અમેરિકા દુનિયાનો સૌથી વધુ સમૃદ્ધ દેશ છે, તેનું કારણ તેનો જીડીપી નથી, પણ તેની કરન્સી છે. અમેરિકાનો ડોલર તેના માટે કુબેરનો ખજાનો છે. અમેરિકાને સંપત્તિ મેળવવા માટે કોઈ મહેનત નથી કરવી પડતી. તે મન ફાવે તેટલા ડોલર છાપીને દુનિયાની કોઈ પણ સંપત્તિ ખરીદી શકે છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પહેલાં દુનિયાનો વેપાર સોનામાં ચાલતો હતો. કોઈ પણ દેશ બીજા દેશમાંથી કોઈ માલની આયાત કરે તો તેની ચૂકવણી તેટલી કિંમતના સોનામાં કરવાની રહેતી. બીજાં વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન અમેરિકા દ્વારા જથ્થાબંધ શસ્ત્રો વેચાયાં, જેને કારણે તેના સોનાના ભંડારો ઉભરાઈ ગયા.
વર્ષ ૧૯૪૪માં ન્યુ યોર્કની બ્રેટન વુડ હોટેલમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં જીતનારા ૪૪ દેશોના પ્રતિનિધિ ભેગા થયા અને તેમણે નક્કી કર્યું કે હવે વિશ્વનો વેપાર સોનાને બદલે ડોલરમાં કરાશે, કારણ કે ફેડરલ રિઝર્વ પાસે સોનાનો જબરદસ્ત ખજાનો હતો. તે જ્યારે જરૂર હોય ત્યારે ડોલરના બદલામાં સોનું આપવા તૈયાર હતું. ડોલર પર દુનિયાના દેશોનો વિશ્વાસ હતો, માટે ડોલરે ઇન્ટરનેશનલ કરન્સીનું માનભર્યું અને ગર્વીલું સ્થાન હાંસલ કરી લીધું. ધીમે ધીમે દુનિયાના લગભગ તમામ દેશો ડોલરમાં ચૂકવણી કરવા લાગ્યા. વર્ષ ૧૯૬૧માં કેટલાક દેશો મોટા પ્રમાણમાં ડોલર વેચીને સોનું ખરીદવા લાગ્યા. અમેરિકામાં કટોકટી આવી. સરકારે લોકો પાસેનું સોનું લઈ લીધું અને તેના બદલે ડોલર આપ્યા.
ડોલર નબળો પડી રહ્યો હતો. તેને મજબૂત બનાવવા અમેરિકા દ્વારા ખનિજ તેલનું ઉત્પાદન કરતાં દેશોને તેમનો માલ ડોલરમાં વેચવા સમજાવી લેવાયા. તેની સામે તેમના સંરક્ષણની જવાબદારી લીધી. ડોલર પાછો સદ્ધર બની ગયો. તેને કારણે અમેરિકા બેફામ ડોલર છાપવા લાગ્યું અને દુનિયાના દેશોની સમૃદ્ધિ પોતાના તરફ ખેંચવા લાગ્યું. દુનિયામાં ડોલરનો જથ્થો વધતો ગયો તેમ સોના સામે ડોલરનું અવમૂલ્યન થતું રહ્યું. સોનાનો ભાવ ૧૯૬૧માં ૩૦ ડોલર હતો તે ૨૦૨૪માં ૨,૭૦૦ ડોલર થઈ ગયો. હવે જો ડોલર દ્વારા ચાલતી લૂંટફાટ રોકવી હોય તો ડોલરનો વિકલ્પ શોધવો જરૂરી છે. ડોલરનું સ્થાન કોણ લઈ શકે? હવે બ્રિક્સના દેશો દ્વારા ડોલરની વૈકલ્પિક કરન્સી લોન્ચ કરવાનું નક્કી કરાયું છે.
રશિયાના કઝાનમાં યોજાઈ ગયેલી બ્રિક્સ શિખર પરિષદમાં રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ વ્લાદિમીર પુતિને આ સંગઠનના દેશો દ્વારા પોતપોતાની મુદ્રામાં વેપાર કરવા પર ભાર મૂક્યો હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે બ્રિક્સના દેશો પોતાનું ચલણ સ્થાપિત કરવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે. અગાઉ ૨૦૨૩ માં એવી અપેક્ષા રાખવામાં આવી હતી કે બ્રિક્સ દેશો યુએસ ડૉલરના વિકલ્પ તરીકે સોના વડે સમર્થિત ચલણ બનાવવા પર ચર્ચા કરશે. અત્યારે વિશ્વવેપારમાં અમેરિકન ડૉલરનું વર્ચસ્વ છે, જે તમામ વેપારમાં લગભગ ૯૦ ટકા હિસ્સો ધરાવે છે.
