ઉત્તરાખંડ: ઉત્તરાખંડ (Uttarakhand) ના જોશીમઠ (Joshi math) માં ભૂસ્ખલન (Landslide)ની ઘટનાઓ સમસ્યા બની ગઈ છે. જોશીમઠ હિમાલયના પ્રદેશ હેઠળ ઉત્તરાખંડના ‘ગઢવાલ હિમાલય’માં 1890 મીટરની ઉંચાઈ પર છે. તે એક નાનું શહેર છે. અહીંની વસ્તી 20,000 થી વધુ છે. આ શહેર એક નાજુક પહાડી ઢોળાવ પર બાંધવામાં આવ્યું છે, જે બિનઆયોજિત અને આડેધડ વિકાસ પ્રોજેક્ટ્સને કારણે કટોકટીમાં છે. તાજેતરના વર્ષોમાં અહીં બાંધકામ અને વસ્તી બંનેમાં ઝડપી વધારો થયો છે. હાલમાં જ અહિયાં જમીન ધસી જવાની ઘટનાઓ સામે આવી રહી છે. જો કે હવે પરિસ્થિતિ ભયજનક બની છે. આ વિસ્તારના 500 થી વધુ મકાનોમાં તિરાડો પડી ગઈ છે, જમીન ફાટી રહી છે અને રસ્તાઓ ધસી રહ્યા છે.
ઉત્તરાખંડ સરકારે ગુરુવારે જોશીમઠ અને તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં જમીન ધસી પડવાના કારણે બાંધકામ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. કથિત રીતે બાંધકામના કામને કારણે આ વિસ્તારમાં 561 મકાનોમાં તિરાડો પડી હતી, જેના કારણે ગભરાયેલા સ્થાનિકો દ્વારા વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો. સ્થાનિક લોકોનો આરોપ છે કે એનટીપીસીના હાઈડ્રો પાવર પ્રોજેક્ટના કારણે આ સમસ્યા ઉભી થઈ છે. જોશીમઠમાં હોટેલો અને ઓફિસો બધી ધરાશાયી થઈ ગઈ છે. અહીં લોકો પાસે માત્ર બે જ વિકલ્પ છે – કાં તો તેઓનું ઘર છોડી દે અથવા તો પોતાનો જીવ જોખમમાં મુકીને વિસ્તારમાં રહે. જાણીએ કે ઉત્તરાખંડનો આ વિસ્તાર કેમ ડૂબી રહ્યો છે? અને આ મામલે વિજ્ઞાન શું કહે છે?
1. સ્થાન, ટોપોગ્રાફી અને હવામાન
જોશીમઠ પશ્ચિમ અને પૂર્વમાં કર્મનાશા અને ધકનાલા પ્રવાહો અને દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં ધૌલીગંગા અને અલકનંદા નદીઓથી ઘેરાયેલા ટેકરીના મધ્ય ઢોળાવમાં આવેલું છે. ઉત્તરાખંડ સ્ટેટ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટી (USDMA) દ્વારા કરવામાં આવેલા અભ્યાસ મુજબ, શહેર ભૂસ્ખલન-પ્રોન ઝોનમાં છે અને 1976માં મિશ્રા કમિશનના અહેવાલમાં નીચે ઉતરવાની પ્રથમ ઘટના નોંધવામાં આવી હતી. જોશીમઠ શહેરની આસપાસનો વિસ્તાર ઓવરબર્ડન સામગ્રીના જાડા પડથી ઢંકાયેલો છે. યુએસડીએમએના એક્ઝિક્યુટિવ ડાયરેક્ટર પિયુષ રૌતેલાએ જણાવ્યું હતું કે, આ શહેરને ડૂબી જવા માટે અત્યંત સંવેદનશીલ બનાવે છે.
