રમખાણ શબ્દની વ્યાખ્યા ‘ટોળા દ્વારા શાંતિનો હિંસક ભંગ’ તરીકે કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે સમગ્ર વિશ્વમાં અન્યત્ર આ શબ્દનો અર્થ રાજ્ય સામે સમાજનો રોષ સમજવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, 1968માં પેરિસ રમખાણો, જેની શરૂઆત સામ્રાજ્યવાદ અને મૂડીવાદ સામે વિદ્યાર્થીઓના વિરોધ પ્રદર્શન સાથે થઈ હતી. અથવા રોડની કિંગ પર હુમલો કરનારા પોલીસ અધિકારીઓને નિર્દોષ જાહેર કર્યા પછી 1992ના લોસ એન્જલસ રમખાણો. 2011માં માર્ક ડુગ્ગન નામની વ્યક્તિ પર જીવલેણ પોલીસ ગોળીબાર પછી સમગ્ર ઇંગ્લેન્ડનાં શહેરોમાં રમખાણો ફાટી નીકળ્યા હતા, જેમાં પાંચ લોકો માર્યા ગયા હતા અને 3,000ની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. ફ્રાન્સમાં આ વર્ષે પોલીસ દ્વારા 17 વર્ષના યુવકની હત્યા બાદ ફાટી નીકળેલા રમખાણોમાં ત્રણ લોકોનાં મોત થયાં હતાં, જેમાંથી બે લોકો આગમાં માર્યા ગયા હતા.
જોકે, આ શબ્દ ત્યારે રમખાણનો અર્થ દર્શાવતો નથી જ્યારે તે ભારતમાં સમજવામાં આવે છે, અન્ય નાગરિકો દ્વારા નાગરિકો સામે સંગઠિત હિંસા. આવી હિંસાની ઘટનાઓ દરમિયાન રાજ્ય જ્યાં સુધી હિંસા કુદરતી રીતે શાંત ન પડી જાય ત્યાં સુધી એક બાજુએ હટી જાય છે અને બહુમતીના જુસ્સાને આગ, બળાત્કાર, લૂંટ અને હત્યાના રૂપમાં પ્રગટ કરવાની મંજૂરી આપે છે. રાજ્યનાં તત્ત્વો ઘણીવાર હિંસામાં સક્રિયપણે ભાગ લે છે અને જે ટોળાને વશ કરવાનું હોય છે તેના જેવી જ મજબૂત લાગણીઓ અનુભવે છે. આપણે આના પુરાવા આપણી સમક્ષ પ્રગટ થતા જોઈ શકીએ છીએ.
ત્યાં સુધી કે સૌથી શ્રેષ્ઠ શાસનવાળાં રાજ્યોમાં પણ નુકસાનને નિયંત્રિત કરવાની ક્ષમતા દેખાતી નથી અને જેઓ આપણા સૌથી સક્ષમ મુખ્ય મંત્રીઓમાં ગણવામાં આવે છે તેઓ આ મોરચે નિષ્ફળ ગયા છે. એ પણ સાચું છે કે, રાજ્યનું નેતૃત્વ કરનારાઓ સહિત ઘણા લોકોના મનમાં હિંસા વાજબી છે. થોડાં વર્ષો પહેલાં પ્રકાશિત થયેલા ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ સાથેના એક ઇન્ટરવ્યુમાં ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાનને પૂછવામાં આવ્યું હતું: “મુઝફ્ફરનગર રમખાણો છેલ્લી સરકાર હેઠળ થયા હતા, પરંતુ 44માંથી 43 કેસોમાં નિર્દોષ છૂટકારો થયો છે. શા માટે તમારી સરકાર અપીલ દાખલ કરતી નથી?’’
મુખ્ય મંત્રીએ જવાબ આપ્યો: “મુઝફ્ફરનગર કેસમાં ચાર્જશીટ અગાઉની સરકાર દ્વારા દાખલ કરવામાં આવી હતી. આ (રમખાણો) તે સરકારની પક્ષપાતી નીતિઓ અને નિષ્ફળતાનું પરિણામ હતું, જેના હેઠળ સમગ્ર સમાજને જાતિ, આસ્થા અને ધર્મના આધારે અલગ પાડવામાં આવ્યો હતો. અમારી સરકારમાં એવું કંઈ નથી. અપીલના પ્રશ્ન પર, જો જરૂર પડશે તો અમે તે કરીશું. જો કોઈ જરૂર નથી તો શા માટે આપણે કોર્ટના મામલામાં બિનજરૂરી દખલગીરી કરવી જોઈએ?’’
