જુવાન જોધીયાઓને સર્વાંગ સુંદર સુંદરીનાં સ્વપ્નાં આવે તો ભલે આવે, હરખાવાનું..! ઉતરતા લોહીવાળાએ જાણીને કટાણાં મોંઢાં નહિ કરવાનાં, અદેખાઈ કહેવાય..! ‘ફાટ ફાટ યુવાનીમાં સુંદરીનાં સ્વપ્નાં નહિ આવવાનાં, તો સુર્પણખાંનાં આવવાનાં..? આપણે હવે બેડાઈ ગયેલી કેરીના આંબા કહેવાય, માટે મંજીરા જ વગાડવાના બોસ..! સમય સમયે ચોઘડિયાં બદલાય, ટાંકણાં બદલાય, એમ ઉંમર થાય એટલે સ્વપ્નાંના આકાર ને ડીઝાઈન પણ બદલાય..! સમય અને પ્રકૃતિના સંબંધ, નણંદ-ભોજાઈ જેવાં. ક્યારે એકમેકમાં ઢળી જાય, ક્યારે ભળી જાય ને ક્યારે કલર અને કરવટ બદલે, એના કોઈ ભરોસા નહિ. દરિયાની રેતીમાં આંગળી-ચારો કરીને અક્ષરજ્ઞાન પાથરતા બાળકને તો તમે જોયો છે.
બાળકની કક્ષા સુધી રેતીમાં એ કક્કાવારી લખે, ક્યાં તો પશુ-પંખી ચીતરે, જુવાન જોધીયાં રેતીમાં દિલ બનાવે ને વાંહેથી તીર કાઢે, કાં તો પોતાની માશુકાનું નામ લખીને હરખઘેલો થાય..! ત્યારે આપણા જેવા ઉમરમાં ‘ઉખ્ખડ’ થઇ ગયેલાંઓ કોઈ ગાદીપતિ હોય એમ, રેતીમાં દેવી-દેવતાનાં નામોનું અક્ષરદાન કરે..! સમય સમયની વાત છે મામૂ..! મને પણ એવો ફાંકો ખરો કે, હાસ્યના આસામી હોવાને નાતે, ક્યારેક લોરેન-હાર્ડી, ચાર્લી ચેપ્લીન કે શેક્સપિયર જેવાં હાસ્યસમ્રાટોનાં સ્વપ્નાં આવે. એના કપાળમાં કાંદા ફોડુ, હડકાયા કૂતરાનાં સ્વપ્નાં આવ્યાં છે, બાકી કોઈ સુંદરા અડફટે આવ્યા નથી. જેમ સૌના દિવસો સરખાં જતાં નથી, એમ રાત પણ સરખી જતી નથી. પણ ઘોર નિંદરમાં તલવારબાજી કરે કોણ..?
પણ, આજનું પરોઢિયું કમાલ કરી ગયું. પ્રખર સાહિત્યકાર-વાર્તાકાર- નાટ્યકાર-નવલકથાકાર- -કવિ-વિવેચક જેવી બહુરંગી પ્રતિભા ધરાવતા સ્વ. ચુનીલાલ મડિયા સાહેબનું સ્વપ્નું આવ્યું. મને કહે, ‘ઊઠ રસમંજન..! મારી જન્મ શતાબ્દી ચાલે છે, ને તું ઘોરી શું રહ્યો છે..? હાસ્યલેખક થઈને જરાક તો શરમ કર..!’મડિયા સાહેબને સાક્ષાત્ ઊભેલાં જોઇને, સાલી મારી પથારી પણ સિંહાસન જેવી બની ગઈ. થઇ જ જાય ને..? જેમને ક્યારેય મેં જોયા નહિ હોય કે, રેંકડી ઉપર ક્યારેય કટિંગ ચાહ સાથે ફાફડા-જલેબી ઝાપટ્યા ના હોય, એવા સમર્થ સાહિત્યકાર સવાર-સવારમાં સ્વપ્નામાં આવે, તો મારું તો GOOD MORNING જ થઇ જાય ને..?
