રિઝર્વ બેંકની સમિતિએ ભલામણ કરી છે કે દેશમાં મૂડીની મુક્ત અવરજવરની છૂટ આપવી જોઈએ. એટલે કે વિદેશી રોકાણકારો ભારતમાં મુક્તપણે આવી શકે અને ભારતીય રોકાણકારો ભારતની બહાર લઈ જઈને મુક્તપણે તેમની મૂડીનું રોકાણ કરી શકે તેવી વ્યવસ્થા બનાવવી જોઈએ. સમિતિ કહે છે કે તેના ચાર ફાયદા છે. પ્રથમ દેશમાં મૂડીની ઉપલબ્ધતા વધશે. એ વાત સાચી છે કે વિદેશી મૂડી ભારતમાં આવશે તો તે સરળ બનશે. જે વિદેશી રોકાણકારો ભારતમાં રોકાણ કરશે તેમના માટે તેમની મૂડી સમયસર પાછી ખેંચી તેમના દેશમાં પાછી લઈ જવામાં સરળતા રહેશે.
પરંતુ આ બેધારી તલવાર છે. જો વિદેશી રોકાણકારો માટે ભારતમાં મૂડી લાવવાનું સરળ બનશે તો ભારતીયો માટે તેમની મૂડી ભારતમાંથી બહાર લઈ જવી પણ સરળ બનશે. રિઝર્વ બેંકના આંકડા જ દર્શાવે છે કે છેલ્લા 3 વર્ષમાં આપણું મૂડી ખાતું નેગેટિવ રહ્યું છે, એટલે કે આપણા દેશમાં જેટલી વિદેશી મૂડી આવી છે તેના કરતાં વધુ મૂડી આપણા દેશમાંથી બહાર ગઈ છે. આ સાબિત કરે છે કે મૂડીની મુક્ત હિલચાલ વિરુદ્ધ દિશામાં વધુ આગળ વધી રહી છે. દાખલા તરીકે જો બે ટાંકીઓ વચ્ચે વૉલ હોય તો તે બાજુ પાણી વધુ જશે જ્યાં પાણીનું સ્તર ઓછું હશે.
એ જ રીતે જો વિદેશી અને ભારતીય મૂડી વચ્ચેનો વૉલ ખોલવામાં આવે તો મૂડી કઈ દિશામાં વહી જાય છે, તે કઈ તરફ મૂડીનું વધુ આકર્ષણ છે તેના પર નિર્ભર રહેશે.સમિતિનું બીજું નિવેદન છે કે મૂડીની મુક્ત અવરજવરથી આપણા દેશમાં મૂડીનો ખર્ચ ઘટશે અને વ્યાજદરમાં ઘટાડો થશે. પરંતુ રિઝર્વ બેંકના આંકડા આનાથી વિપરીત છે જે જણાવે છે કે આપણું મૂડી ખાતું નેગેટિવ છે એટલે કે મૂડી બહાર જઈ રહી છે અને તેના કારણે આપણા દેશમાં મૂડીનું મૂલ્ય ઘટતું નથી વધી રહ્યું છે. સમિતિએ ત્રીજી દલીલ કરી છે કે મૂડીની મુક્ત હિલચાલ ભારતીય કંપનીઓ દ્વારા લેવામાં આવેલી લોનમાં વૈવિધ્યકરણ તરફ દોરી જશે.
