દુનિયામાં ભારત માત્ર એવો દેશ છે, જ્યાં શિક્ષણમાં પોતાની ભાષાનું મહત્ત્વ નથી. ફ્રાંસમાં ફ્રેંચ,જર્મનીમાં જર્મન, ચીનમાં ચાઇનીસ ભાષામાં પ્રાથમિકથી પી.એચ.ડી. સુધીનું શિક્ષણ મેળવી શકાય છે. નેધરલેંડમાં નાગરિકતા મેળવવા માટે ત્યાંની ડચ ભાષા શીખવી જરૂરી છે. તમે ગમે એટલાં વર્ષ ત્યાં રહો પણ નાગરિકત્વ મેળવતાં પહેલાં ત્યાંની ભાષાની પરીક્ષા આપવી જ પડે. માત્ર આટલું જ પૂરતું નથી. આ દેશો ઉચ્ચ શિક્ષણ પણ પોતાની ભાષામાં આપે છે. વિદેશી વિદ્યાર્થીઓ માટે અંગ્રેજીમાં પ્રેઝન્ટેશન થાય છે, પણ અંગ્રેજીમાં જ ભણાવવું ફરજીયાત નથી.હમણાં જ ફ્રાન્સની જાણીતી યુનિવર્સિટીમાં માસ્ટર્સના વિદ્યાર્થીઓની પરીક્ષામાં પ્રશ્નપત્રમાં અંગ્રેજી વર્જન છપાયું ન હતું.
માત્ર ફ્રેંચમાં જ હતું તો આમાં કોઈ હોબાળો ના થયો. માત્ર એટલું જ કહેવામાં આવ્યું કે જેઓ માત્ર અંગ્રેજી સમજે છે તે આવતા અઠવાડિયે પરીક્ષા આપે જેને ફ્રેંચ સમજાય એ અત્યારે આપે. ગાંધીજી અંગ્રેજીના ઉત્તમ જાણકાર હતા છતાં, એમણે પોતાની આત્મકથા ગુજરાતીમાં લખી. બાપુ જેવું સરળ ગુજરાતી ભાગ્યે જ કોઈ લખી શકે. તે માતૃભાષાના આગ્રહી રહ્યા. શિક્ષણમાં પણ આપણને મળેલા મહાન લેખકો, કેળવણીકારો પોતપોતાની માતૃભાષામાં ભણ્યા છતાં સારા અંગ્રેજીના જાણકાર પણ હતા જ.
જવાહરલાલ નહેરુ કહેતા કે માણસને જે ભાષામાં સપનાં આવે તે તેની ભાષા. આ વાત આજે એટલે કરવી પડે છે કે ભાષાના શિક્ષણ અને શિક્ષણના માધ્યમ તરીકે ભાષાનો ભેદ આપણે ત્યાં તજજ્ઞો ભૂલતા જાય છે. દેશ આખામાં શિક્ષણનીતિના અમલ માટે નિર્ણયો કરનારા કોણ જાણે કેમ, અંગ્રેજીની ગુલામી છોડતા જ નથી અથવા તો એમને એ ગુલામી દેખાતી જ નથી.આપણે ત્યાં જ્યારેત્યારે અંગ્રેજી માધ્યમમાં બાળકોને ભણાવવાં કે નહિ એની ચર્ચા થાય છે, પણ ઉચ્ચ શિક્ષણમાં માત્ર અને માત્ર અંગ્રેજી ફેલાતું જાય છે તેની કોઈ ચર્ચા જ નથી કરતું.
ગુજરાતમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં મગનભાઇ દેસાઈએ ગુજરાતી માધ્યમમાં ઉચ્ચ શિક્ષણની શરૂઆત કરી ત્યારે અનેકે આ માધ્યમને મગ્ન માધ્યમ તરીકે ઉતારી પાડ્યું. એ ઉચ્ચ શિક્ષણ માતૃભાષામાં પણ લઇ શકાય એવી જોગવાઈ ભારતના બંધારણીય હક્કો પ્રમાણે હતી. એ બહુ ઓછાં લોકો બોલ્યાં. ગુજરાતમાં ઉચ્ચ શિક્ષણનું માધ્યમ ગુજરાતી બને તો ગુજરાતના વિદ્યાર્થીને વિશ્વ કક્ષાના ગાયનનો લાભ કેવી રીતે મળે.દુનિયાની ભાષામાં થયેલાં સંશોધન આ વિદ્યાર્થીઓ સુધી કેવી રીતે પહોંચે. જિજ્ઞાસુ વિદ્યાર્થીને ગુજરાતીમાં આ લાભ મળી શકે?
