કસ્સમથી કહું કે, ઘુઘરા મને એટલા પ્રિય કે,દિવાળીમાં તમામ ખાદ્યને થર્ડ પ્લેટફોર્મ ઉપર કાઢીને ઘુઘરા ઝાપટવાની જ મને ઉપડે! આખું વર્ષ કોરોનાનો કાળોતરો હવામાનમાં ભલે ફરી વળ્યો હોય, પણ દિવાળીમાં ઘુઘરા નહિ ખાધા, તો દિવાળી હોળી જેવી જ લાગે. હરિની કૃપા કેવી હરિયાળી, કે કોરોનામાં હરી ના લીધા, એટલે તો આ દિવાળીમાં ઘુઘરાનો હાસ્યલેખ લખવા બેઠો. રમેશિયાને રાજીનો રેડ કરવા પાંચ કિલો ઘુઘરા વધારે બનશે! ઘુઘરા એટલે ઘુઘરા બોસ! દિવાળીમાં બનતા ઘુઘરાઓ પ્રતાપી રાજા જેવા પરાક્રમી હોય. ‘ઘુઘરો’ શબ્દ પડતાંની સાથે, જ સાતેય દરિયા મોઢામાં પ્રવેશીને મોઢું પાણી-પાણી થઇ જાય.
કાન સસલાંની માફક સરવા ને જીભ લપકારા માંડે બોલ્લો! ઘુઘરાની એટલી પહોંચ છે દાદૂ! લાડુ અને ઘુઘરા બંને મિષ્ટાન્ન કહેવાય, પણ મરણ પ્રસંગમાં લાડુ બનાવવાની છૂટ, બાકી કોઈએ ઘુઘરા ખવડાવ્યા હોય એવું બન્યું નથી! એવો કોઈ ઉદાર બન્યો હોય તો ખબર નથી કે “મરનારને ઘુઘરા બહુ ભાવતા હતા, તો લો દશ-પંદર ઘુઘરા ઝાપટતાં જાવ!” દિવાળીને ઘુઘરા સાથે લફરું જ એવું સોલ્લીડ કે, ઘુઘરા વગર દિવાળીનાં ‘શ્રીગણેશ’ જ ના થાય. ફટાકડો કે ફટાકડી ફૂટવા માંડે એટલે ખબર તો પડે, કે દિવાળીનું પ્રાગટ્ય થયું. પણ ઘુઘરાવાળી દિવાળીના ઓરતા જ અલગ! ઘુઘરો જ જાણે નૂતન વર્ષાભિનંદનનો શુભેચ્છા કાર્ડ!
ઘુઘરા રવા-મેંદા કે માવાના હોય, તો કોઈ વળી મસાલાવાળા પણ બનાવે! જેવો જેનો ટેસ્ટ ને જેવી જેની દાંતની મજબૂતાઈ! ઘુઘરા ખાવામાં પણ મસ્ત હોય ને દેખાવમાં પણ મસ્ત. સાહિત્યકારોએ આ ‘ઘુઘરા’ શબ્દને એવો સ્વચ્છંદી બનાવી મૂકેલો કે, ખાવાના પણ ઘુઘરા આવે ને વગાડવાના પણ આવે. અમુક ઘુઘરા ગળે ઉતારવાના આવે અને અમુક બળદિયાને ગળે બાંધવાના આવે. બળદના ગળે ઘુઘરા બાંધીએ તો જ ખબર પડે કે, બળદિયાની હાલ-ચાલ શું ચાલે છે? ઘુઘરા પ્રાણીને પણ ગમે ને, સામાજિક પ્રાણી (માણસ) ને પણ ગમે. દીકરો રડારોળ કરતો હોય તો, મા દીકરાના હાથમાં જે પકડાવી દે તે ઘુઘરો અલગ ને ખાવાનો ઘુઘરો અલગ! ઘુઘરાનો અવાજ તો આજે પણ અમુકના કાનના પડદામાં ટીંગાયેલો હશે!
