આ મહિને મારી પાસે એક નવલકથા આવી છે અને એક કાર્યક્રમ પણ છે જે ભૌતિક વિશ્વ સાથે જોડાવામાં કથા લેખનની ભૂમિકા પર ચર્ચા કરે છે. સુરતમાં રાહુલ ગાંધીના કેસનું પ્રતિનિધિત્વ કરનાર કરનારા વકીલોએ તાજેતરમાં જ ‘થીયરી ઑફ સસ્પિક્શન’(સંદેહનો સિદ્ધાંત) નામની એક કાલ્પનિક કૃતિ પણ પ્રકાશિત કરી છે. કિરીટ પાનવાલા અને રોહન પાનવાલા (તેઓ પણ સુરતમાં એ જ ભાજપના ધારાસભ્ય દ્વારા દાખલ કરાયેલા એક સમાન કેસમાં મારું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે) એક વાર્તા કહેવા માટે ગુનાહિત પક્ષ પર પ્રેક્ટિસ કરતા વકીલો તરીકેના તેમના અનુભવનો ઉપયોગ કરે છે. પુસ્તકનો મુખ્ય ભાગ બહુવિધ હત્યા રહસ્ય છે અને લેખકો કહે છે કે, તેઓ ઘટનાઓની એક વાસ્તવિક શ્રેણીમાંથી તેમની પ્રેરણા મેળવે છે.
તેમની નવલકથા અસામાન્ય છે. કારણ કે, ભારતમાં ખૂબ ઓછા વ્યાવસાયિકો પુસ્તકો લખે છે અને તેનાથી પણ ઓછા લોકો તેમની નિપુણતાના ક્ષેત્રને કેન્દ્રમાં રાખીને સાહિત્ય લખે છે. મારી અલમારીઓ પર હું પાકિસ્તાનના બે મુખ્ય ન્યાયાધીશોની કેટલીક આત્મકથાઓ એમસી ચાગલાની ‘રોઝિસ ઇન ડિસેમ્બર’ અને ‘એમસી સેતલવાડ’સ મેમરીઝ’ જોઈ શકું છું, પરંતુ કાનૂની વ્યવસાય સાથે જોડાયેલા લોકોની આત્મકથાઓ વધુ નથી. આ કારણોસર, આપણે એ લેખકોનો આભાર માનવો જોઈએ, જેઓએ હત્યાના રહસ્યોમાં વણાયેલા આપણને એ જાણકારી આપે છે કે, પોલીસ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે, ન્યાયતંત્રના સંદર્ભમાં રાજ્યના પ્રોટોકોલ શું છે, વકીલોનું વર્તન અને પૂછપરછ હાથ ધરવા માટે કેટલીક ટિપ્સ આપે છે. આ માટે આ પુસ્તક વાંચવા યોગ્ય છે.
જોકે, હું એ રહસ્યની બહાર અન્ય એક પાસાની ચર્ચા કરવા માંગતો હતો જેને પાનવાલાઓ ઉઠાવે છે અને તે છે ન્યાયશાસ્ત્ર અને નવીનતા અંગે. તેઓ તેમની વાર્તા એક ન્યાયાધીશની આસપાસ શરૂ કરે છે અને એક સિદ્ધાંત બનાવે છે, જેને આપણે સામાન્ય કાયદો કહીએ છીએ તેને તે છોડી દે છે અને મનમરજીથી કેસના નિર્ણયો કરવાનું શરૂ કરે છે. સંક્ષિપ્તમાં તેમના સિદ્ધાંતને સંદેહના અપરાધ સમાન હોવાના રૂપમાં વર્ણન કરી શકાય છે અને પછી ‘અપરાધ’ની આ શોધ બાદ ઝડપથી સજા આપી દેવામાં આવે છે. આ આ સમયમાં આપણા રાષ્ટ્રના મોટા ભાગોના દૃષ્ટિકોણને ઘણી રીતે પ્રતિબિંબિત કરે છે.
આધુનિક ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલી આરોપીના અધિકારોની આસપાસ રચવામાં આવી છે. કારણ કે, ફોજદારી કેસમાં સત્તા મોટા ભાગની રાજ્ય પાસે હોય છે. સરકાર પોલીસને નિયંત્રિત કરે છે, તેની પાસે ન્યાયાધીશોની નિમણૂક અને સ્થળાંતરણ કરવાનો વીટો પાવર છે, તે કાર્યવાહી કરે છે અને જેલની સજા કરે છે. તેની સરખામણીમાં આરોપીઓ પાસે ઓછી શક્તિ અથવા એજન્સી હોય છે અને આ કારણોસર લોકશાહી તેમની ન્યાય પ્રણાલીનું નિર્માણ એ લોકોના અધિકારોની આસપાસ કરે છે જેની પાછળ રાજ્ય ચાલે છે. આનાથી તે લોકોને સંભવતઃ બહુમતી વસ્તીને આશ્ચર્યચકિત કરશે, જેઓ વિચારે છે કે તે ખરાબ લોકોને સજા કરવાની રાજ્યની ક્ષમતાની આસપાસ કેન્દ્રિત હોવું જોઈએ. જેઓ રાજ્યનો હિસ્સો છે અથવા રહ્યા છે તેમાં પણ આવી લાગણી સામાન્ય છે.
