એક કહેવત છે -’ બેગાની શાદીમાં અબ્દુલ્લા દિવાના.’ આ કહેવત જેણે પણ તૈયાર કરી ત્યારે તેઓએ ખૂબ કાળજી લીધી હતી. તેમણે એવું નથી કહ્યું કે બીજાના લગ્નમાં ભોજન કરવું કે વરઘોડામાં નાચવું ખરાબ છે. તેણે અબ્દુલ્લાને એટલું જ કહ્યું કે દિવાનો ના બનતો. રિશી સુનક વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારથી ભારતમાં સામે આવી રહેલી પ્રતિક્રિયાઓમાં આ કહેવત વારંવાર ઉડીને આંખે વળગે છે. રિશી સુનકના નામ, તેમના ધર્મ અને તેમના અંગત જીવનમાં બધે ઠેકાણે એવી રીતે ભારતને જોડી દેવામાં આવ્યું છે, જાણે રિશી એક ભારતીય મિસાઈલ હોય, જે ભારતમાં તૈયાર કરવામાં આવી હતી અને 200 વર્ષની ગુલામીનો બદલો લેવા માટે બ્રિટનમાં જઈને પડી છે! કેટલાક તેના હાથમાં રહેલી ગીતાની તસવીર પર સર્કલ બનાવી રહ્યા છે, તો કેટલાક તેની મોર્ફ કરેલી તસવીરો વડાપ્રધાન મોદી સાથે શેર કરી રહ્યા છે. દિવાળીના દિવસે જ્યારે સમાચાર આવ્યા ત્યારે ‘રામ કા બદલા’ અને ‘રામ કા ઈન્સાફ’ના સ્લોગનો સાથે સોશિયલ મીડિયામાં અનેક પોસ્ટ શેર કરવામાં આવી હતી. આ બધી ધમાલમાં એ ભુલાઈ ગયું કે રિશી સુનકની સફર અને સફળતામાં આપણા માટે શું બોધપાઠ છે?
સૌ પ્રથમ, એ નોંધવું જોઈએ કે રિશી સુનકનું બ્રિટનના વડા પ્રધાન પદ સુધી પહોંચવું એ ચોક્કસપણે એક અસાધારણ ઘટના છે. જ્યારે બ્રિટન, સ્પેન અને ફ્રાન્સ જેવા દળોએ એશિયા, આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકાને ગુલામ બનાવ્યા ત્યારે તેઓએ પણ વિચિત્ર દલીલ કરી હતી, કહ્યું કે, યુરોપમાં સભ્ય સંસ્કૃતિનો ઉદય થયો છે અને તેથી જ બાકીના વિશ્વને સંસ્કારી બનાવવાની જવાબદારી યુરોપની છે. યુરોપમાં ફેલાયેલી અશાંતિમાં આખા વિશ્વને ઘસડીને તેને પ્રથમ અને બીજા વિશ્વ યુદ્ધ તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું હતું. આ યુદ્ધ પણ સાથી દેશોએ એશિયન અને આફ્રિકન મૂળના લાખો લોકોની તાકાત અને પૈસાથી જીત્યું હતું. તમે દિલ્હીમાં જે ઈન્ડિયા ગેટ જુઓ છો, જો તમને ખબર ન હોય તો અમે તમને યાદ કરાવીશું કે, તેના પર હજારો ભારતીય સૈનિકોના નામ અંકિત છે, જેઓ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં બ્રિટનની બાજુમાં લડ્યા હતા અને શહીદી પામ્યા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં પણ આ જ વાતનું પુનરાવર્તન થયું હતું, પરંતુ અફસોસ કે એહસાન ફરામોશી એવા ચર્ચિલ વડા પ્રધાન તરીકે ભારતીયોને પોતાની લડાઈમાં ખેંચતા હતા એ જ ભારતની આઝાદી પર એવું બોલ્યા હતા કે –