દાખલા તરીકે જો કોઈ કંપની ફેક્ટરી સ્થાપવા માંગે છે તો તે ભારતીય બેંકમાંથી થોડી મૂડી લેશે કેટલીક વિદેશી બેંકમાંથી અને કેટલીક વિદેશી ડિરેક્ટરો પાસેથી લેશે. આ રીતે તેમના પર લોનનો ભાર કોઈ એક સ્ત્રોત પર નિર્ભર રહેવાને બદલે વિવિધ સ્ત્રોતો પર વહેંચવામાં આવશે અને તે વધુ ટકાઉ હશે. તે સાચું છે. ઘણી કંપનીઓએ તાજેતરમાં વિદેશી મૂડી લોન પણ લીધી છે. પરંતુ તેઓ જે લીધા છે તેના કરતા વધુ બહાર ગયા છે, તેથી આ વૈવિધ્યકરણ કંપનીઓ માટે ફાયદાકારક હોઈ શકે છે પરંતુ તેનાથી ભારતીય અર્થતંત્રને ફાયદો થયો હોય તેવું લાગતું નથી. સમિતિએ જણાવ્યા મુજબ ચોથો ફાયદો ભારતીય રોકાણકારો માટે રોકાણનું વૈવિધ્યકરણ છે.ભારતીય રોકાણકારો વિદેશી મિલકત અને શેરબજાર તેમજ ભારતીય મિલકત અને શેરબજારમાં રોકાણ કરી શકશે. પરંતુ ફરીથી આ ફાયદો ચોક્કસ રોકાણકારને થશે. આ દેશને ફાયદો નથી કારણ કે જ્યારે ભારતીય રોકાણકારો તેમની મૂડી વિદેશમાં રોકાણ કરે છે ત્યારે ભારતની મૂડી બહાર જાય છે અને ભારતની અર્થવ્યવસ્થા નબળી પડે છે. આ કારણથી મારી દૃષ્ટિએ સમિતિ દ્વારા આપવામાં આવેલી દલીલો માન્ય નથી.
ખાસ વાત એ છે કે ઈન્ટરનેશનલ મોનેટરી ફંડે કહ્યું છે કે આપત્તિના સમયે વિકાસશીલ દેશોએ મૂડીની મુક્ત અવરજવર બંધ કરવી જોઈએ. તેમણે કોવિડ કટોકટી દરમિયાન કોરિયા અને પેરુ દ્વારા આવા નિયંત્રણો લાદવાનું સ્વાગત કર્યું છે. આપણે આ દિશામાં પણ વિચાર કરવો જોઈએ. અત્યારે આપણી સામે એક બીજું સંકટ છે કે અત્યાર સુધી યુએસ ફેડરલ રિઝર્વ બોર્ડે વ્યાજ દર લગભગ શૂન્ય રાખ્યા હતા. રોકાણકારો માટે અમેરિકામાં લોન લઈને ભારતમાં રોકાણ કરવું ફાયદાકારક હતું. પરંતુ હવે ફેડરલ રિઝર્વ બોર્ડે સંકેત આપ્યા છે કે તેઓ ટૂંક સમયમાં વ્યાજદરમાં વધારો કરશે. જો આમ થાય તો રોકાણકારો માટે તેમની મૂડી ભારતની બહાર અમેરિકા ખસેડવાનું વધુ નફાકારક રહેશે કારણ કે અમેરિકામાં રોકાણ વધુ સ્થિર અને ટકાઉ માનવામાં આવે છે. એટલા માટે આપણે વિચારવું જોઈએ કે આપણા દેશમાંથી મૂડીની પલાયન શા માટે થઈ રહી છે. બે ટાંકીઓ વચ્ચેની દિવાલ ખોલીને પાણી બહારની તરફ કેમ વહી જાય છે?
જર્નલ ઓફ ઈન્ડિયન એસોસિએશન ઓફ સોશિયલ સાયન્સ ઈન્સ્ટીટ્યુશન્સમાં પ્રકાશિત એક પેમ્ફલેટ મુજબ, ભારતમાંથી મૂડી પલાયન થવાના ચાર કારણો છે. પહેલું કારણ ભ્રષ્ટાચાર છે. કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળના સ્તરે ભ્રષ્ટાચારમાં ઘણો ઘટાડો થયો છે એ વાત સાચી છે પણ એ પણ સત્ય છે કે પાયાના સ્તરે ભ્રષ્ટાચાર તેના કરતા પણ વધુ વધ્યો છે. તેથી સરકારે ભ્રષ્ટાચારને નીચેથી દૂર કરવા માટે પગલાં લેવા જોઈએ. બીજું કારણ એ આપવામાં આવ્યું છે કે ઊંચા સરકારી દેવાને કારણે રોકાણકારોને ડર છે કે આગામી સમયમાં દેવું કવર કરવા માટે રિઝર્વ બેન્ક વધુ નોટો છાપશે જેનાથી દેશમાં ફુગાવો વધશે અને ભારતીય રૂપિયાનું અવમૂલ્યન થશે. પછી તેમની મૂડીનું મૂલ્ય આપોઆપ ઘટશે.