આ એ જ મડિયા સાહેબ કે જેમની એક વાર્તા “અભુ મકરાણી’ઉપરથી ‘મિર્ચ મસાલા’ફિલ્મનું સર્જન થયેલું. એમનો જન્મ ૧૨ ઓગષ્ટ ૧૯૨૨ ના રોજ થયેલો અને ૨૯ મી ડિસેમ્બર ૧૯૬૮માં તો એમણે ૪૬ વર્ષની ઉંમરે પૃથ્વી ઉપરથી Exit લઇ લીધેલી. આટલા ટૂંકા આયખામાં “પાવક જવાળા. વ્યાજનો વારસ, ઇંધણ ઓછાં પડયાં, વેળા વેળાની છાંયડી, લીલુડી ધરતી પ્રીત વછોયા, સઘરા જેસંગનો સાળો, જેવી ઘણી નવલકથાઓ, નવલિકાઓ, નાટક અને કાવ્યોનાં અનેક પુસ્તકો લખી વાળેલાં. એમનું સ્વપ્નું આવે તો કોને ગલગલિયાં નહિ થાય..? એમના વિષે લખવું એટલે, વાદળનાં મથાળે બેસીને મેધધનુષ ચીતરવા જેટલું અઘરું..! અખો, રૂપેરો, કુલેંદુ, વક્ર્ગતિ, વિરંચિ જેવા શબ્દોને પોતાના ઓળખ-કાર્ડ બનાવેલા. કારણ કે એ બધાં એનાં તખલ્લુસો હતાં. આવા રેશમી શબ્દોના બુરખામાં એક નીવડેલ સાહિત્યકાર છુપાયેલો હતો, એ તો એમને વાંચ્યા પછી સમજાયેલું. મારે ઝાઝું વિવરણ કરવું નથી, પણ માત્ર એમનું સ્મરણ કરાવીને એમની જન્મ શતાબ્દીમાં એક મોરપીંછ ખોસવું છે.
એમની વાર્તાઓ એટલે લોકબોલીનો લહેકો અને લોકજીવનનું ચિત્રદર્શન..! વાર્તાઓની સાહિત્યિક બાંધણી જ એવી કે, વાંચો એટલે ગ્રામ જીવનમાં રસભીના થઇ જવાય. શહેરની જાહોજલાલી છોડી ગામડાનાં ઘટાદાર વૃક્ષોમાં કેદ થવાનું મન થઇ આવે. એમનું પુસ્તક વાંચતાં હોઈએ ત્યારે મડિયાજીના હાથમાં હાથ ઝાલીને ગ્રામદર્શન કરતાં હોય એવું ફિલ થવા લાગે. એમની એક અદભુત વાર્તા એટલે ‘વાની મારી કોયલ..!’આ એક એવી પ્રેમ-કથા કે, જેમાં પ્રેમના તમામ માપણાઓ રેવા પટેલની સંતી અને યુવાન ગોવા ગળિયારાના પ્રેમ આગળ ટૂંકા પડે. વાર્તાનું બંધાણ જ એવું કે, વાર્તાનો અંત નહિ આવે ત્યાં સુધી આગળ વાંચવાનો નશો નહિ ઉતરે. કાગડા ને કોયલ જેવા ટહુકા કરવાની તમન્ના જાગે ને વાંચી નાંખ્યા પછી પણ તરસ નહિ મટે એ વાતનું રસપાન મને સ્વપ્ને આવીને કરાવ્યું.
વાત જાણે એમ છે કે, ચાર વીંઘાની ફળદ્રુપ જમીનના આસામી એવા વાર્તાના કથાનાયક રેવા પટેલે ખોળાનાં ખૂંદનાર દીકરાની આશામાં ત્રણ-ત્રણ લગ્નો કરેલાં. પણ તેને બદલે પહેલી ઘરવાળીને દીકરાની ખોટ પૂરી પાડે એવી એક દીકરી સંતી મળી. સમય જતાં સંતી મુગ્ધા બની અને લગન પણ લેવાયેલા. પણ પાકાં આણાં થાય તે પહેલાં, ખેતરની શેરડીનો રસ કાઢવા માટે ચિંચોડો ચલાવવા રાખેલ વિખ્યાત યુવાન ગોવા ગળિયારા સાથે પ્રેમના મેઘધનુષ ખેંચાયા ને યૌવનના ટહુકાઓ ગાજ્યા. ફિલ્મ ‘પ્રેમરોગ’નું પેલું ગીત યાદ આવી જાય એવાં છાનાંછપનાં પ્રેમનાં અંકુર ફૂટ્યા…
મહોબ્બત હૈ ક્યા ચીઝ હમકો બતાઓ
યે કિસને શુરુ કી હમેં ભી બતાવો…….