૨૦૨૩ પહેલાં લગભગ ૧૦૦ ટકા પેટ્રોલિયમનો વેપાર યુએસ ડોલરમાં થતો હતો. જો કે, ૨૦૨૩ માં આ ચિત્ર થોડું બદલાયું હતું. હવે લગભગ ૨૦ ટકા ખનિજ તેલનો વેપાર યુએસ ડોલર સિવાયની કરન્સીમાં થાય છે, જેને કારણે અમેરિકા ભયભીત છે. ખનિજ તેલનું ઉત્પાદન ધરાવતા દેશો હવે ડોલર સિવાયની કરન્સીમાં પણ તેમનું ખનિજ તેલ વેચી રહ્યા છે, જેને કારણે ડોલરને ફટકો પડ્યો છે. હવે બ્રાઝિલ, રશિયા, ભારત, ચીન અને દક્ષિણ આફ્રિકાથી બનેલા બ્રિક્સના દેશો નવી કરન્સી તરફ આગળ વધી રહ્યા છે, જેના કારણે અમેરિકા ચિંતિત છે, કારણ કે તે તેની સર્વોપરિતા તોડી શકે છે.
બ્રિક્સના પાસે પોતાનું ચલણ હોવાનો મુદ્દો ત્યારે ઊભો થયો છે, કારણ કે ચીન, ઈરાન અને રશિયા પર અમેરિકા દ્વારા પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં બ્રિક્સના દેશોએ નવી રિઝર્વ કરન્સીની સ્થાપના કરવી જોઈએ, તેવાં સૂચનો ઊઠી રહ્યાં છે. ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે પ્રમુખપદની ચૂંટણીના પ્રચાર દરમિયાન એવા દેશો પર ઉચ્ચ વેરો લાદવાનું વચન આપ્યું હતું કે જેઓ યુએસ ડોલરને વૈશ્વિક ચલણ તરીકે સ્વીકારતા નથી. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ પહેલેથી જ ચીન સામે કડક વલણ અપનાવી રહ્યા છે. તેમણે ધમકી આપી છે કે જો તે અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ તરીકે ચૂંટાશે તો તે ચીનની આયાત પર ૬૦ ટકાથી ૧૦૦ ટકા વેરો લાદશે. ચીન સાવચેત થઈ ગયું છે. અમેરિકા દ્વારા ચીન સામે વેરો લાદવામાં આવે તે પહેલાં ચીન બ્રિક્સના દેશોની કરન્સી લોન્ચ કરીને અમેરિકાને પાઠ ભણાવવા તૈયાર થયું છે, જેમાં તેને અન્ય દેશોનો સાથ મળ્યો છે.
દક્ષિણ આફ્રિકાના બ્રિક્સ રાજદૂત અનિલ સૂકલાલે કહ્યું છે કે લગભગ ૪૦ દેશોએ બ્રિક્સમાં સામેલ થવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી છે, જેમાં ખનિજ તેલનું ઉત્પાદન કરતા દેશોનો પણ સમાવેશ થાય છે. પુતિને પોતે પણ આ વખતે કહ્યું છે કે ૩૦ દેશો આ માટે તૈયાર છે. ૨૦૨૩ બ્રિક્સ સમિટમાં છ દેશોને બ્રિક્સના સભ્ય બનવા માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. આર્જેન્ટિના, ઇજિપ્ત, ઇથોપિયા, ઈરાન, સાઉદી અરેબિયા અને સંયુક્ત આરબ અમીરાત. આર્જેન્ટિના સિવાયના તમામ દેશો સત્તાવાર રીતે જાન્યુઆરી ૨૦૨૪માં બ્રિક્સમાં જોડાયા હતા.