પોતાના શ્વાસના ધબકારા સાથે સંભળાતો હશે. બધાં જ કંઈ મારી જેમ ખખડાવેલા ડબ્બાનો અવાજ સાંભળીને મોટાં ના થયા હોય? ઘુઘરો અને ઘોડિયું એ આપણી શૈશવ-વિદ્યાપીઠ છે. સરકાર બદલાય એમ, ઘોડિયાવાળો ઘુઘરો કાળક્રમે બદલાતો ગયો. અસ્સલ તો જાડી ધાતુનો પોલો ઘુઘરો આવતો. એમાં આપણું ભાવિ કેદ થયું હોય એમ, એક કાંકરો આવતો. પછી આવ્યો પિત્તળનો, પછી સ્ટીલનો! પછી તો જેવા જેના રેશનકાર્ડ! ખમતીધરના ફરજંદ ચાંદી અને સોનાના ઘુઘરાથી પણ મોટાં થયાં.એના કપાળમાં કાંદા ફોડું, આજકાલની પેઢીને તો ઘુઘરો પણ નહિ જોઈએ. મોબાઈલમાંથી રાખી સાવંત કાઢીને બતાવો એટલે આખું ઘોડિયું આકાશમાં પરિભ્રમણ કરતું હોય એમ બાળક હસતું-હસતું ઊડવા પણ માંડે ને ઊંઘવા પણ માંડે! કહેવાય છે ને કે, પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાંથી! જેવા અવાજથી એ રડતો બંધ થયો હોય, એવો જ આગળ જઈને એ ખૂલવા માંડે. ઘુઘરો એ માણસના જીવતરનો આધાર સ્તંભ છે!
ઘુઘરું, ઘુઘરી, ઘુવડ, ઘાઘરો, ઘાટી, ઘર, ઘણ, ઘોર, ઘનઘોર, ઘેઘારવ, ઘટા વગેરે શબ્દો, મૂળ તો ઘ મૂળાક્ષરનાં જ ફરજંદ! પણ ખાવા માટે ઘુઘરા કે ઘેબર જ ચાલે! બંને મીઠી ફોઈના ફરજંદ જેવાં. આખું વર્ષ ભલે ઘુઘરા વગાડ્યા હોય, પણ વાર તહેવાર આવે એટલે ઘુઘરા ને ઘેબર ‘હેલ્લો’ કરવા આવે! ઘુઘરો ઘરમાં પગલાં નહિ પાડે, ત્યાં સુધી દિવાળી બેઠી હોય એવું લાગે જ નહિ ને પુરા નહિ થાય, ત્યાં સુધી દિવાળીનું ઉઠમણું નહિ થાય! ઘુઘરો એ દિવાળીનું વાહક છે!
ઘુઘરો ને ઘુઘરી ભલે એક ઘરાનાના ને હસબંડ-વાઈફ જેવાં લાગતાં હોય, પણ ઘુઘરી એ ઘુઘરાની વાઈફ થતી નથી ને જેમ ઘુઘરો એ ઘુઘરીનો સસરો થતો નથી એમ ઘૂઘરું એ ઘુઘરી-ઘુઘરાનું ફરજંદ થતું નથી! મીરાંબાઈ અને મારામાં ફેર એટલો જ કે, મીરાંબાઈએ પગે ઘુઘરું બાંધીને ભક્તિ-નૃત્ય કરેલું, બંદાએ ઘોડિયામાં ઘુઘરો લઈને બાળ-નાચ કરેલો. મીરાંબાઈ તો ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને મેળવવા માટે પગે ઘુઘરું બાંધીને નાચેલા, ત્યારે મેં મારા નિજાનંદ માટે ‘ઘોડિયા-નાચ’ કરેલો. કારણ હું જાણતો હતો કે, ભગવાન તો આનંદસ્વરૂપ પણ છે, નાચણું પણ એક દાઝ છે દાદૂ..!
માણસમાત્ર દાઝને પાત્ર..! ‘દાઝ’ એટલે લગન-ઘેલછા-વૃતિ-પ્રવૃત્તિ ને આકૃતિ! દાઝને જો બળતરા કે દાઝવાની ઘટના સમજયા હોય તો, તમે હોળીની વૃત્તિમાંથી, દિવાળીની પ્રવૃત્તિમાં હજી આવ્યા જ નથી! દિવાળીના ઘુઘરાની ઊણપ છે એવું માની લેવાય! જે સ્ત્રી-જાતકને ખાટું ખાવાની તીવ્ર ઈચ્છા થાય કે, ઝભલાં-ટોપી ગૂંથવાની વસંત બેસે તો માનવું કે, સારા દિવસોની મૌસમ એનામાં બેસવા માંડી છે. એમ ઘુઘરા બનાવવાની માત્ર ચર્ચા જ થવા માંડે, તો માનવું કે, હવે દિવાળી પગલાં પાડવાની તૈયારીમાં છે. ઘુઘરો એ દિવાળીનો લેન્ડમાર્ક છે. ઘુઘરાની વૃત્તિ કાંદાબટાકાના શાક જેવી હલકટ નહિ.