તેથી વધારાનું સરકારી દેવું મૂડી બહારના પ્રવાહ તરફ ખેંચી જાય છે. હાલમાં ભલે તે કોવિડ સંકટને કારણે ન હોય પણ તે સાચું છે કે અમારી સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા ઋણમાં ઘણો વધારો થયો છે. આ સ્થિતિમાં ભારત સરકારે ઓછું ઋણ લેવું જોઈએ. પરંતુ આનાથી રોકાણ ઘટવું જોઈએ નહીં, નહીં તો ફરીથી આર્થિક વૃદ્ધિની ગતિમાં સ્થિરતા આવશે. તેથી સરકારે તેનો વપરાશ ઘટાડવો જોઈએ જેથી કરીને સરકારને ઓછું ઋણ લેવું પડે અને મૂડીનો છટકી ન જાય. ત્રીજું કારણ જે જણાવવામાં આવ્યું છે તે એ છે કે મુક્ત વેપાર અપનાવવાથી પણ મૂડીનું બહાર જવું વધે છે. આનું કારણ એવું લાગે છે કે જ્યારે આપણે મુક્ત વેપાર અપનાવીએ છીએ ત્યારે ઉદ્યોગ સાહસિકો માટે તેમની મૂડી એવા દેશમાં ખસેડવાનું સરળ બને છે જ્યાં ઉત્પાદન સુલભ હોય.
જેમ કે ભારતીય ઉદ્યોગ સાહસિક માટે બાંગ્લાદેશમાં તેની ફેક્ટરી સ્થાપવી અને બાંગ્લાદેશમાં માલનું ઉત્પાદન કરવું અને ભારતમાં તેની નિકાસ કરવી સરળ બનશે. આવી સ્થિતિમાં મુક્ત વેપારને કારણે મૂડીનો પ્રવાહ વધે છે. આથી સરકારે રિઝર્વ બેંક કમિટીના રિપોર્ટને અમાન્ય રાખતા ભ્રષ્ટાચારને રોકવું જોઈએ, સરકારી વપરાશ ઘટાડવો જોઈએ અને મુક્ત વેપાર અપનાવવાને બદલે આયાત વેરો વધારવો જોઈએ. તો જ આપણા દેશમાંથી મૂડીનું સ્થળાંતર ઓછું થશે અને દેશનો આર્થિક વિકાસ દર વધશે. -આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
રિઝર્વ બેંકની સમિતિએ ભલામણ કરી છે કે દેશમાં મૂડીની મુક્ત અવરજવરની છૂટ આપવી જોઈએ. એટલે કે વિદેશી રોકાણકારો ભારતમાં મુક્તપણે આવી શકે અને ભારતીય રોકાણકારો ભારતની બહાર લઈ જઈને મુક્તપણે તેમની મૂડીનું રોકાણ કરી શકે તેવી વ્યવસ્થા બનાવવી જોઈએ. સમિતિ કહે છે કે તેના ચાર ફાયદા છે. પ્રથમ દેશમાં મૂડીની ઉપલબ્ધતા વધશે. એ વાત સાચી છે કે વિદેશી મૂડી ભારતમાં આવશે તો તે સરળ બનશે. જે વિદેશી રોકાણકારો ભારતમાં રોકાણ કરશે તેમના માટે તેમની મૂડી સમયસર પાછી ખેંચી તેમના દેશમાં પાછી લઈ જવામાં સરળતા રહેશે.
પરંતુ આ બેધારી તલવાર છે. જો વિદેશી રોકાણકારો માટે ભારતમાં મૂડી લાવવાનું સરળ બનશે તો ભારતીયો માટે તેમની મૂડી ભારતમાંથી બહાર લઈ જવી પણ સરળ બનશે. રિઝર્વ બેંકના આંકડા જ દર્શાવે છે કે છેલ્લા 3 વર્ષમાં આપણું મૂડી ખાતું નેગેટિવ રહ્યું છે, એટલે કે આપણા દેશમાં જેટલી વિદેશી મૂડી આવી છે તેના કરતાં વધુ મૂડી આપણા દેશમાંથી બહાર ગઈ છે. આ સાબિત કરે છે કે મૂડીની મુક્ત હિલચાલ વિરુદ્ધ દિશામાં વધુ આગળ વધી રહી છે. દાખલા તરીકે જો બે ટાંકીઓ વચ્ચે વૉલ હોય તો તે બાજુ પાણી વધુ જશે જ્યાં પાણીનું સ્તર ઓછું હશે.