આ પ્રશ્નના જવાબ માટે બન્યું ગુજરાત યુનિવર્સિટી ગ્રંથ નિર્માણ બોર્ડ અને સમાજ્શાસ્ત્રો વિજ્ઞાનનાં તમામ પુસ્તકો ગુજરાતી ભાષામાં પૂરાં પાડવાના પ્રયત્ન થયા, પણ છેલ્લાં વર્ષોમાં એક તરફ ખાનગી યુનિવર્સિટી વધી. બીજી બાજુ પ્રજામાં અંગ્રેજી માધ્યમનો મોહ વધ્યો અને ઉચ્ચ શિક્ષણની સંસ્થા માટે નીતિ ઘડનારાને મૂળ ભારત સાથે નાતો તૂટ્યો એટલે યુજીસી જેવી માર્ગદર્શક સંસ્થાએ નિયમ બનાવ્યો કે વ્યકિત પી. એચ. ડી. કરે તો ભાષા સિવાયના તમામ વિષયમાં તેનો સંશોધન લેખ એટલે કે થીસીસ અંગ્રેજીમાં જ હોવો જોઈએ એટલે કે ગુજરાતનો વિદ્યાર્થી અર્થશાસ્ત્ર, સમાજ્શાસ્ત્ર જેવા કોઈ પણ સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં પણ પી. એચ. ડી. કરે તો તેને થીસીસ અંગ્રેજીમાં જ આપવો એટલે આખા ગુજરતમાં એવું શરૂ થયું કે વિદ્યાર્થી સંશોધન ભલે ગુજરાતીમાં કરે, પણ ફાઈનલ થઇ ગયા પછી આખા નિબંધનું ટ્રાન્સલેશન અંગ્રેજીમાં કરીને જ તેને થીસીસ જમા કરાવવો પડે. આ ખોટું છે. સંશોધનની ગુણવત્તા મહત્ત્વની છે, ભાષા નહિ.
પી. એચ. ડી. ની માન્યતાના માપદંડો અઘરા હોય એ સ્વીકારી શકાય. સંશોધન ખરા અર્થમાં સંશોધન હોય એ માંગવા યોગ્ય છે. એડમિશન લે એ બધા જ પી.એચ. ડી. થઇ જ જાય એવું ના હોય પણ અંગ્રેજીમાં થીસીસ આપે એ જ પી.એચ.ડી. થાય એ વાત ખોટી છે. બંધારણની વિરુદ્ધ છે. આપણા બંધારણે આપણને માતૃભાષામાં શિક્ષણનો અધિકાર આપેલો છે. એ મેડીકલથી માંડીને પી.એચ. ડી. સુધી મળવો જોઈએ.આપણો દેશ વિવિધતામાં એકતા ધરાવે છે અને મોટો પણ ખૂબ છે. આપણા એક રાજ્યની વસ્તી જેટલા દુનિયામાં દેશો છે છતાં એ લોકો પોતાની માતૃભાષામાં શિક્ષણ આપે છે તો છ કરોડની વસ્તીવાળું ગુજરાત પોતાની ભાષામાં શિક્ષણ કેમ ના આપે? નવી શિક્ષણનીતિ ના મુસદ્દામાં આ બાબત પણ વિચારવી જરૂરી છે.
