રાજસ્થાનમાં કોંગ્રેસની ફરીથી જીત, દર પાંચ વર્ષે સરકાર બદલવાના વલણને રોકવા અને ભાજપની તરફેણમાં ફરી રહેલા ચૂંટણી ઇતિહાસ વચ્ચે શું છે? ભગવા પાર્ટી પાસે એક સિવાય બધુ જ તેમના પક્ષમાં છે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી એક દમદાર નેતા, જેમના ચહેરા પર વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ લડવામાં આવી છે, જેની પાસે સારા પ્રમાણમાં સંસાધનો છે તે પક્ષ સંગઠન અને ચૂંટણી તંત્ર, સારી રીતે વિચારેલી વ્યૂહરચના અને ચૂંટણીના ઉત્સાહને વેગ આપવા માટે જરૂરી તમામ ઘટકો.
રણ રાજ્યમાં ભાજપની ચૂંટણી રણનીતિમાં એક વસ્તુ જે સ્પષ્ટપણે ખૂટે છે તે મુખ્યમંત્રી પદનો ચહેરો છે. આ પદ માટે પુષ્કળ ઉમેદવાર છે પરંતુ ઔપચારિક રીતે જાહેર કરવામાં આવ્યું નથી. રાજસ્થાનમાં ભાજપ અને તેની જીત વચ્ચે એક મજબૂત પરિબળ છે જે બે વખતના ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી શ્રીમતી વસુંધરા રાજે છે. જો કે તેમણે છેલ્લા કેટલાક સમયથી પાર્ટી હાઈકમાન્ડ (મોદી અને ગૃહમંત્રી અમિત શાહ વાંચો) સાથે તેમનાં અહંકાર સાથે સમાધાન કર્યા વિના સમાધાન કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હોવા છતાં, ટોચના નેતૃત્વએ તેમને મુખ્યમંત્રી પદનો ચહેરો જાહેર કર્યો ન હતો.
જો કે, તે હકીકતને ધ્યાનમાં રાખીને કે તેઓ રાજસ્થાનમાં તમામ પ્રદેશો, જાતિ અને ધર્મમાં નોંધપાત્ર પ્રભાવ ધરાવે છે, પક્ષ માટે તેમના મુખ્યમંત્રી ઉમેદવાર બનાવવાની અવગણના કરવી મુશ્કેલ હતું. તેમના બહુમતી સમર્થકોને પાર્ટી ટિકિટ આપવાના રૂપમાં તેમને ખાસ ભેટ આપવામાં આવી હતી. આ પહેલા હાઈકમાન્ડે તેમને શરતો જણાવવા માટેના તમામ પ્રયાસો કર્યા હતા જે એ હકીકત પરથી સ્પષ્ટ છે કે તેમના સમર્થકોના નામ છેલ્લી યાદીઓમાં જ સામે આવ્યા હતા.
આરામથી ન બેસનાર વસુંધરા રાજે તેમની સામૂહિક અપીલ અને તમામ વર્ગોને સાથે લઈ જવાની ક્ષમતામાં મજબૂત રીતે જડાયેલી તેમની મક્કમ માન્યતાઓ સાથે ઝૂક્યા વિના અથવા સમાધાન કર્યા વિના મક્કમતાથી પોતાની જમીન પર ઊભા રહ્યા. ભાજપે બહુમતી હાંસલ કરી હોય તેવા સંજોગોમાં મુખ્યમંત્રી પદ માટે અન્ય એક ડઝન દાવેદારો હોવા છતાં, કોઈમાં આ ગુણો નથી. તેથી, ઘણી બાબતોમાં તેમના ગુણો માત્ર અન્ય દાવેદારો કરતાં તેમના કદને વધારતા નથી, પણ તેમને અનિવાર્ય બનાવે છે.