અભ્યાસમાં જણાવાયું છે કે, જૂન 2013 અને ફેબ્રુઆરી 2021 ની પૂરની ઘટનાઓએ ભૂસ્ખલન વિસ્તાર પર પ્રતિકૂળ અસર કરી છે, જેમાં 7 ફેબ્રુઆરી, 2021 થી ઋષિ ગંગાના પૂર પછી રવિગ્રામ નાળા અને નૌ ગંગા નાળા સાથે ધોવાણ અને સ્લિપેજમાં વધારો થયો છે. આનો સંબંધ ગ્લેશિયર ઝીલ ફાટવા સાથે છે. જેના કારણે પૂર આવ્યું હતું જેના પરિણામે 204 લોકોના મોત થયા હતા, જેમાં મોટાભાગે હાઇડ્રો પાવર પ્રોજેક્ટ પર કામ કરતા પ્રવાસીઓ હતા. અભ્યાસમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે 17 ઓક્ટોબર, 2021ના રોજ જોશીમઠમાં 24 કલાકમાં 190 મીમી વરસાદ નોંધાયો ત્યારે ભૂસ્ખલન વિસ્તાર વધુ નબળો પડી ગયો હતો. છેલ્લી પૂરની ઘટના (ફેબ્રુઆરી 2021) દરમિયાન ધૌલીગંગામાંથી મોટા પ્રમાણમાં કાટમાળ વહન કરતા પાણીના કારણે વિષ્ણુપ્રયાગ ખાતે ધૌલીગંગા નદીના સંગમથી નીચે અલકનંદાના ડાબા કાંઠે ધોવાણમાં વધારો થયો છે. USDMA રિપોર્ટમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે જોશીમઠ શહેર જે ઢાળ પર આવેલું છે તેની સ્થિરતા પર પ્રતિકૂળ અસર પડી હતી.
2. બિનઆયોજિત બાંધકામ
જોશીમઠના સ્થાનિક લોકોનું માનવું છે કે એનટીપીસીના હાઈડ્રો પાવર પ્રોજેક્ટના કારણે આ સમસ્યા ઊભી થઈ છે. પર્યાવરણ અને ચાર ધામ પ્રોજેક્ટ પર સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા નિયુક્ત હાઇ પાવર્ડ કમિટી (HPC)ના સભ્ય હેમંત ધ્યાનીએ જણાવ્યું હતું કે વિસ્તારની ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય નબળાઈથી સંપૂર્ણ વાકેફ હોવા છતાં, જોશીમઠ અને તપોવનની આસપાસ હાઇડ્રો પાવર પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે. જેમાં વિષ્ણુગઢ HE પ્રોજેક્ટ પણ સામેલ છે. તેમણે ધ્યાન દોર્યું કે એક દાયકા પહેલા, નિષ્ણાતોએ ચેતવણી આપી હતી કે અચાનક અને મોટા પાયે સપાટીથી પાણી કાઢવાના કારણે જમીન ધસવાની શરૂઆત થઈ શકે છે. પરંતુ આમ છતાં કોઈ સુધારાત્મક પગલાં લેવામાં આવ્યા નથી, તેથી આ વાત કઈ આશ્ચર્યજનક નથી કે શહેર ડૂબી રહ્યું છે. તમને જણાવી દઈએ કે આ યોજના હેઠળ પર્વતોને કાપીને લાંબી ટનલ બનાવવામાં આવી રહી છે. 2 વર્ષ પહેલા પાવર પ્રોજેક્ટ શરૂ થયો ત્યારથી અહીં જમીન પર તિરાડો પડવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ હતી. સરકારી પ્રોજેકટના કારણે આખા શહેરમાં ટનલ બનાવવા માટે બ્લાસ્ટીંગ કરવામાં આવી રહ્યું છે જે ખતરાની ઘંટડી સમાન છે.
3. અયોગ્ય પાણી ડ્રેનેજ
નિષ્ણાંતો અને USDMA એ ઘટાડો થવાના સંભવિત કારણ તરીકે સપાટી પરના પાણીના પ્રવાહમાં વધારો તરફ ધ્યાન દોર્યું છે. સૌપ્રથમ, સપાટી પર માનવજાતની પ્રવૃત્તિઓએ કુદરતી ડ્રેનેજ સિસ્ટમને અવરોધિત કરી છે, જેના કારણે પાણીને નવા ડ્રેનેજ માર્ગો શોધવાની ફરજ પડી છે. બીજું, જોશીમઠ શહેરમાં ગટર અને ગંદા પાણીના નિકાલની વ્યવસ્થા નથી. હેમંત ધ્યાનીએ જણાવ્યું હતું કે ગંદા પાણીનો વધુ પડતો ભાર જમીનની શીયર સ્ટ્રેન્થ ઘટાડે છે. જોશીમઠના સુનીલ ગામની આસપાસ આ દૃશ્ય દેખાય છે, જ્યાં પાણીની પાઇપ ડૂબી જવાની અસર દેખાય છે.