સોશ્યલ મીડિયા પર બ્રિક્સની કરન્સીની એક તસવીર વાયરલ થઈ રહી છે, જેમાં તાજમહેલનો ફોટો છપાયેલો જોવા મળી રહ્યો છે. આ ચલણ સાથે એવો દાવો કરવામાં આવી રહ્યો છે કે રશિયન રાષ્ટ્રપતિ વ્લાદિમીર પુતિને યુએસ ડોલરના વિકલ્પ તરીકે બ્રિક્સના ચલણની જાહેરાત કરી છે અને ડી-ડોલરાઇઝેશનનો વિચાર આગળ ધપાવ્યો છે. સોશ્યલ મિડિયા પર પુતિનની ટિપ્પણીઓને ટાંકીને દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે ડૉલરનો ઉપયોગ હથિયાર તરીકે થઈ રહ્યો છે અને જે લોકો તેનો આ રીતે ઉપયોગ કરે છે તેમની હાલત હવે ખરાબ થવાની છે.
આજે પણ વિશ્વનો ૫૪% આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર અમેરિકાના ચલણમાં થાય છે, જેના કારણે અમેરિકાનું ચલણ મજબૂત અને સ્થિર રહે છે અને પેમેન્ટ સિસ્ટમ માટે પણ સમગ્ર વિશ્વ અમેરિકાની SWIFT બેંકિંગ સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરે છે. તેથી જ અમેરિકાની પાંચેય આંગળીઓ હંમેશા ઘીમાં હોય છે. અમેરિકા પણ પોતાના હિત માટે આનો ફાયદો ઉઠાવે છે અને તે રશિયા અને ચીન વિરુદ્ધ ઘણી વખત ડોલરનો ઉપયોગ હથિયાર તરીકે કરી ચૂક્યું છે. હવે બ્રિક્સના દેશોમાં રશિયા, ભારત, ચીન, દક્ષિણ આફ્રિકા અને બ્રાઝિલ પોતાની અલગ કરન્સી બનાવી રહ્યા છે, જે ડોલરમાં વેપાર કરવા પરની દુનિયાના દેશોની નિર્ભરતા ઘટાડશે. તેને ડી-ડોલરાઈઝેશન કહેવાય છે, જેનો અમેરિકા વિરોધ કરે છે. જો કે ડોલરનો વિકલ્પ શોધવાનું કામ સહેલું નથી.
બ્રિક્સમાં સમાવિષ્ટ સભ્ય દેશો વિશ્વની ૪૫ ટકા વસ્તી ધરાવે છે અને વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં તેમનો હિસ્સો ૨૮ ટકા છે. દેખીતી રીતે જ બ્રિક્સ દેશોના સમૂહનો વિશ્વમાં મોટો પ્રભાવ છે. આ અસરને કારણે બ્રિક્સ દેશોની પોતાની કરન્સીની માંગ વધી રહી છે, જેથી ડોલરના પ્રભાવને પડકારી શકાય. બ્રિક્સના પાસે પોતાનું ચલણ બનાવીને યુએસ ડોલરના વર્ચસ્વને પડકારવાની ક્ષમતા છે. ઘણા દેશોના નિષ્ણાતો કહી રહ્યા છે કે અમેરિકન ચલણ ડોલર સિવાય વિશ્વની અન્ય એક કરન્સીને રિઝર્વ કરન્સીનો દરજ્જો મળવો જોઈએ, જેથી કરીને અમેરિકન ડોલરના વર્ચસ્વને પડકારી શકાય. વિશ્વભરની સેન્ટ્રલ બેંકોમાં ૬૦ ટકા વિદેશી મુદ્રા ભંડાર ડોલરના રૂપમાં હાજર છે. જો બ્રિક્સના દેશો ડોલરનો ભંડાર ખાલી કરે તો પણ ડોલરનું પતન થઈ જાય તેમ છે.
૨૦૨૩ માં બ્રિક્સના સંમેલનમાં બ્રાઝિલના રાષ્ટ્રપતિએ કહ્યું હતું કે જે દેશો યુએસ ડોલરનો ઉપયોગ કરતા નથી તેમને વેપાર માટે ડોલરનો ઉપયોગ કરવાની ફરજ પાડવી જોઈએ નહીં. જો બ્રિક્સ દેશો પોતાનું ચલણ બનાવે તો તે યુએસ ડોલરની સર્વોપરિતાને મોટો ફટકો મારી શકે છે. અમેરિકા અને તેના શક્તિશાળી ચલણ ડોલર સામે મોટો પડકાર ત્યારે જ આપી શકાય જ્યારે અમેરિકાની આર્થિક તાકાત પર હુમલો કરવામાં આવે. તેનો કાળ હવે પાકી ગયો છે.