‘જો તેમને સ્વતંત્રતા આપવામાં આવશે, તો સત્તા બદમાશો અને લૂંટારાઓના હાથમાં જશે. એક સમય એવો આવશે જ્યારે પાણીની બોટલ અને બ્રેડનો ટુકડો પણ ટેક્સમાંથી બચી શકશે નહીં. માત્ર હવા મફત થશે અને લાખો લોકોના ખૂનની જવાબદારી એટલીના માથે આવશે.’ અહીં ચર્ચિલ ભારતીયોની સાથે 1947માં બ્રિટનના વડા પ્રધાન રહેલા ક્લેમેન્ટ એટલીને કોસતા હતા. અહીં ચર્ચિલનો વિરોધ માત્ર રાજકીય નથી. તેની એક વંશીય અથવા જાતિવાદી બાજુ પણ છે. તેઓ કહે છે કે ભારતીય લોકો સ્વભાવે બદમાશ છે. આ ન તો ચર્ચિલનું એકમાત્ર જાતિવાદી નિવેદન હતું, ન તો ચર્ચિલ જ આવું વિચારતા હતા. આમ છતાં, બ્રિટનમાં એક સદી કરતાં પણ ઓછા સમયમાં કોઈ ભારતીયનું વડા પ્રધાન બનવું એ દર્શાવે છે કે સમય જતાં બ્રિટનની રાજકીય વ્યવસ્થા કેટલી પરિપક્વ થઈ છે. બહારથી આવતા અથવા ત્યાંના લોકોને કેવી રીતે તકો આપવામાં આવે છે.
એવું નથી કે ચર્ચિલ જેવું વિચારનારા લોકો આજે બ્રિટનમાં નથી. છેલ્લા થોડા દિવસથી બ્રિટનના એક લોકપ્રિય રેડિયો પર એક વાતચીત વાયરલ થઈ રહી છે. લાઈવ પ્રોગ્રામમાં એક વ્યક્તિએ ફોન કરીને રેડિયો પર કહ્યું, ઘણા લોકોના મતે, રિશી સુનક બિલકુલ બ્રિટિશ નથી. બ્રિટનમાં 85 ટકા લોકો ગોરા છે અને તેઓ પોતાના જેવા વડાપ્રધાન ઈચ્છે છે. હું પણ ભારત જઈને ત્યાંનો વડાપ્રધાન નહીં બની શકું! અલબત્ત, શોના હોસ્ટે દલીલો સાથે આ મુદ્દાને કાપી નાખ્યો. તેથી જ સુનક વડા પ્રધાન બન્યા પછી પોએટિક જસ્ટિસ વિશે જે કહેવામાં આવી રહ્યું છે તેને ફગાવી શકાય નહીં, પરંતુ એ ધ્યાનમાં રાખવું પડશે કે આ કાવ્યાત્મક ન્યાય આપણી સાથે નહીં પણ બ્રિટનના રાજકારણ અને સમાજ સાથે સંબંધિત છે.
ભારતમાં લોકો રિશી સુનકને ભારતીય કહીને ખુશ થાય છે, પરંતુ જેઓ તેમના પર દાવો કરે છે અથવા તેમની સફળતામાં તેમના વારસાની નિશાની શોધે છે તેમની યાદી ઘણી લાંબી છે. પાકિસ્તાન માટે, રિશી પાકિસ્તાની વંશના છે. કારણ કે સુનક પંજાબી ખત્રી પરિવારનો છે. તેમના દાદા રામદાસ સુનક મૂળ ગુજરાનવાલાના છે. અને ગુજરાનવાલા પાકિસ્તાનના પંજાબમાં આવે છે, જ્યારે કેન્યા માટે, રિશી કેન્યાના રાજવંશ છે. કારણ કે રામદાસ સુનક 1935માં પાકિસ્તાનના ગુજરાનવાલાથી કેન્યા ગયા હતા. તેમણે રાજધાની નૈરોબીમાં કારકુન તરીકે કામ કર્યું અને પછી ત્યાં સ્થાયી થયા હતા. કેન્યામાં તે સમયગાળા દરમિયાન રૂપિયો પણ ચાલતો હતો. ભારતીયો કેન્યા અને અન્ય આફ્રિકન દેશોમાં વેપારી તરીકે ગયા હતા. તેઓ બ્રિટિશ સરકારના કર્મચારી તરીકે ગયા હતા. અને જ્યારે મોમ્બાસા બંદર સુધી યુગાન્ડાની રેલ લાઇન નાખવામાં આવી રહી હતી, ત્યારે તેઓ પણ બંધુઆ મજૂર તરીકે ગયા હતા.