ભાજપ દ્વારા અનુસરવામાં આવી રહેલા વર્તમાન મોડલને જોતાં જ્યાં દરેક ચૂંટણીમાં ચિત્રિત કરવા માટેનો એકમાત્ર લાયક ચહેરો મોદી છે જે તેમની અગ્રણીતા અને ઉચ્ચ વાક કૌશલ્યના આધારે છે. પાંચ રાજ્યોની વિધાનસભા ચૂંટણીના વર્તમાન તબક્કામાં આ મોડલને અનુસરવામાં આવ્યું છે. છત્તીસગઢના ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી રમણ સિંહ અને મધ્ય પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી શિવરાજ સિંહ ચૌહાણ જેવા અન્યોએ હાઈકમાન્ડના નિયમો અને શરતો પર સમાધાન કર્યું. પરંતુ વસુંધરા રાજેએ નહીં કે જેઓ તેમના મોટા ભાગના સમર્થકો માટે ટિકિટની ફાળવણી મેળવ્યા પછી પણ, સંતુલનમાં રહ્યા હતા.
કેન્દ્રીય જલશક્તિ મંત્રી અને મુખ્યમંત્રી પદના ઉમેદવારોમાંથી એક ગજેન્દ્ર સિંહ શેખાવત (વિધાનસભાની ચૂંટણી ન લડતા હોવા છતાં) જેવા અન્ય ભાજપના નેતાઓ દ્વારા એક કરતા વધુ પ્રસંગોએ સ્ટેજ પર અપમાનિત કરવામાં આવ્યાં હોવા છતાં, તેમણે માત્ર તેને જ સ્વીકાર્યું ન હતું, તેઓ આગળ વધ્યા તેમના ચૂંટણી પ્રચારનું આયોજન કરવા અને તેમની પસંદગીના ઉમેદવારો પસંદ કરવા બાબતે પોતાની ઇચ્છા પર કામ કર્યું.
હાઈકમાન્ડના આદેશને અવગણીને, તેમણે પડદા પાછળ વધુ સાવચેતીપૂર્વક કામ કર્યું. ટિકિટ નકારવામાં આવેલા કેટલાક અસંતુષ્ટ નેતાઓ સુધી તેઓ માત્ર પહોંચ્યા જ નહીં, પણ તેમણે તેમના સમર્થકો માટે ખૂબ જ મહેનતથી પ્રચાર કર્યો. પક્ષે તેમની સેવાઓનો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ કર્યો હોવા છતાં આ સત્ય છે. વસુંધરા રાજેના હાથમાંથી એક પોસ્ટર છીનવી લેતા શેખાવતનો વીડિયો ચૂંટણીના થોડા દિવસો પહેલા વાયરલ થયો હતો, આ બનાવ કેટલાક કેન્દ્રીય નેતાઓની હાજરીમાં બન્યો હતો. ભાજપ અધ્યક્ષ જે પી નડ્ડાની હાજરીમાં અગાઉ બનેલી સમાન ઘટનાઓનું આ ઘણી રીતે પુનરાવર્તન થયું હતું જ્યાં ચૂંટણી રેલીમાં તેમને બોલતા અટકાવવામાં આવ્યા હતા.
વસુંધરા રાજેની સેવાઓનો ચૂંટણી પ્રચારમાં ઝીણવટપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવતો નથી તેવા અહેવાલો હોવા છતાં, તેમણે લગભગ 40 જેટલા પોતાના સમર્થકો માટે પ્રચાર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને પોતાની યોજનાઓ તૈયાર કરી હતી. ભાજપ અને પ્રબળ વર્તમાન મુખ્યમંત્રી અશોક ગેહલોત કે જેઓ તેમના સુશાસનના પાટિયા અને લોકો તરફી યોજનાઓના એજન્ડા પર આગળ વધી રહ્યા છે, તેમની સામે જો વસુંધરા આ જૂથના મોટાભાગના નેતાઓનો વિજય સુનિશ્ચિત કરે છે તો તે માત્ર તેમનું જ નહીં પણ તેમના પક્ષનું ભાવિ પણ નક્કી કરવામાં નિર્ણાયક સાબિત થઈ શકે છે. રાજસ્થાનના રાજકીય નેતાઓમાં વારંવાર કહેવાયું છે કે ભાજપ હાઈકમાન્ડના રાજે-વિરોધી વલણને કારણે, તેમના અને મુખ્યમંત્રી ગેહલોત વચ્ચે વળતર આપવાની ગોઠવણ વિકસિત થઈ છે. શું બંને નેતાઓ ભૂતકાળની જેમ એકબીજાના પૂરક બનશે? શું આ વખતે પણ તે વ્યવસ્થા ચાલુ રહેશે.