સંતીના લાડકોડમાં ગળાડૂબ બનેલા પરિવારને અંદાજ સુદ્ધાં નહિ આવ્યો કે, સંતી અને ગોવા ગળીયારા વચ્ચે કંઈક અજુગતું થઇ રહ્યું છે. પણ યૌવન ક્યાં ઢાંકેલું રહે છે? પ્રેમના ફંગો છાપરે જઈને ટહુક્યા ત્યારે ઘણું મોડું થઇ ગયું હતું. વાર્તાકાર લખે છે એ પ્રમાણે
ચૈતર ચંપો મહોર્યો ને મહોર્યા દાડમ દ્રાખ
કોયલડી ટહુકા કરે કાંઈ બેઠી આંબાડાળ
રેવા પટેલની વાની કોયલ સાથે ગોવા ગળીયારાનો પ્રેમ પાઘડીના આંટામાંથી છૂટી ગયો. બંનેના યૌવન પાંખ વીંઝતા પડકારવા લાગ્યા.
મારા વાડામાં ગલ છોડવો કોયલડી રંગભીની
ઈ તો ફાલ્યો લચકાલાળ કોયલડી રંગભીની
અને ગોવા ગળીયારા જેવા ચાલાક અને નિપુણ ગળરાંધણ આગળ જ્યારે યૌવનની આંટી છૂટી જાય છે, ત્યારે પ્રેમની કથનીમાં રાબેતા મુજબ આવતી કરુણાંતિકા આણાંને ટાણે સર્જાઈ ગઈ. આખી વાર્તા એક શોર્ટ ફિલ્મ જેવી છે. તળ પ્રદેશને છાવરતી તળપદી ભાષામાં લખાયેલી શૈલી થોડી આઘરી છે, પણ રસપ્રદ છે. પ્રેમ કહાની છીછરી નથી. ઊંડાઈવાળી છે. વાર્તામાં મડિયા સાહેબે એના શબ્દોને એવી રીતે કંકુ અને ચોખાથી શણગારીને મૂક્યા છે કે, ક્યાંય પણ ફલાણું કે ઢીંકણું જેવા ફાલતુ વર્ણન કર્યું નથી. શબ્દો સાથે રમવાની એમની ભાષાશૈલી અદભુત છે. એટલે જ તેઓ નોખા મનના માનવીની માફક નોખા-અનોખા લેખકની જેમ આ વાર્તામાં પૂરબહારથી ખીલ્યા છે. એમની જન્મ શતાબ્દી ટાણે, આવો આપણે પણ એમને શબ્દાંજલિ વ્યકત કરીએ…! આવાં સ્વપ્નાંઓ ક્યારેક દિવસ જ નહિ, ભવ પણ સુધારી નાંખે મામૂ..!
લાસ્ટ ધ બોલ
અમુક લોકો તો બ્રહ્માંડના ગ્રહો-નક્ષત્રો અને ચોઘડિયાં મુઠ્ઠીમાં રાખીને જ ફરતાં હોય છે, દાદૂ..! સ્વચ્છંદતામાં ફાંદ ક્યારે વધી જાય એની પણ દરકાર રહેતી નથી. જો કે સાચી વાત તો એ છે કે, ‘ફાંદ વધે તો ચિંતા કરવાની જ ના હોય. કારણ કે, AIRBAG હંમેશા મોંઘી ગાડીમાં જ આવતી હોય છે.
તારાં કપાળમાં કાંદા ફોડું..!