તાંઝાનિયાની વાત કરીએ તો, સુનક તાંઝાનિયાના વંશના છે. કારણ કે રિશીની માતા ઉષા સુનકનો જન્મ તાંગાનિકામાં થયો હતો, જે પાછળથી તાન્ઝાનિયાનો એક ભાગ હતો. ઉષા સુનકના પિતા, માને રિશીના દાદા રઘુબીર બૈરી પંજાબના લુધિયાણાના કરીમપુરા વિસ્તારના છે. તેમના સમયના અન્ય ઘણા ભારતીયોની જેમ, રઘુબીર બેરી પહેલા પૂર્વ આફ્રિકા ગયા અને પછી બ્રિટન ગયા હતા. બ્રિટન માટે રિશી બ્રિટિશ નાગરિક છે. રામદાસ સુનકના પુત્ર યશવીર સુનક 1960ના દાયકામાં બ્રિટનમાં સ્થળાંતરિત થયા હતા. બ્રિટનની નેશનલ હેલ્થ સર્વિસમાં જનરલ પ્રેક્ટિશનર તરીકે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. અહીં જ તેની મુલાકાત ઉષા સાથે થઈ, જે સાઉધમ્પ્ટનમાં ફાર્મસી ચલાવતી હતી. બંનેએ લગ્ન કર્યાં અને દંપતીને 3 બાળકો – રિશી, સંજય અને રાખી હતા. તેમાંથી આજે સર્વત્ર રિશીની ચર્ચા છે.
રિશીની વાત એ મહાન સ્થળાંતરની વાર્તા પણ છે, જે સંસ્થાનવાદને કારણે થયું હતું. અંગ્રેજો ભારતમાંથી લોકોને લઈને પૂર્વ આફ્રિકામાં સ્થાયી થયા હતા, જ્યારે કેન્યા અને યુગાન્ડા જેવા દેશો આઝાદ થવા લાગ્યા અને ઈદી અમીન જેવા શાસકો આવ્યા ત્યારે તેમણે તમામ સમસ્યાઓનું મૂળ ‘બહારના લોકો’ને ગણાવ્યા હતા. યુરોપિયન નાગરિકો સ્થાનિક અને બહારના લોકો વચ્ચેના આ વિવાદમાં અટવાઈ ગયા હતા. જયારે બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન ત્યાં આવેલા ભારતીયોને પણ બક્ષવામાં આવ્યા ન હતા. પછી આ લોકો બ્રિટન ગયા હતા. એટલા માટે બ્રિટનમાં તમને પૂર્વ આફ્રિકાના લોકોની મોટી વસ્તી જોવા મળશે, જેમના મૂળ આધુનિક ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાં છે.
ભારત, પાકિસ્તાન, કેન્યા, તાન્ઝાનિયા અને UK રિશીનો વારસો આ બધા દેશોના સંસ્કારોથી બનેલો છે. એટલા માટે રિશીની ઓળખમાં આપણે ભારતને શોધતી વખતે સાવચેત રહેવાની જરૂર છે. નાગરિકતા અને સાંસ્કૃતિક ઓળખની સીમાઓ કે જેમાં આપણે રિશીને બાંધવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ તે તેના પરિવારની પેઢીઓ દ્વારા ઘણી વખત તૂટી ગઈ છે. લાંબી મુસાફરી કરીને બ્રિટન પહોંચેલા આ પરિવારોએ ત્યાંના સમાજમાં પોતાનું સ્થાન બનાવવા માટે ખૂબ મહેનત કરી હતી. તેણે આત્યંતિક જાતિવાદી વર્તનનો ભોગ બનવું પડ્યું હતું અને તેનું ધ્યાન એક વસ્તુ પર કેન્દ્રિત હતું જે તેને આ સ્થાન પર લાવ્યું એ હતું – શિક્ષણ. યશવીર અને ઉષા સુનકે પણ એવું જ કર્યું. દરેક પૈસો ઉમેર્યો અને તેના 3 બાળકોને શ્રેષ્ઠ શિક્ષણ અપાવ્યું હતું. રિશી સુનકે વિન્ચેસ્ટર કોલેજ, ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી અને પછી સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો છે.