કાંદા-બટાકાને તો દરેક શાક સાથે લફરું (અફેર) હોય એમ કોઈ પણ શાક બનાવો એમાં કાંદો-બટાકો હાજરાહજુર હોય! અંબાણી, અદાણી કે માર્ક ઝુકેરબર્ગના ઘરમાં પણ એવું ના બન્યું હોય કે એમની વાઈફોએ ટીફીનમાં શાક-ભાખરીની જગ્યાએ રોજ ઘુઘરા બાંધી આપ્યા હોય! એમાં પછી દુનિયાના ધનિકો આવી જાય! પુરાણકાળમાં રાવણની માફક લાંબી તપસ્યા કરે તો જ શિવ પ્રસન્ન થતાં, એમ આખું વર્ષ ઘુઘરા વગાડીને તપસ્યા કરી હોય તો જ, દિવાળીમાં ઘુઘરાદર્શન થાય. ધૂળ પડે એના પૈસાને, જેમણે દિવાળીમાં ઘુઘરો ના ખાધો હોય! બાકી, બાળક માટે ઘુઘરાવાળું ઘોડિયું એ બાળ વિદ્યાપીઠ છે ને ઘુઘરાવાળી દિવાળી એ અંતિમ ડીગ્રી છે. સૌને મારા ઘુઘરા-મુબારક!
લાસ્ટ ધ બોલ
દિવાળીની વાનગીઓ પણ માણસ જેવી છે. કોઈ તીખી હોય, કોઈ મીઠી હોય, કોઈ રંગબેરંગી હોય. બાકી જેમણે મૌજ જ લેવી છે,એ તો જિંદગીના છેલ્લા દિવસે પણ મોજ લઇ શકે. માત્ર એને ખબર ના પડવી જોઈએ કે, આજે મારો છેલ્લો દિવસ છે! – આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
કસ્સમથી કહું કે, ઘુઘરા મને એટલા પ્રિય કે,દિવાળીમાં તમામ ખાદ્યને થર્ડ પ્લેટફોર્મ ઉપર કાઢીને ઘુઘરા ઝાપટવાની જ મને ઉપડે! આખું વર્ષ કોરોનાનો કાળોતરો હવામાનમાં ભલે ફરી વળ્યો હોય, પણ દિવાળીમાં ઘુઘરા નહિ ખાધા, તો દિવાળી હોળી જેવી જ લાગે. હરિની કૃપા કેવી હરિયાળી, કે કોરોનામાં હરી ના લીધા, એટલે તો આ દિવાળીમાં ઘુઘરાનો હાસ્યલેખ લખવા બેઠો. રમેશિયાને રાજીનો રેડ કરવા પાંચ કિલો ઘુઘરા વધારે બનશે! ઘુઘરા એટલે ઘુઘરા બોસ! દિવાળીમાં બનતા ઘુઘરાઓ પ્રતાપી રાજા જેવા પરાક્રમી હોય. ‘ઘુઘરો’ શબ્દ પડતાંની સાથે, જ સાતેય દરિયા મોઢામાં પ્રવેશીને મોઢું પાણી-પાણી થઇ જાય.
કાન સસલાંની માફક સરવા ને જીભ લપકારા માંડે બોલ્લો! ઘુઘરાની એટલી પહોંચ છે દાદૂ! લાડુ અને ઘુઘરા બંને મિષ્ટાન્ન કહેવાય, પણ મરણ પ્રસંગમાં લાડુ બનાવવાની છૂટ, બાકી કોઈએ ઘુઘરા ખવડાવ્યા હોય એવું બન્યું નથી! એવો કોઈ ઉદાર બન્યો હોય તો ખબર નથી કે “મરનારને ઘુઘરા બહુ ભાવતા હતા, તો લો દશ-પંદર ઘુઘરા ઝાપટતાં જાવ!” દિવાળીને ઘુઘરા સાથે લફરું જ એવું સોલ્લીડ કે, ઘુઘરા વગર દિવાળીનાં ‘શ્રીગણેશ’ જ ના થાય. ફટાકડો કે ફટાકડી ફૂટવા માંડે એટલે ખબર તો પડે, કે દિવાળીનું પ્રાગટ્ય થયું. પણ ઘુઘરાવાળી દિવાળીના ઓરતા જ અલગ! ઘુઘરો જ જાણે નૂતન વર્ષાભિનંદનનો શુભેચ્છા કાર્ડ!