એ જ રીતે જો વિદેશી અને ભારતીય મૂડી વચ્ચેનો વૉલ ખોલવામાં આવે તો મૂડી કઈ દિશામાં વહી જાય છે, તે કઈ તરફ મૂડીનું વધુ આકર્ષણ છે તેના પર નિર્ભર રહેશે.સમિતિનું બીજું નિવેદન છે કે મૂડીની મુક્ત અવરજવરથી આપણા દેશમાં મૂડીનો ખર્ચ ઘટશે અને વ્યાજદરમાં ઘટાડો થશે. પરંતુ રિઝર્વ બેંકના આંકડા આનાથી વિપરીત છે જે જણાવે છે કે આપણું મૂડી ખાતું નેગેટિવ છે એટલે કે મૂડી બહાર જઈ રહી છે અને તેના કારણે આપણા દેશમાં મૂડીનું મૂલ્ય ઘટતું નથી વધી રહ્યું છે. સમિતિએ ત્રીજી દલીલ કરી છે કે મૂડીની મુક્ત હિલચાલ ભારતીય કંપનીઓ દ્વારા લેવામાં આવેલી લોનમાં વૈવિધ્યકરણ તરફ દોરી જશે.
દાખલા તરીકે જો કોઈ કંપની ફેક્ટરી સ્થાપવા માંગે છે તો તે ભારતીય બેંકમાંથી થોડી મૂડી લેશે કેટલીક વિદેશી બેંકમાંથી અને કેટલીક વિદેશી ડિરેક્ટરો પાસેથી લેશે. આ રીતે તેમના પર લોનનો ભાર કોઈ એક સ્ત્રોત પર નિર્ભર રહેવાને બદલે વિવિધ સ્ત્રોતો પર વહેંચવામાં આવશે અને તે વધુ ટકાઉ હશે. તે સાચું છે. ઘણી કંપનીઓએ તાજેતરમાં વિદેશી મૂડી લોન પણ લીધી છે. પરંતુ તેઓ જે લીધા છે તેના કરતા વધુ બહાર ગયા છે, તેથી આ વૈવિધ્યકરણ કંપનીઓ માટે ફાયદાકારક હોઈ શકે છે પરંતુ તેનાથી ભારતીય અર્થતંત્રને ફાયદો થયો હોય તેવું લાગતું નથી. સમિતિએ જણાવ્યા મુજબ ચોથો ફાયદો ભારતીય રોકાણકારો માટે રોકાણનું વૈવિધ્યકરણ છે.ભારતીય રોકાણકારો વિદેશી મિલકત અને શેરબજાર તેમજ ભારતીય મિલકત અને શેરબજારમાં રોકાણ કરી શકશે. પરંતુ ફરીથી આ ફાયદો ચોક્કસ રોકાણકારને થશે. આ દેશને ફાયદો નથી કારણ કે જ્યારે ભારતીય રોકાણકારો તેમની મૂડી વિદેશમાં રોકાણ કરે છે ત્યારે ભારતની મૂડી બહાર જાય છે અને ભારતની અર્થવ્યવસ્થા નબળી પડે છે. આ કારણથી મારી દૃષ્ટિએ સમિતિ દ્વારા આપવામાં આવેલી દલીલો માન્ય નથી.
ખાસ વાત એ છે કે ઈન્ટરનેશનલ મોનેટરી ફંડે કહ્યું છે કે આપત્તિના સમયે વિકાસશીલ દેશોએ મૂડીની મુક્ત અવરજવર બંધ કરવી જોઈએ. તેમણે કોવિડ કટોકટી દરમિયાન કોરિયા અને પેરુ દ્વારા આવા નિયંત્રણો લાદવાનું સ્વાગત કર્યું છે. આપણે આ દિશામાં પણ વિચાર કરવો જોઈએ. અત્યારે આપણી સામે એક બીજું સંકટ છે કે અત્યાર સુધી યુએસ ફેડરલ રિઝર્વ બોર્ડે વ્યાજ દર લગભગ શૂન્ય રાખ્યા હતા. રોકાણકારો માટે અમેરિકામાં લોન લઈને ભારતમાં રોકાણ કરવું ફાયદાકારક હતું. પરંતુ હવે ફેડરલ રિઝર્વ બોર્ડે સંકેત આપ્યા છે કે તેઓ ટૂંક સમયમાં વ્યાજદરમાં વધારો કરશે. જો આમ થાય તો રોકાણકારો માટે તેમની મૂડી ભારતની બહાર અમેરિકા ખસેડવાનું વધુ નફાકારક રહેશે કારણ કે અમેરિકામાં રોકાણ વધુ સ્થિર અને ટકાઉ માનવામાં આવે છે. એટલા માટે આપણે વિચારવું જોઈએ કે આપણા દેશમાંથી મૂડીની પલાયન શા માટે થઈ રહી છે. બે ટાંકીઓ વચ્ચેની દિવાલ ખોલીને પાણી બહારની તરફ કેમ વહી જાય છે?
