું જરૂરી બને.
કેફીનનો વધુ ઉપયોગ
કોફી દ્વારા મળતું કેફીન આપણા મગજને સ્ફૂર્તિ આપે અને આપણી કસરત કરવાની ક્ષમતા વધે એથી મોટે ભાગે જીમ ટ્રેનરો અને ફિટનેસ કોચ કસરત અથવા મેરેથોન પહેલાં બ્લેક કોફી પીવાની સલાહ આપે પરંતુ કેટલીક વાર કેફીનની અસરને કારણે અનુભવાતી સ્ફૂર્તિને પરિણામે આપણે આપણા શરીરની મર્યાદાઓ ઉપરાંત કસરતો કરતાં હોઈએ છીએ જે જાણેઅજાણે આપણા હૃદય પર પુષ્કળ દબાણ આપે અને એ દબાણ કોઈક વાર મૃત્યુનું કારણ બની શકે.
શું કરવું ? સ્ટ્રોંગ બ્લેક કોફીનો ઉપયોગ ટાળી માઈલ્ડ દૂધવાળી કોફીનો ઉપયોગ કસરત પહેલાં કરી શકાય. બને ત્યાં સુધી પોતાની શારીરિક મર્યાદાઓ સમજી એ પ્રમાણે જ કસરત કરવી.
ઉપવાસ અને વધુ લાંબો સમય ભૂખ્યા રહેવું
ખૂબ લાંબો સમય પેટને ખાલી રાખ્યા બાદ કરવામાં આવતી કસરતો એનર્જી વગરના હૃદયના કોષો પર વધારે ભારણ આપે છે અને હૃદયના કોષો આ બોજ જીરવી ન શકતાં અચાનક કાર્ડિયાક એરેસ્ટનો શિકાર બને છે.
શું કરવું ?બને ત્યાં સુધી કસરત કરતાં હો તો ઉપવાસ ટાળો અને જો ઉપવાસ કરવા જ પડે એમ હોય તો એ દિવસોમાં ભારે કસરતો કરવાનું ટાળો. કોઈ પણ જાતની કસરત કરવા પહેલાં હૃદયના કોષોને પૂરેપૂરો એનર્જીનો પુરવઠો મળેલ છે તેની ખાતરી કરો. થાક, ઢીલાશ લાગતાં હોય ત્યારે કસરત કરવાનું જોખમ ન લો.
હાઇપો ગ્લાયસેમિયા
કેટલીક વાર બિલકુલ ખાલી પેટે કસરત કરવાથી લોહીમાં ગ્લુકોઝનું પ્રમાણ ઘટે અને મગજ તથા હૃદય તરફ પહોંચતો લોહીનો પુરવઠો ખૂબ ઘટી જાય. આવા સંજોગો પણ પ્રાણઘાતક નીવડી શકે.
શું કરવું? ક્યારેય એકદમ ખાલી પેટે કસરત કરવી નહિ. મુઠ્ઠીભર સૂકોમેવો કસરત પહેલાં લઈ શકાય. હા, ખૂબ ભરેલા પેટે કસરત કરવી નહિ.
અપૂરતી ઊંઘ
કસરત કરીએ એ પહેલાં પૂરતી ઊંઘ લેવાય, શરીરની માંસપેશીઓ પૂર્ણ રીતે આરામ મેળવે તે ખૂબ જરૂરી છે. થાકેલી માંસપેશીઓ હોય ત્યારે કસરત કરવાથી માંસપેશીઓની લવચિકતા ( ઇલાસ્ટીસીટી) ઘટે છે અને આ પેશીઓ તૂટે છે. આવું જ કંઈક હૃદયની માંસપેશીઓ જોડે પણ થઈ શકે. થાકેલા હૃદયના સ્નાયુઓ વધુ પડતાં લોહીના પુરવઠાને નિયંત્રિત કરવામાં નિષ્ફળ જઈ શકે.
શું કરવું? રાત્રી દરમ્યાન ઓછામાં ઓછી ૭ કલાકની ઊંઘ લેવાય તેનું ધ્યાન રાખો. જો કોઈ સ્પોર્ટસ ઇવેન્ટ અથવા ડાન્સ ઇવેન્ટમાં ભાગ લીધો હોય તો અચૂક ઇવેન્ટ પહેલાં પૂરી ૭-૮ કલાક ઊંઘ લો.
સ્ટ્રેસ
આમ તો કસરત દરમ્યાન ‘હેપી હોર્મોન્સ’ તરીકે ઓળખાતા ડોપામાઈન નામના અંત:સ્ત્રાવો લોહીમાં ભળે અને મનને શાંત અને ખુશ રાખે પરંતુ કેટલીક વાર પુષ્કળ તનાવપૂર્ણ પરિસ્થિતિમાં સ્ટ્રેસ હોર્મોન્સના લીધે હૃદયના ધબકારા અનિયમિત થાય. આવા સમયે ખૂબ વધુ એરોબિક એક્સરસાઇઝ કરવાથી હૃદય પર સ્ટ્રેસ વધી મોટું નુક્સાન સર્જી શકે.
શું કરવું? જ્યારે મન પુષ્કળ વિષાદમય હોય ત્યારે ખૂબ ઝડપી એરોબિક કસરતોને બદલે મન શાંત થાય એવા યોગાસનો, પ્રાણાયામ અને ધ્યાન કરવાનું રાખો. માનસિક સ્થિતિ સામાન્ય થાય પાછી જ બીજી કસરતો કરો.