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
જુવાન જોધીયાઓને સર્વાંગ સુંદર સુંદરીનાં સ્વપ્નાં આવે તો ભલે આવે, હરખાવાનું..! ઉતરતા લોહીવાળાએ જાણીને કટાણાં મોંઢાં નહિ કરવાનાં, અદેખાઈ કહેવાય..! ‘ફાટ ફાટ યુવાનીમાં સુંદરીનાં સ્વપ્નાં નહિ આવવાનાં, તો સુર્પણખાંનાં આવવાનાં..? આપણે હવે બેડાઈ ગયેલી કેરીના આંબા કહેવાય, માટે મંજીરા જ વગાડવાના બોસ..! સમય સમયે ચોઘડિયાં બદલાય, ટાંકણાં બદલાય, એમ ઉંમર થાય એટલે સ્વપ્નાંના આકાર ને ડીઝાઈન પણ બદલાય..! સમય અને પ્રકૃતિના સંબંધ, નણંદ-ભોજાઈ જેવાં. ક્યારે એકમેકમાં ઢળી જાય, ક્યારે ભળી જાય ને ક્યારે કલર અને કરવટ બદલે, એના કોઈ ભરોસા નહિ. દરિયાની રેતીમાં આંગળી-ચારો કરીને અક્ષરજ્ઞાન પાથરતા બાળકને તો તમે જોયો છે.
બાળકની કક્ષા સુધી રેતીમાં એ કક્કાવારી લખે, ક્યાં તો પશુ-પંખી ચીતરે, જુવાન જોધીયાં રેતીમાં દિલ બનાવે ને વાંહેથી તીર કાઢે, કાં તો પોતાની માશુકાનું નામ લખીને હરખઘેલો થાય..! ત્યારે આપણા જેવા ઉમરમાં ‘ઉખ્ખડ’ થઇ ગયેલાંઓ કોઈ ગાદીપતિ હોય એમ, રેતીમાં દેવી-દેવતાનાં નામોનું અક્ષરદાન કરે..! સમય સમયની વાત છે મામૂ..! મને પણ એવો ફાંકો ખરો કે, હાસ્યના આસામી હોવાને નાતે, ક્યારેક લોરેન-હાર્ડી, ચાર્લી ચેપ્લીન કે શેક્સપિયર જેવાં હાસ્યસમ્રાટોનાં સ્વપ્નાં આવે. એના કપાળમાં કાંદા ફોડુ, હડકાયા કૂતરાનાં સ્વપ્નાં આવ્યાં છે, બાકી કોઈ સુંદરા અડફટે આવ્યા નથી. જેમ સૌના દિવસો સરખાં જતાં નથી, એમ રાત પણ સરખી જતી નથી. પણ ઘોર નિંદરમાં તલવારબાજી કરે કોણ..?
પણ, આજનું પરોઢિયું કમાલ કરી ગયું. પ્રખર સાહિત્યકાર-વાર્તાકાર- નાટ્યકાર-નવલકથાકાર- -કવિ-વિવેચક જેવી બહુરંગી પ્રતિભા ધરાવતા સ્વ. ચુનીલાલ મડિયા સાહેબનું સ્વપ્નું આવ્યું. મને કહે, ‘ઊઠ રસમંજન..! મારી જન્મ શતાબ્દી ચાલે છે, ને તું ઘોરી શું રહ્યો છે..? હાસ્યલેખક થઈને જરાક તો શરમ કર..!’મડિયા સાહેબને સાક્ષાત્ ઊભેલાં જોઇને, સાલી મારી પથારી પણ સિંહાસન જેવી બની ગઈ. થઇ જ જાય ને..? જેમને ક્યારેય મેં જોયા નહિ હોય કે, રેંકડી ઉપર ક્યારેય કટિંગ ચાહ સાથે ફાફડા-જલેબી ઝાપટ્યા ના હોય, એવા સમર્થ સાહિત્યકાર સવાર-સવારમાં સ્વપ્નામાં આવે, તો મારું તો GOOD MORNING જ થઇ જાય ને..?