રિશીએ કારકિર્દી કે જીવનની ફિલસૂફી અંગે ઓળખ કે નાગરિકત્વને કેટલું મહત્વ આપ્યું હશે, તે તેમના માટેના નિર્ણયોમાં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. તે અમેરિકન ઇન્વેસ્ટમેન્ટ બેંક ગોલ્ડમેન સૅક્સમાં કામ કરતા હતા. પછી ફાઇનાન્સની દુનિયામાં વધુ બે સંસ્થાઓ માટે કામ કર્યું – એક UKમાંથી, બીજી USથી. બંનેમાં તેનો બોસ ફ્રેન્ચ મૂળનો માણસ હતો. આ પછી, તે ભારતીય રોકાણ ફર્મ કેટામરન વેન્ચર્સ માટે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું અને આ સમય સુધીમાં તેણે ભારતીય મહિલા – અક્ષતા મૂર્તિ સાથે લગ્ન કરી લીધા હતા. ઈન્ફોસિસ માટે પ્રખ્યાત ઉદ્યોગપતિ નારાયણ મૂર્તિના પુત્રી. તેથી જ રિશીને કોઈ એક ભૂગોળ કે ઓળખ સાથે બાંધવું મુશ્કેલ છે.
રિશી સુનકની સફળતાની ઉજવણીમાં આપણે બીજી એક વાત ભૂલી જઈએ છીએ. ભલે તેના માતા-પિતા વૈષ્ણોદેવીના દર્શન કરવા ભારત આવે, ભલે તે તેની પત્નીના શહેર બેંગ્લોર ફરવા આવતા હોય, ભલે તે ગીતા પર હાથ રાખીને પદના શપથ લેતા હોય, પરંતુ તે પોતાના દેશના હિતની સેવા કરશે, અને તેનું નામ ભારત નથી, તે બ્રિટન છે. તેથી રિશી સુનક ભારત માટે સમાન નીતિઓ બનાવશે, જે તેમના દેશને અનુરૂપ હશે. તેઓ સારી દિશામાં આગળ વધે તેવી શક્યતા છે કારણ કે બજારની માગ સમાન છે. એટલા માટે નહીં કે 10 ડાઉનિંગ સ્ટ્રીટ પર એક ભારતીય બેઠો છે.
બ્રિટનની રાજનીતિએ પોતાના માટે તે જ પસંદ કર્યું છે જે યોગ્ય હતું. તે કેવો દેખાય છે, કયો ધર્મ માને છે, તેની પત્ની ક્યાં રહે છે તેને બહુ મહત્વ આપ્યા વિના. ત્યાં પગ ખેંચનારા પણ છે. આપણે અહીં જે મુદ્દો ઉઠાવી રહ્યા છીએ તે એ છે કે રિશીની સફળતાની ઉજવણી કરવા સાથે, રિશીની કહાનીને સ્વીકારવી પણ જરૂરી છે. કારણ કે જે રાજકારણ પાકિસ્તાની સાજિદ જાવિદ અને રિશી સુનક માટે જગ્યા બનાવે છે, તે સુએલા બ્રેવરમેન માટે પણ જગ્યા બનાવે છે. સુએલા, જે તેના મૂળ UKની બહાર શોધે છે, તે UKમાં કથિત બહારના લોકોના પ્રવેશ અંગે ચિંતિત છે. અને રિશી સુનકની કેબિનેટનો પણ એક ભાગ છે. રિશીની સફળતાને ભારત સાથે ન જોડવી જોઈએ.