સરકાર દરેક વખતે ખોટી નથી હોતી. હાલની સરકાર વારંવાર આ મુદ્દો ચર્ચે છે કે આપણે ઈજનેરી અને તબીબી સહિતના અભ્યાસક્રમનાં ભારતીય ભાષામાં પુસ્તકો તેયાર કરીએ. ઓછામાં ઓછું હિન્દીમાં તો વિકલ્પ મળવો જ જોઈએ. જો સરકાર આ કહી રહી છે તો એમાં ખોટું શું છે. પણ સરકારે નવી શિક્ષણ નીતિના અમલ પ્રસંગે આ બાબતોને નિયમનું રૂપ આપવાની જરૂર છે અને પ્રાથમિકથી ઉચ્ચ શિક્ષણ સુધી બધે જ બે ભાષામાં વિકલ્પ આપવાની જરૂર છે. દરેક રાજ્યમાં પોતાની માતૃભાષામાં ભણવાની છૂટ મળે તો કદાચ પ્રાદેશિક વિરોધાભાસો પણ દૂર થાય. સમય વિચારવાનો છે, વધુ વિકલ્પ આપવાનો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
દુનિયામાં ભારત માત્ર એવો દેશ છે, જ્યાં શિક્ષણમાં પોતાની ભાષાનું મહત્ત્વ નથી. ફ્રાંસમાં ફ્રેંચ,જર્મનીમાં જર્મન, ચીનમાં ચાઇનીસ ભાષામાં પ્રાથમિકથી પી.એચ.ડી. સુધીનું શિક્ષણ મેળવી શકાય છે. નેધરલેંડમાં નાગરિકતા મેળવવા માટે ત્યાંની ડચ ભાષા શીખવી જરૂરી છે. તમે ગમે એટલાં વર્ષ ત્યાં રહો પણ નાગરિકત્વ મેળવતાં પહેલાં ત્યાંની ભાષાની પરીક્ષા આપવી જ પડે. માત્ર આટલું જ પૂરતું નથી. આ દેશો ઉચ્ચ શિક્ષણ પણ પોતાની ભાષામાં આપે છે. વિદેશી વિદ્યાર્થીઓ માટે અંગ્રેજીમાં પ્રેઝન્ટેશન થાય છે, પણ અંગ્રેજીમાં જ ભણાવવું ફરજીયાત નથી.હમણાં જ ફ્રાન્સની જાણીતી યુનિવર્સિટીમાં માસ્ટર્સના વિદ્યાર્થીઓની પરીક્ષામાં પ્રશ્નપત્રમાં અંગ્રેજી વર્જન છપાયું ન હતું.
માત્ર ફ્રેંચમાં જ હતું તો આમાં કોઈ હોબાળો ના થયો. માત્ર એટલું જ કહેવામાં આવ્યું કે જેઓ માત્ર અંગ્રેજી સમજે છે તે આવતા અઠવાડિયે પરીક્ષા આપે જેને ફ્રેંચ સમજાય એ અત્યારે આપે. ગાંધીજી અંગ્રેજીના ઉત્તમ જાણકાર હતા છતાં, એમણે પોતાની આત્મકથા ગુજરાતીમાં લખી. બાપુ જેવું સરળ ગુજરાતી ભાગ્યે જ કોઈ લખી શકે. તે માતૃભાષાના આગ્રહી રહ્યા. શિક્ષણમાં પણ આપણને મળેલા મહાન લેખકો, કેળવણીકારો પોતપોતાની માતૃભાષામાં ભણ્યા છતાં સારા અંગ્રેજીના જાણકાર પણ હતા જ.
જવાહરલાલ નહેરુ કહેતા કે માણસને જે ભાષામાં સપનાં આવે તે તેની ભાષા. આ વાત આજે એટલે કરવી પડે છે કે ભાષાના શિક્ષણ અને શિક્ષણના માધ્યમ તરીકે ભાષાનો ભેદ આપણે ત્યાં તજજ્ઞો ભૂલતા જાય છે. દેશ આખામાં શિક્ષણનીતિના અમલ માટે નિર્ણયો કરનારા કોણ જાણે કેમ, અંગ્રેજીની ગુલામી છોડતા જ નથી અથવા તો એમને એ ગુલામી દેખાતી જ નથી.આપણે ત્યાં જ્યારેત્યારે અંગ્રેજી માધ્યમમાં બાળકોને ભણાવવાં કે નહિ એની ચર્ચા થાય છે, પણ ઉચ્ચ શિક્ષણમાં માત્ર અને માત્ર અંગ્રેજી ફેલાતું જાય છે તેની કોઈ ચર્ચા જ નથી કરતું.
ગુજરાતમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં મગનભાઇ દેસાઈએ ગુજરાતી માધ્યમમાં ઉચ્ચ શિક્ષણની શરૂઆત કરી ત્યારે અનેકે આ માધ્યમને મગ્ન માધ્યમ તરીકે ઉતારી પાડ્યું. એ ઉચ્ચ શિક્ષણ માતૃભાષામાં પણ લઇ શકાય એવી જોગવાઈ ભારતના બંધારણીય હક્કો પ્રમાણે હતી. એ બહુ ઓછાં લોકો બોલ્યાં. ગુજરાતમાં ઉચ્ચ શિક્ષણનું માધ્યમ ગુજરાતી બને તો ગુજરાતના વિદ્યાર્થીને વિશ્વ કક્ષાના ગાયનનો લાભ કેવી રીતે મળે.દુનિયાની ભાષામાં થયેલાં સંશોધન આ વિદ્યાર્થીઓ સુધી કેવી રીતે પહોંચે. જિજ્ઞાસુ વિદ્યાર્થીને ગુજરાતીમાં આ લાભ મળી શકે?