આ એ જ મડિયા સાહેબ કે જેમની એક વાર્તા “અભુ મકરાણી’ઉપરથી ‘મિર્ચ મસાલા’ફિલ્મનું સર્જન થયેલું. એમનો જન્મ ૧૨ ઓગષ્ટ ૧૯૨૨ ના રોજ થયેલો અને ૨૯ મી ડિસેમ્બર ૧૯૬૮માં તો એમણે ૪૬ વર્ષની ઉંમરે પૃથ્વી ઉપરથી Exit લઇ લીધેલી. આટલા ટૂંકા આયખામાં “પાવક જવાળા. વ્યાજનો વારસ, ઇંધણ ઓછાં પડયાં, વેળા વેળાની છાંયડી, લીલુડી ધરતી પ્રીત વછોયા, સઘરા જેસંગનો સાળો, જેવી ઘણી નવલકથાઓ, નવલિકાઓ, નાટક અને કાવ્યોનાં અનેક પુસ્તકો લખી વાળેલાં. એમનું સ્વપ્નું આવે તો કોને ગલગલિયાં નહિ થાય..? એમના વિષે લખવું એટલે, વાદળનાં મથાળે બેસીને મેધધનુષ ચીતરવા જેટલું અઘરું..! અખો, રૂપેરો, કુલેંદુ, વક્ર્ગતિ, વિરંચિ જેવા શબ્દોને પોતાના ઓળખ-કાર્ડ બનાવેલા. કારણ કે એ બધાં એનાં તખલ્લુસો હતાં. આવા રેશમી શબ્દોના બુરખામાં એક નીવડેલ સાહિત્યકાર છુપાયેલો હતો, એ તો એમને વાંચ્યા પછી સમજાયેલું. મારે ઝાઝું વિવરણ કરવું નથી, પણ માત્ર એમનું સ્મરણ કરાવીને એમની જન્મ શતાબ્દીમાં એક મોરપીંછ ખોસવું છે.
એમની વાર્તાઓ એટલે લોકબોલીનો લહેકો અને લોકજીવનનું ચિત્રદર્શન..! વાર્તાઓની સાહિત્યિક બાંધણી જ એવી કે, વાંચો એટલે ગ્રામ જીવનમાં રસભીના થઇ જવાય. શહેરની જાહોજલાલી છોડી ગામડાનાં ઘટાદાર વૃક્ષોમાં કેદ થવાનું મન થઇ આવે. એમનું પુસ્તક વાંચતાં હોઈએ ત્યારે મડિયાજીના હાથમાં હાથ ઝાલીને ગ્રામદર્શન કરતાં હોય એવું ફિલ થવા લાગે. એમની એક અદભુત વાર્તા એટલે ‘વાની મારી કોયલ..!’આ એક એવી પ્રેમ-કથા કે, જેમાં પ્રેમના તમામ માપણાઓ રેવા પટેલની સંતી અને યુવાન ગોવા ગળિયારાના પ્રેમ આગળ ટૂંકા પડે. વાર્તાનું બંધાણ જ એવું કે, વાર્તાનો અંત નહિ આવે ત્યાં સુધી આગળ વાંચવાનો નશો નહિ ઉતરે. કાગડા ને કોયલ જેવા ટહુકા કરવાની તમન્ના જાગે ને વાંચી નાંખ્યા પછી પણ તરસ નહિ મટે એ વાતનું રસપાન મને સ્વપ્ને આવીને કરાવ્યું.
વાત જાણે એમ છે કે, ચાર વીંઘાની ફળદ્રુપ જમીનના આસામી એવા વાર્તાના કથાનાયક રેવા પટેલે ખોળાનાં ખૂંદનાર દીકરાની આશામાં ત્રણ-ત્રણ લગ્નો કરેલાં. પણ તેને બદલે પહેલી ઘરવાળીને દીકરાની ખોટ પૂરી પાડે એવી એક દીકરી સંતી મળી. સમય જતાં સંતી મુગ્ધા બની અને લગન પણ લેવાયેલા. પણ પાકાં આણાં થાય તે પહેલાં, ખેતરની શેરડીનો રસ કાઢવા માટે ચિંચોડો ચલાવવા રાખેલ વિખ્યાત યુવાન ગોવા ગળિયારા સાથે પ્રેમના મેઘધનુષ ખેંચાયા ને યૌવનના ટહુકાઓ ગાજ્યા. ફિલ્મ ‘પ્રેમરોગ’નું પેલું ગીત યાદ આવી જાય એવાં છાનાંછપનાં પ્રેમનાં અંકુર ફૂટ્યા…
મહોબ્બત હૈ ક્યા ચીઝ હમકો બતાઓ
યે કિસને શુરુ કી હમેં ભી બતાવો…….