આ પ્રકારની હિંસાનું મૂળ આપણા સમાજના એક મોટા ભાગમાં લગાતાર અસ્તિત્વમાં રહેલી એક અંતર્ગત ભાવના છે અને તેને રાજકારણ દ્વારા અગ્નિમાં ઘી હોમવાનું કામ કરવામાં આવે છે. પછી કોઈ બાહ્ય ટ્રિગર તેમાં આગ લગાડી દે છે: 1984માં એક હત્યા, 1992માં તોડફોડનું કૃત્ય અથવા 2002માં ટ્રેનમાં બનેલી એક ઘટના. વિદેશમાં થતા રમખાણો અને અહીંના રમખાણો વચ્ચેનો બીજો તફાવત સ્વયંસ્ફુરણાનો છે. ઉપરના ઉદાહરણોમાં ઉલ્લેખિત રમખાણો અપેક્ષિત ન હતા. ભારતમાં આપણે જાણીએ છીએ કે ઇરાદાપૂર્વક તાપમાન વધારવાનાં પરિણામો આવશે.
પશુઓના પરિવહન પર કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો દ્વારા ભાજપ કાનૂન, ગૌમાંસ રાખવા, આંતરધર્મી લગ્ન, આસામમાં એનઆરસીની વાહિયાત અને કાફકા-એસ્ક (જેમ કે અર્થશાસ્ત્રીએ વર્ણવ્યું છે) ઘટનાઓ, છૂટાછેડાનું અપરાધીકરણ, આપણે શ્રીનગર વગેરેમાં શું કરી રહ્યા છીએ, તેને આ જ દૃષ્ટિથી જોવા જોઈએ. આવા કામથી વાસણ ઉકળતું રહે છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં ભારતીય અખબારોમાં લખાયેલી કૉલમનો સંગ્રહ વિક્ટર ક્લેમ્પેરરની ડાયરીની જેમ વંચાશે. તેઓ એક શૈક્ષણિક, ભાષાઓના વિદ્વાન હતા, જેમણે 1930ના દાયકામાં જર્મનીમાં તેમની અને અન્ય લોકો સાથે શું કર્યું હતું તેનો રેકોર્ડ રાખ્યો હતો. આ મોરચે રોજે કંઈક ને કંઈક બનતું રહે છે, પછી ભલેને અર્થતંત્રમાં, કે મણિપુરમાં કે લદ્દાખની સરહદ પર કંઈક ને કંઈક બની રહ્યું છે.
આ મહિને કાશી વિશ્વનાથ મંદિરમાં થયેલી કાર્યવાહીથી એવી જ લાગણી પેદા થશે જેવી અગાઉ અયોધ્યામાં થયેલી ઘટનાઓથી પેદા થઈ હતી. બાદમાંના મામલે સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલા ફેંસલા પર રાજકારણમાં મિલકત વિવાદ તરીકે ચર્ચા કરવામાં આવી નથી, જે રીતે સુપ્રીમ કોર્ટ તેને જુએ છે. તેના બદલે તેને પાંચ સદીઓ પહેલાં બનેલી ઇમારત પ્રત્યે વેર અને પ્રતિશોધ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યું છે — બાબરે 1526માં ઈબ્રાહિમ લોદીને હરાવ્યો હતો અને પાંચ વર્ષ પછી 47 વર્ષની ઉંમરે આગ્રામાં મૃત્યુ પામ્યો હતો — દેખીતી રીતે અગાઉ બનેલી બીજી ઇમારતની જગ્યા પર. અગાઉનું માળખું કેટલા સમય પહેલાં બાંધવામાં આવ્યું હતું?