2007માં જાહેર વ્યવસ્થા પર વહીવટી સુધારણા પંચનો પાંચમો અહેવાલ એપીજે અબ્દુલ કલામના આ અવતરણ સાથે શરૂ થાય છે – ‘’જો વિવિધ કારણોસર ફોજદારી ન્યાયમાં વિલંબ થાય છે તો આપણા સમાજમાં સાચા ગુનેગારોને વર્ષો સુધી સજા વિના છોડી દેવામાં આવે છે, આનું પરિણામ વાસ્તવમાં ગુનાહિત કૃત્યો કરતા લોકોની સંખ્યા વધશે.’’ આ એ લોકો માટે છે જે એવી ધારણા પર મૃત્યુદંડ અને ફાંસીની માંગ કરે છે કે, ‘વાસ્તવિક ગુનેગારો’ સામે રાજ્યની હિંસા એક ન્યાયી સમાજનું નિર્માણ કરે છે.
આ વલણ, આ માનસિકતા જ કારણ છે કે, સ્વતંત્ર ભારતે પ્રતિવાદીઓ સામે રાજ્યને વધુ સત્તા આપવા માટે કાયદાઓ કડક કર્યા છે અને કાં તો સંસ્થાનવાદી યુગના કાયદાઓને પૂર્વવત્ કર્યા નથી અથવા તેમને વધુ કઠોર બનાવ્યા છે. જલિયાંવાલા બાગમાં હત્યાકાંડ એક સભા પછી થયો હતો, જેણે રોલેટ એક્ટનો વિરોધ કર્યો હતો, જેણે સરકારને ટ્રાયલ વિના અટકાયતની વ્યાપક સત્તા આપી હતી. બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે, કાયદો ક્યારેય લાગુ કરવામાં આવ્યો ન હતો અને હકીકતમાં તેને રદ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આજે ભારતના દરેક રાજ્યમાં રોલેટ એક્ટ કરતાં પણ ખરાબ કાયદા છે અને લોકોને ટ્રાયલ વગર અને ગુના વિના પણ જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવે છે. નિવારક અટકાયતની મંજૂરી આપતા કાયદાઓ હેઠળ.
શું આ કઠોરતા અપરાધને કાબૂમાં લેવામાં અસરકારક રહી છે? કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ઉત્પાદિત આંકડાઓ ‘ના’ કહે છે. 1961માં આઈપીસીના કેસોમાં દોષિત ઠરવાનો દર 64.8% હતો. 2005માં તે 42.4% હતો. 2017ના નેશનલ ક્રાઇમ રેકોર્ડ બ્યુરોના ડેટા દર્શાવે છે કે, ભારતમાં હત્યા માટે સજાનો દર 43% છે. બળાત્કાર માટે તે 32%, અપહરણ માટે 26%, એસિડ હુમલા સહિત ઈજા માટે 29% અને રમખાણો માટે 20% છે. ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ કલામ જે ઇચ્છતા હતા તે હકીકતમાં કઠોર કાયદાઓનું પરિણામ નથી આવ્યું.
નિર્દોષ જાહેર કરાયેલા લોકો પાસે બીજી વાર્તા કહેવાની છે. ફોજદારી કાયદામાં જીવનનો નાશ કરવાની શક્તિ હોય છે અને આ કારણોસર તેનો ઉપયોગ સાવચેતીપૂર્વક, માપવામાં અને માપાંકિત થવો જોઈએ, કમનસીબે આપણા રાષ્ટ્રની જેમ અવિચારી અને અવિરતપણે લાગુ ન થવો જોઈએ. ન્યાયાધીશ અને તેમના પરિવાર વિશે પાનવાલાઓની વાર્તા વાંચતી વખતે આ વિચારો આવે છે. તેમના ન્યાયાધીશ કાલ્પનિક છે, પરંતુ જ્યારે બદમાશ બનવાની વાત આવે છે ત્યારે તેની પાસે વાસ્તવિક જીવનની સમાનતાઓ છે.