સંતીના લાડકોડમાં ગળાડૂબ બનેલા પરિવારને અંદાજ સુદ્ધાં નહિ આવ્યો કે, સંતી અને ગોવા ગળીયારા વચ્ચે કંઈક અજુગતું થઇ રહ્યું છે. પણ યૌવન ક્યાં ઢાંકેલું રહે છે? પ્રેમના ફંગો છાપરે જઈને ટહુક્યા ત્યારે ઘણું મોડું થઇ ગયું હતું. વાર્તાકાર લખે છે એ પ્રમાણે
ચૈતર ચંપો મહોર્યો ને મહોર્યા દાડમ દ્રાખ
કોયલડી ટહુકા કરે કાંઈ બેઠી આંબાડાળ
રેવા પટેલની વાની કોયલ સાથે ગોવા ગળીયારાનો પ્રેમ પાઘડીના આંટામાંથી છૂટી ગયો. બંનેના યૌવન પાંખ વીંઝતા પડકારવા લાગ્યા.
મારા વાડામાં ગલ છોડવો કોયલડી રંગભીની
ઈ તો ફાલ્યો લચકાલાળ કોયલડી રંગભીની
અને ગોવા ગળીયારા જેવા ચાલાક અને નિપુણ ગળરાંધણ આગળ જ્યારે યૌવનની આંટી છૂટી જાય છે, ત્યારે પ્રેમની કથનીમાં રાબેતા મુજબ આવતી કરુણાંતિકા આણાંને ટાણે સર્જાઈ ગઈ. આખી વાર્તા એક શોર્ટ ફિલ્મ જેવી છે. તળ પ્રદેશને છાવરતી તળપદી ભાષામાં લખાયેલી શૈલી થોડી આઘરી છે, પણ રસપ્રદ છે. પ્રેમ કહાની છીછરી નથી. ઊંડાઈવાળી છે. વાર્તામાં મડિયા સાહેબે એના શબ્દોને એવી રીતે કંકુ અને ચોખાથી શણગારીને મૂક્યા છે કે, ક્યાંય પણ ફલાણું કે ઢીંકણું જેવા ફાલતુ વર્ણન કર્યું નથી. શબ્દો સાથે રમવાની એમની ભાષાશૈલી અદભુત છે. એટલે જ તેઓ નોખા મનના માનવીની માફક નોખા-અનોખા લેખકની જેમ આ વાર્તામાં પૂરબહારથી ખીલ્યા છે. એમની જન્મ શતાબ્દી ટાણે, આવો આપણે પણ એમને શબ્દાંજલિ વ્યકત કરીએ…! આવાં સ્વપ્નાંઓ ક્યારેક દિવસ જ નહિ, ભવ પણ સુધારી નાંખે મામૂ..!
લાસ્ટ ધ બોલ
અમુક લોકો તો બ્રહ્માંડના ગ્રહો-નક્ષત્રો અને ચોઘડિયાં મુઠ્ઠીમાં રાખીને જ ફરતાં હોય છે, દાદૂ..! સ્વચ્છંદતામાં ફાંદ ક્યારે વધી જાય એની પણ દરકાર રહેતી નથી. જો કે સાચી વાત તો એ છે કે, ‘ફાંદ વધે તો ચિંતા કરવાની જ ના હોય. કારણ કે, AIRBAG હંમેશા મોંઘી ગાડીમાં જ આવતી હોય છે.
તારાં કપાળમાં કાંદા ફોડું..!
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.