ઘુઘરા રવા-મેંદા કે માવાના હોય, તો કોઈ વળી મસાલાવાળા પણ બનાવે! જેવો જેનો ટેસ્ટ ને જેવી જેની દાંતની મજબૂતાઈ! ઘુઘરા ખાવામાં પણ મસ્ત હોય ને દેખાવમાં પણ મસ્ત. સાહિત્યકારોએ આ ‘ઘુઘરા’ શબ્દને એવો સ્વચ્છંદી બનાવી મૂકેલો કે, ખાવાના પણ ઘુઘરા આવે ને વગાડવાના પણ આવે. અમુક ઘુઘરા ગળે ઉતારવાના આવે અને અમુક બળદિયાને ગળે બાંધવાના આવે. બળદના ગળે ઘુઘરા બાંધીએ તો જ ખબર પડે કે, બળદિયાની હાલ-ચાલ શું ચાલે છે? ઘુઘરા પ્રાણીને પણ ગમે ને, સામાજિક પ્રાણી (માણસ) ને પણ ગમે. દીકરો રડારોળ કરતો હોય તો, મા દીકરાના હાથમાં જે પકડાવી દે તે ઘુઘરો અલગ ને ખાવાનો ઘુઘરો અલગ! ઘુઘરાનો અવાજ તો આજે પણ અમુકના કાનના પડદામાં ટીંગાયેલો હશે!
પોતાના શ્વાસના ધબકારા સાથે સંભળાતો હશે. બધાં જ કંઈ મારી જેમ ખખડાવેલા ડબ્બાનો અવાજ સાંભળીને મોટાં ના થયા હોય? ઘુઘરો અને ઘોડિયું એ આપણી શૈશવ-વિદ્યાપીઠ છે. સરકાર બદલાય એમ, ઘોડિયાવાળો ઘુઘરો કાળક્રમે બદલાતો ગયો. અસ્સલ તો જાડી ધાતુનો પોલો ઘુઘરો આવતો. એમાં આપણું ભાવિ કેદ થયું હોય એમ, એક કાંકરો આવતો. પછી આવ્યો પિત્તળનો, પછી સ્ટીલનો! પછી તો જેવા જેના રેશનકાર્ડ! ખમતીધરના ફરજંદ ચાંદી અને સોનાના ઘુઘરાથી પણ મોટાં થયાં.એના કપાળમાં કાંદા ફોડું, આજકાલની પેઢીને તો ઘુઘરો પણ નહિ જોઈએ. મોબાઈલમાંથી રાખી સાવંત કાઢીને બતાવો એટલે આખું ઘોડિયું આકાશમાં પરિભ્રમણ કરતું હોય એમ બાળક હસતું-હસતું ઊડવા પણ માંડે ને ઊંઘવા પણ માંડે! કહેવાય છે ને કે, પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાંથી! જેવા અવાજથી એ રડતો બંધ થયો હોય, એવો જ આગળ જઈને એ ખૂલવા માંડે. ઘુઘરો એ માણસના જીવતરનો આધાર સ્તંભ છે!
ઘુઘરું, ઘુઘરી, ઘુવડ, ઘાઘરો, ઘાટી, ઘર, ઘણ, ઘોર, ઘનઘોર, ઘેઘારવ, ઘટા વગેરે શબ્દો, મૂળ તો ઘ મૂળાક્ષરનાં જ ફરજંદ! પણ ખાવા માટે ઘુઘરા કે ઘેબર જ ચાલે! બંને મીઠી ફોઈના ફરજંદ જેવાં. આખું વર્ષ ભલે ઘુઘરા વગાડ્યા હોય, પણ વાર તહેવાર આવે એટલે ઘુઘરા ને ઘેબર ‘હેલ્લો’ કરવા આવે! ઘુઘરો ઘરમાં પગલાં નહિ પાડે, ત્યાં સુધી દિવાળી બેઠી હોય એવું લાગે જ નહિ ને પુરા નહિ થાય, ત્યાં સુધી દિવાળીનું ઉઠમણું નહિ થાય! ઘુઘરો એ દિવાળીનું વાહક છે!