બાગપતના બીજેપી સાંસદ સત્યપાલ સિંહ, જ્યારે તેઓ આઈપીએસ અધિકારી હતા, તેમણે એક લેખ (‘પ્રૂવિંગ ધ હિસ્ટરીસિટી ઓફ રામ’- ‘રામની ઐતિહાસિકતા સાબિત કરવી’, Rediff.com, એપ્રિલ 14, 2008) લખ્યો હતો, જેમાં તેમણે નક્કી કર્યું હતું કે, ભગવાન રામ 8,69,108 વર્ષ પહેલાં જીવિત હતા. એટલે કે હોમો સેપિયન્સના પ્રગટ થયા તેનાં 500,000 વર્ષ પહેલાં. નિ:સંદેહ, જો કોઈ વ્યક્તિ ઉત્ક્રાંતિના સિદ્ધાંતમાં વિશ્વાસ કરે તો જ. મિસ્ટર સિંહે પ્રથમ મોદી સરકારમાં તેમના માનવ સંસાધન વિકાસ પોર્ટફોલિયો દ્વારા ભારતમાં શિક્ષણનું નેતૃત્વ કર્યું હતું, કહે છે કે તેઓ માનતા નથી.
હવે તે જોવાનું રસપ્રદ રહેશે કે, દુનિયા આપણને કેવી રીતે જુએ છે. કારણ કે, હવે આપણે કાશીમાં આ અઘરી બાબતને ન્યાયિક રીતે ઉકેલવા જઈ રહ્યા છીએ અને સર્વેક્ષણ પૂર્ણ થયા પછી આપણે શું અનુમાન સગાવીશું અને તેને કેવી રીતે નિયંત્રિત કરીશું. જોકે, એ આશા રાખવી ખૂબ જ વધારે છે કે, રાજ્ય સંભવિત પરિણામો પ્રત્યે સચેત છે અને સંકટ આવે તો તેને ઘટાડવા માટે દરેક શક્ય પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. છેલ્લે, આપણે જ્યાંથી શરૂઆત કરી હતી ત્યાં પાછા જવા માટે, ભારતમાં રમખાણો એ વ્યાખ્યાયિત કરે છે કે, ત્યારે શું થાય જ્યારે બહુમતી લઘુમતી સમુદાય પર સંગઠિત હિંસા કરે છે. જ્યારે લઘુમતી પ્રતિક્રિયા આપે છે અને તે આપણે ફરીથી મણિપુરમાં જોઈ રહ્યા છીએ. ત્યારે આ હિંસા ભારતમાં અલગ રીતે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે અને તેને બીજું નામ આપવામાં આવે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
રમખાણ શબ્દની વ્યાખ્યા ‘ટોળા દ્વારા શાંતિનો હિંસક ભંગ’ તરીકે કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે સમગ્ર વિશ્વમાં અન્યત્ર આ શબ્દનો અર્થ રાજ્ય સામે સમાજનો રોષ સમજવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, 1968માં પેરિસ રમખાણો, જેની શરૂઆત સામ્રાજ્યવાદ અને મૂડીવાદ સામે વિદ્યાર્થીઓના વિરોધ પ્રદર્શન સાથે થઈ હતી. અથવા રોડની કિંગ પર હુમલો કરનારા પોલીસ અધિકારીઓને નિર્દોષ જાહેર કર્યા પછી 1992ના લોસ એન્જલસ રમખાણો. 2011માં માર્ક ડુગ્ગન નામની વ્યક્તિ પર જીવલેણ પોલીસ ગોળીબાર પછી સમગ્ર ઇંગ્લેન્ડનાં શહેરોમાં રમખાણો ફાટી નીકળ્યા હતા, જેમાં પાંચ લોકો માર્યા ગયા હતા અને 3,000ની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. ફ્રાન્સમાં આ વર્ષે પોલીસ દ્વારા 17 વર્ષના યુવકની હત્યા બાદ ફાટી નીકળેલા રમખાણોમાં ત્રણ લોકોનાં મોત થયાં હતાં, જેમાંથી બે લોકો આગમાં માર્યા ગયા હતા.
જોકે, આ શબ્દ ત્યારે રમખાણનો અર્થ દર્શાવતો નથી જ્યારે તે ભારતમાં સમજવામાં આવે છે, અન્ય નાગરિકો દ્વારા નાગરિકો સામે સંગઠિત હિંસા. આવી હિંસાની ઘટનાઓ દરમિયાન રાજ્ય જ્યાં સુધી હિંસા કુદરતી રીતે શાંત ન પડી જાય ત્યાં સુધી એક બાજુએ હટી જાય છે અને બહુમતીના જુસ્સાને આગ, બળાત્કાર, લૂંટ અને હત્યાના રૂપમાં પ્રગટ કરવાની મંજૂરી આપે છે. રાજ્યનાં તત્ત્વો ઘણીવાર હિંસામાં સક્રિયપણે ભાગ લે છે અને જે ટોળાને વશ કરવાનું હોય છે તેના જેવી જ મજબૂત લાગણીઓ અનુભવે છે. આપણે આના પુરાવા આપણી સમક્ષ પ્રગટ થતા જોઈ શકીએ છીએ.