આ પ્રશ્નના જવાબ માટે બન્યું ગુજરાત યુનિવર્સિટી ગ્રંથ નિર્માણ બોર્ડ અને સમાજ્શાસ્ત્રો વિજ્ઞાનનાં તમામ પુસ્તકો ગુજરાતી ભાષામાં પૂરાં પાડવાના પ્રયત્ન થયા, પણ છેલ્લાં વર્ષોમાં એક તરફ ખાનગી યુનિવર્સિટી વધી. બીજી બાજુ પ્રજામાં અંગ્રેજી માધ્યમનો મોહ વધ્યો અને ઉચ્ચ શિક્ષણની સંસ્થા માટે નીતિ ઘડનારાને મૂળ ભારત સાથે નાતો તૂટ્યો એટલે યુજીસી જેવી માર્ગદર્શક સંસ્થાએ નિયમ બનાવ્યો કે વ્યકિત પી. એચ. ડી. કરે તો ભાષા સિવાયના તમામ વિષયમાં તેનો સંશોધન લેખ એટલે કે થીસીસ અંગ્રેજીમાં જ હોવો જોઈએ એટલે કે ગુજરાતનો વિદ્યાર્થી અર્થશાસ્ત્ર, સમાજ્શાસ્ત્ર જેવા કોઈ પણ સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં પણ પી. એચ. ડી. કરે તો તેને થીસીસ અંગ્રેજીમાં જ આપવો એટલે આખા ગુજરતમાં એવું શરૂ થયું કે વિદ્યાર્થી સંશોધન ભલે ગુજરાતીમાં કરે, પણ ફાઈનલ થઇ ગયા પછી આખા નિબંધનું ટ્રાન્સલેશન અંગ્રેજીમાં કરીને જ તેને થીસીસ જમા કરાવવો પડે. આ ખોટું છે. સંશોધનની ગુણવત્તા મહત્ત્વની છે, ભાષા નહિ.
પી. એચ. ડી. ની માન્યતાના માપદંડો અઘરા હોય એ સ્વીકારી શકાય. સંશોધન ખરા અર્થમાં સંશોધન હોય એ માંગવા યોગ્ય છે. એડમિશન લે એ બધા જ પી.એચ. ડી. થઇ જ જાય એવું ના હોય પણ અંગ્રેજીમાં થીસીસ આપે એ જ પી.એચ.ડી. થાય એ વાત ખોટી છે. બંધારણની વિરુદ્ધ છે. આપણા બંધારણે આપણને માતૃભાષામાં શિક્ષણનો અધિકાર આપેલો છે. એ મેડીકલથી માંડીને પી.એચ. ડી. સુધી મળવો જોઈએ.આપણો દેશ વિવિધતામાં એકતા ધરાવે છે અને મોટો પણ ખૂબ છે. આપણા એક રાજ્યની વસ્તી જેટલા દુનિયામાં દેશો છે છતાં એ લોકો પોતાની માતૃભાષામાં શિક્ષણ આપે છે તો છ કરોડની વસ્તીવાળું ગુજરાત પોતાની ભાષામાં શિક્ષણ કેમ ના આપે? નવી શિક્ષણનીતિ ના મુસદ્દામાં આ બાબત પણ વિચારવી જરૂરી છે.
સરકાર દરેક વખતે ખોટી નથી હોતી. હાલની સરકાર વારંવાર આ મુદ્દો ચર્ચે છે કે આપણે ઈજનેરી અને તબીબી સહિતના અભ્યાસક્રમનાં ભારતીય ભાષામાં પુસ્તકો તેયાર કરીએ. ઓછામાં ઓછું હિન્દીમાં તો વિકલ્પ મળવો જ જોઈએ. જો સરકાર આ કહી રહી છે તો એમાં ખોટું શું છે. પણ સરકારે નવી શિક્ષણ નીતિના અમલ પ્રસંગે આ બાબતોને નિયમનું રૂપ આપવાની જરૂર છે અને પ્રાથમિકથી ઉચ્ચ શિક્ષણ સુધી બધે જ બે ભાષામાં વિકલ્પ આપવાની જરૂર છે. દરેક રાજ્યમાં પોતાની માતૃભાષામાં ભણવાની છૂટ મળે તો કદાચ પ્રાદેશિક વિરોધાભાસો પણ દૂર થાય. સમય વિચારવાનો છે, વધુ વિકલ્પ આપવાનો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.