ઘુઘરો ને ઘુઘરી ભલે એક ઘરાનાના ને હસબંડ-વાઈફ જેવાં લાગતાં હોય, પણ ઘુઘરી એ ઘુઘરાની વાઈફ થતી નથી ને જેમ ઘુઘરો એ ઘુઘરીનો સસરો થતો નથી એમ ઘૂઘરું એ ઘુઘરી-ઘુઘરાનું ફરજંદ થતું નથી! મીરાંબાઈ અને મારામાં ફેર એટલો જ કે, મીરાંબાઈએ પગે ઘુઘરું બાંધીને ભક્તિ-નૃત્ય કરેલું, બંદાએ ઘોડિયામાં ઘુઘરો લઈને બાળ-નાચ કરેલો. મીરાંબાઈ તો ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને મેળવવા માટે પગે ઘુઘરું બાંધીને નાચેલા, ત્યારે મેં મારા નિજાનંદ માટે ‘ઘોડિયા-નાચ’ કરેલો. કારણ હું જાણતો હતો કે, ભગવાન તો આનંદસ્વરૂપ પણ છે, નાચણું પણ એક દાઝ છે દાદૂ..!
માણસમાત્ર દાઝને પાત્ર..! ‘દાઝ’ એટલે લગન-ઘેલછા-વૃતિ-પ્રવૃત્તિ ને આકૃતિ! દાઝને જો બળતરા કે દાઝવાની ઘટના સમજયા હોય તો, તમે હોળીની વૃત્તિમાંથી, દિવાળીની પ્રવૃત્તિમાં હજી આવ્યા જ નથી! દિવાળીના ઘુઘરાની ઊણપ છે એવું માની લેવાય! જે સ્ત્રી-જાતકને ખાટું ખાવાની તીવ્ર ઈચ્છા થાય કે, ઝભલાં-ટોપી ગૂંથવાની વસંત બેસે તો માનવું કે, સારા દિવસોની મૌસમ એનામાં બેસવા માંડી છે. એમ ઘુઘરા બનાવવાની માત્ર ચર્ચા જ થવા માંડે, તો માનવું કે, હવે દિવાળી પગલાં પાડવાની તૈયારીમાં છે. ઘુઘરો એ દિવાળીનો લેન્ડમાર્ક છે. ઘુઘરાની વૃત્તિ કાંદાબટાકાના શાક જેવી હલકટ નહિ.
કાંદા-બટાકાને તો દરેક શાક સાથે લફરું (અફેર) હોય એમ કોઈ પણ શાક બનાવો એમાં કાંદો-બટાકો હાજરાહજુર હોય! અંબાણી, અદાણી કે માર્ક ઝુકેરબર્ગના ઘરમાં પણ એવું ના બન્યું હોય કે એમની વાઈફોએ ટીફીનમાં શાક-ભાખરીની જગ્યાએ રોજ ઘુઘરા બાંધી આપ્યા હોય! એમાં પછી દુનિયાના ધનિકો આવી જાય! પુરાણકાળમાં રાવણની માફક લાંબી તપસ્યા કરે તો જ શિવ પ્રસન્ન થતાં, એમ આખું વર્ષ ઘુઘરા વગાડીને તપસ્યા કરી હોય તો જ, દિવાળીમાં ઘુઘરાદર્શન થાય. ધૂળ પડે એના પૈસાને, જેમણે દિવાળીમાં ઘુઘરો ના ખાધો હોય! બાકી, બાળક માટે ઘુઘરાવાળું ઘોડિયું એ બાળ વિદ્યાપીઠ છે ને ઘુઘરાવાળી દિવાળી એ અંતિમ ડીગ્રી છે. સૌને મારા ઘુઘરા-મુબારક!
લાસ્ટ ધ બોલ
દિવાળીની વાનગીઓ પણ માણસ જેવી છે. કોઈ તીખી હોય, કોઈ મીઠી હોય, કોઈ રંગબેરંગી હોય. બાકી જેમણે મૌજ જ લેવી છે,એ તો જિંદગીના છેલ્લા દિવસે પણ મોજ લઇ શકે. માત્ર એને ખબર ના પડવી જોઈએ કે, આજે મારો છેલ્લો દિવસ છે!
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.