રાજસ્થાન વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં આ વખતે બે વિરોધાભાસી ચૂંટણી મોડલ કામ કરી રહ્યા હતા. જ્યારે ભાજપે કેન્દ્રીય મોદી-કેન્દ્રિત મોડલ પર ખૂબ આધાર રાખ્યો હતો જેમાં પક્ષના પ્રતીક ‘કમળ’ના નામ પર ચૂંટણી લડવામાં આવી હતી, કોંગ્રેસે પરિવર્તન માટે અને તેનાથી વિપરીત સ્થાનિક નેતૃત્વ પર ભારે નિર્ભરતા સાથે વિકેન્દ્રિત મોડલને અનુસર્યું હતું.
વાસ્તવમાં, પાર્ટીએ મુખ્યમંત્રી ગેહલોતના નામ પર અને તેમની સરકારની કામગીરીના નામે ચૂંટણી લડી હતી.
સમગ્ર પ્રચાર દરમિયાન ગેહલોતને (કોંગ્રેસ વાંચો) છત્તીસગઢ, મધ્યપ્રદેશ, તેલંગાણા અને મિઝોરમ જેવી વાર્તા સેટ કરવાનો દુર્લભ ફાયદો મળ્યો. આ છેલ્લા દાયકા દરમિયાન જોવામાં આવેલા દૃશ્યથી વિપરીત હતું જ્યાં ભાજપ શરતોનું નિર્દેશન કરી રહ્યું હતું, એજન્ડા સેટ કરી રહ્યું હતું અને કોંગ્રેસને તેના વર્ણનને અનુસરવા દબાણ કરી રહ્યું હતું. તે સમયમાં મોટાભાગે કોંગ્રેસ ખૂણામાં ધકેલાઈ ગઈ અને રક્ષણાત્મક બની ગઈ.
નેતૃત્વની ગૂંચ ઉકેલવા માટે ભાજપના સામૂહિક નેતૃત્વ ફોર્મ્યુલાને એક ક્ષણ માટે ભૂલીને, પાર્ટી પાસે રાજ્યમાં ટોચના પદ માટે એક ડઝનથી વધુ દાવેદારો છે. જે બાબત વસુંધરા રાજેને અન્યોથી આગળ રાખે છે તે તેમનું કદ અને સામૂહિક આકર્ષણ છે અને તેમનો ગેરલાભ છે કે ઉચ્ચ કમાન્ડ તેમના પ્રત્યે પ્રતિકૂળ છે. હકીકત એ છે કે તેમણે તેમના મોટાભાગના સમર્થકો માટે પાર્ટીના આદેશનું પાલન કર્યું છે, તે તેમના પ્રભાવને સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે. પક્ષના ઉચ્ચ નેતૃત્વ તકફ તેમનું વલણ હતું તમારા પોતાના જોખમે મને અવગણો. તેમાં કોઈ શંકા નથી કે ભાજપના રાજ્ય એકમમાં જૂથવાદે પક્ષના કાર્યકરોને મૂંઝવણમાં મૂકી દીધા છે. કેન્દ્રીય નેતૃત્વ દ્વારા વારંવાર તેમને જાહેરમાં અપમાનિત કરવાના વારંવારના પ્રયાસો અને મુખ્યમંત્રી પદ માટે એક ડઝન દાવેદારોની હાજરીએ આ મૂંઝવણમાં વધારો કર્યો છે. શું ભાજપ આવા સંજોગોમાં આગળ વધી શકશે અને દર પાંચ વર્ષે સરકાર બદલવાના ઈતિહાસનું પુનરાવર્તન કરી શકશે?
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