ત્યાં સુધી કે સૌથી શ્રેષ્ઠ શાસનવાળાં રાજ્યોમાં પણ નુકસાનને નિયંત્રિત કરવાની ક્ષમતા દેખાતી નથી અને જેઓ આપણા સૌથી સક્ષમ મુખ્ય મંત્રીઓમાં ગણવામાં આવે છે તેઓ આ મોરચે નિષ્ફળ ગયા છે. એ પણ સાચું છે કે, રાજ્યનું નેતૃત્વ કરનારાઓ સહિત ઘણા લોકોના મનમાં હિંસા વાજબી છે. થોડાં વર્ષો પહેલાં પ્રકાશિત થયેલા ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ સાથેના એક ઇન્ટરવ્યુમાં ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાનને પૂછવામાં આવ્યું હતું: “મુઝફ્ફરનગર રમખાણો છેલ્લી સરકાર હેઠળ થયા હતા, પરંતુ 44માંથી 43 કેસોમાં નિર્દોષ છૂટકારો થયો છે. શા માટે તમારી સરકાર અપીલ દાખલ કરતી નથી?’’
મુખ્ય મંત્રીએ જવાબ આપ્યો: “મુઝફ્ફરનગર કેસમાં ચાર્જશીટ અગાઉની સરકાર દ્વારા દાખલ કરવામાં આવી હતી. આ (રમખાણો) તે સરકારની પક્ષપાતી નીતિઓ અને નિષ્ફળતાનું પરિણામ હતું, જેના હેઠળ સમગ્ર સમાજને જાતિ, આસ્થા અને ધર્મના આધારે અલગ પાડવામાં આવ્યો હતો. અમારી સરકારમાં એવું કંઈ નથી. અપીલના પ્રશ્ન પર, જો જરૂર પડશે તો અમે તે કરીશું. જો કોઈ જરૂર નથી તો શા માટે આપણે કોર્ટના મામલામાં બિનજરૂરી દખલગીરી કરવી જોઈએ?’’
આ પ્રકારની હિંસાનું મૂળ આપણા સમાજના એક મોટા ભાગમાં લગાતાર અસ્તિત્વમાં રહેલી એક અંતર્ગત ભાવના છે અને તેને રાજકારણ દ્વારા અગ્નિમાં ઘી હોમવાનું કામ કરવામાં આવે છે. પછી કોઈ બાહ્ય ટ્રિગર તેમાં આગ લગાડી દે છે: 1984માં એક હત્યા, 1992માં તોડફોડનું કૃત્ય અથવા 2002માં ટ્રેનમાં બનેલી એક ઘટના. વિદેશમાં થતા રમખાણો અને અહીંના રમખાણો વચ્ચેનો બીજો તફાવત સ્વયંસ્ફુરણાનો છે. ઉપરના ઉદાહરણોમાં ઉલ્લેખિત રમખાણો અપેક્ષિત ન હતા. ભારતમાં આપણે જાણીએ છીએ કે ઇરાદાપૂર્વક તાપમાન વધારવાનાં પરિણામો આવશે.
પશુઓના પરિવહન પર કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો દ્વારા ભાજપ કાનૂન, ગૌમાંસ રાખવા, આંતરધર્મી લગ્ન, આસામમાં એનઆરસીની વાહિયાત અને કાફકા-એસ્ક (જેમ કે અર્થશાસ્ત્રીએ વર્ણવ્યું છે) ઘટનાઓ, છૂટાછેડાનું અપરાધીકરણ, આપણે શ્રીનગર વગેરેમાં શું કરી રહ્યા છીએ, તેને આ જ દૃષ્ટિથી જોવા જોઈએ. આવા કામથી વાસણ ઉકળતું રહે છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં ભારતીય અખબારોમાં લખાયેલી કૉલમનો સંગ્રહ વિક્ટર ક્લેમ્પેરરની ડાયરીની જેમ વંચાશે. તેઓ એક શૈક્ષણિક, ભાષાઓના વિદ્વાન હતા, જેમણે 1930ના દાયકામાં જર્મનીમાં તેમની અને અન્ય લોકો સાથે શું કર્યું હતું તેનો રેકોર્ડ રાખ્યો હતો. આ મોરચે રોજે કંઈક ને કંઈક બનતું રહે છે, પછી ભલેને અર્થતંત્રમાં, કે મણિપુરમાં કે લદ્દાખની સરહદ પર કંઈક ને કંઈક બની રહ્યું છે.