જર્નલ ઓફ ઈન્ડિયન એસોસિએશન ઓફ સોશિયલ સાયન્સ ઈન્સ્ટીટ્યુશન્સમાં પ્રકાશિત એક પેમ્ફલેટ મુજબ, ભારતમાંથી મૂડી પલાયન થવાના ચાર કારણો છે. પહેલું કારણ ભ્રષ્ટાચાર છે. કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળના સ્તરે ભ્રષ્ટાચારમાં ઘણો ઘટાડો થયો છે એ વાત સાચી છે પણ એ પણ સત્ય છે કે પાયાના સ્તરે ભ્રષ્ટાચાર તેના કરતા પણ વધુ વધ્યો છે. તેથી સરકારે ભ્રષ્ટાચારને નીચેથી દૂર કરવા માટે પગલાં લેવા જોઈએ. બીજું કારણ એ આપવામાં આવ્યું છે કે ઊંચા સરકારી દેવાને કારણે રોકાણકારોને ડર છે કે આગામી સમયમાં દેવું કવર કરવા માટે રિઝર્વ બેન્ક વધુ નોટો છાપશે જેનાથી દેશમાં ફુગાવો વધશે અને ભારતીય રૂપિયાનું અવમૂલ્યન થશે. પછી તેમની મૂડીનું મૂલ્ય આપોઆપ ઘટશે.
તેથી વધારાનું સરકારી દેવું મૂડી બહારના પ્રવાહ તરફ ખેંચી જાય છે. હાલમાં ભલે તે કોવિડ સંકટને કારણે ન હોય પણ તે સાચું છે કે અમારી સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા ઋણમાં ઘણો વધારો થયો છે. આ સ્થિતિમાં ભારત સરકારે ઓછું ઋણ લેવું જોઈએ. પરંતુ આનાથી રોકાણ ઘટવું જોઈએ નહીં, નહીં તો ફરીથી આર્થિક વૃદ્ધિની ગતિમાં સ્થિરતા આવશે. તેથી સરકારે તેનો વપરાશ ઘટાડવો જોઈએ જેથી કરીને સરકારને ઓછું ઋણ લેવું પડે અને મૂડીનો છટકી ન જાય. ત્રીજું કારણ જે જણાવવામાં આવ્યું છે તે એ છે કે મુક્ત વેપાર અપનાવવાથી પણ મૂડીનું બહાર જવું વધે છે. આનું કારણ એવું લાગે છે કે જ્યારે આપણે મુક્ત વેપાર અપનાવીએ છીએ ત્યારે ઉદ્યોગ સાહસિકો માટે તેમની મૂડી એવા દેશમાં ખસેડવાનું સરળ બને છે જ્યાં ઉત્પાદન સુલભ હોય.
જેમ કે ભારતીય ઉદ્યોગ સાહસિક માટે બાંગ્લાદેશમાં તેની ફેક્ટરી સ્થાપવી અને બાંગ્લાદેશમાં માલનું ઉત્પાદન કરવું અને ભારતમાં તેની નિકાસ કરવી સરળ બનશે. આવી સ્થિતિમાં મુક્ત વેપારને કારણે મૂડીનો પ્રવાહ વધે છે. આથી સરકારે રિઝર્વ બેંક કમિટીના રિપોર્ટને અમાન્ય રાખતા ભ્રષ્ટાચારને રોકવું જોઈએ, સરકારી વપરાશ ઘટાડવો જોઈએ અને મુક્ત વેપાર અપનાવવાને બદલે આયાત વેરો વધારવો જોઈએ. તો જ આપણા દેશમાંથી મૂડીનું સ્થળાંતર ઓછું થશે અને દેશનો આર્થિક વિકાસ દર વધશે.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.