આ મહિને કાશી વિશ્વનાથ મંદિરમાં થયેલી કાર્યવાહીથી એવી જ લાગણી પેદા થશે જેવી અગાઉ અયોધ્યામાં થયેલી ઘટનાઓથી પેદા થઈ હતી. બાદમાંના મામલે સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલા ફેંસલા પર રાજકારણમાં મિલકત વિવાદ તરીકે ચર્ચા કરવામાં આવી નથી, જે રીતે સુપ્રીમ કોર્ટ તેને જુએ છે. તેના બદલે તેને પાંચ સદીઓ પહેલાં બનેલી ઇમારત પ્રત્યે વેર અને પ્રતિશોધ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યું છે — બાબરે 1526માં ઈબ્રાહિમ લોદીને હરાવ્યો હતો અને પાંચ વર્ષ પછી 47 વર્ષની ઉંમરે આગ્રામાં મૃત્યુ પામ્યો હતો — દેખીતી રીતે અગાઉ બનેલી બીજી ઇમારતની જગ્યા પર. અગાઉનું માળખું કેટલા સમય પહેલાં બાંધવામાં આવ્યું હતું?
બાગપતના બીજેપી સાંસદ સત્યપાલ સિંહ, જ્યારે તેઓ આઈપીએસ અધિકારી હતા, તેમણે એક લેખ (‘પ્રૂવિંગ ધ હિસ્ટરીસિટી ઓફ રામ’- ‘રામની ઐતિહાસિકતા સાબિત કરવી’, Rediff.com, એપ્રિલ 14, 2008) લખ્યો હતો, જેમાં તેમણે નક્કી કર્યું હતું કે, ભગવાન રામ 8,69,108 વર્ષ પહેલાં જીવિત હતા. એટલે કે હોમો સેપિયન્સના પ્રગટ થયા તેનાં 500,000 વર્ષ પહેલાં. નિ:સંદેહ, જો કોઈ વ્યક્તિ ઉત્ક્રાંતિના સિદ્ધાંતમાં વિશ્વાસ કરે તો જ. મિસ્ટર સિંહે પ્રથમ મોદી સરકારમાં તેમના માનવ સંસાધન વિકાસ પોર્ટફોલિયો દ્વારા ભારતમાં શિક્ષણનું નેતૃત્વ કર્યું હતું, કહે છે કે તેઓ માનતા નથી.
હવે તે જોવાનું રસપ્રદ રહેશે કે, દુનિયા આપણને કેવી રીતે જુએ છે. કારણ કે, હવે આપણે કાશીમાં આ અઘરી બાબતને ન્યાયિક રીતે ઉકેલવા જઈ રહ્યા છીએ અને સર્વેક્ષણ પૂર્ણ થયા પછી આપણે શું અનુમાન સગાવીશું અને તેને કેવી રીતે નિયંત્રિત કરીશું. જોકે, એ આશા રાખવી ખૂબ જ વધારે છે કે, રાજ્ય સંભવિત પરિણામો પ્રત્યે સચેત છે અને સંકટ આવે તો તેને ઘટાડવા માટે દરેક શક્ય પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. છેલ્લે, આપણે જ્યાંથી શરૂઆત કરી હતી ત્યાં પાછા જવા માટે, ભારતમાં રમખાણો એ વ્યાખ્યાયિત કરે છે કે, ત્યારે શું થાય જ્યારે બહુમતી લઘુમતી સમુદાય પર સંગઠિત હિંસા કરે છે. જ્યારે લઘુમતી પ્રતિક્રિયા આપે છે અને તે આપણે ફરીથી મણિપુરમાં જોઈ રહ્યા છીએ. ત્યારે આ હિંસા ભારતમાં અલગ રીતે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે અને તેને બીજું નામ આપવામાં આવે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.