ધ્યાનમાં લો, એક ઉદાહરણ આપવા માટે, જ્યારે હિંસા માટે કોઈ આહવાન અથવા ઉશ્કેરણી ન હોય ત્યારે ધરપકડ અને રાજદ્રોહ જેવા આરોપોની અરજીની વાત આવે ત્યારે નીચલા ન્યાયતંત્રમાં કેટલા ન્યાયાધીશો ચુકાદાઓ અને સ્પષ્ટ સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્દેશોને ‘પલટાવી દે છે’. આ વાસ્તવિકતાની મધ્યમાં જ આ નવલકથા લખવામાં આવી છે. વધારે પડતો ખુલાસો કર્યા વિના મારે કહેવું જોઈએ કે, નવલકથામાં ન્યાયાધીશને ઘણા પ્રકારે સન્માન મળે છે. આ કારણોસર મારા માટે આ પુસ્તક સંતોષકારક હતું.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
આ મહિને મારી પાસે એક નવલકથા આવી છે અને એક કાર્યક્રમ પણ છે જે ભૌતિક વિશ્વ સાથે જોડાવામાં કથા લેખનની ભૂમિકા પર ચર્ચા કરે છે. સુરતમાં રાહુલ ગાંધીના કેસનું પ્રતિનિધિત્વ કરનાર કરનારા વકીલોએ તાજેતરમાં જ ‘થીયરી ઑફ સસ્પિક્શન’(સંદેહનો સિદ્ધાંત) નામની એક કાલ્પનિક કૃતિ પણ પ્રકાશિત કરી છે. કિરીટ પાનવાલા અને રોહન પાનવાલા (તેઓ પણ સુરતમાં એ જ ભાજપના ધારાસભ્ય દ્વારા દાખલ કરાયેલા એક સમાન કેસમાં મારું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે) એક વાર્તા કહેવા માટે ગુનાહિત પક્ષ પર પ્રેક્ટિસ કરતા વકીલો તરીકેના તેમના અનુભવનો ઉપયોગ કરે છે. પુસ્તકનો મુખ્ય ભાગ બહુવિધ હત્યા રહસ્ય છે અને લેખકો કહે છે કે, તેઓ ઘટનાઓની એક વાસ્તવિક શ્રેણીમાંથી તેમની પ્રેરણા મેળવે છે.
તેમની નવલકથા અસામાન્ય છે. કારણ કે, ભારતમાં ખૂબ ઓછા વ્યાવસાયિકો પુસ્તકો લખે છે અને તેનાથી પણ ઓછા લોકો તેમની નિપુણતાના ક્ષેત્રને કેન્દ્રમાં રાખીને સાહિત્ય લખે છે. મારી અલમારીઓ પર હું પાકિસ્તાનના બે મુખ્ય ન્યાયાધીશોની કેટલીક આત્મકથાઓ એમસી ચાગલાની ‘રોઝિસ ઇન ડિસેમ્બર’ અને ‘એમસી સેતલવાડ’સ મેમરીઝ’ જોઈ શકું છું, પરંતુ કાનૂની વ્યવસાય સાથે જોડાયેલા લોકોની આત્મકથાઓ વધુ નથી. આ કારણોસર, આપણે એ લેખકોનો આભાર માનવો જોઈએ, જેઓએ હત્યાના રહસ્યોમાં વણાયેલા આપણને એ જાણકારી આપે છે કે, પોલીસ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે, ન્યાયતંત્રના સંદર્ભમાં રાજ્યના પ્રોટોકોલ શું છે, વકીલોનું વર્તન અને પૂછપરછ હાથ ધરવા માટે કેટલીક ટિપ્સ આપે છે. આ માટે આ પુસ્તક વાંચવા યોગ્ય છે.
જોકે, હું એ રહસ્યની બહાર અન્ય એક પાસાની ચર્ચા કરવા માંગતો હતો જેને પાનવાલાઓ ઉઠાવે છે અને તે છે ન્યાયશાસ્ત્ર અને નવીનતા અંગે. તેઓ તેમની વાર્તા એક ન્યાયાધીશની આસપાસ શરૂ કરે છે અને એક સિદ્ધાંત બનાવે છે, જેને આપણે સામાન્ય કાયદો કહીએ છીએ તેને તે છોડી દે છે અને મનમરજીથી કેસના નિર્ણયો કરવાનું શરૂ કરે છે. સંક્ષિપ્તમાં તેમના સિદ્ધાંતને સંદેહના અપરાધ સમાન હોવાના રૂપમાં વર્ણન કરી શકાય છે અને પછી ‘અપરાધ’ની આ શોધ બાદ ઝડપથી સજા આપી દેવામાં આવે છે. આ આ સમયમાં આપણા રાષ્ટ્રના મોટા ભાગોના દૃષ્ટિકોણને ઘણી રીતે પ્રતિબિંબિત કરે છે.
આધુનિક ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલી આરોપીના અધિકારોની આસપાસ રચવામાં આવી છે. કારણ કે, ફોજદારી કેસમાં સત્તા મોટા ભાગની રાજ્ય પાસે હોય છે. સરકાર પોલીસને નિયંત્રિત કરે છે, તેની પાસે ન્યાયાધીશોની નિમણૂક અને સ્થળાંતરણ કરવાનો વીટો પાવર છે, તે કાર્યવાહી કરે છે અને જેલની સજા કરે છે. તેની સરખામણીમાં આરોપીઓ પાસે ઓછી શક્તિ અથવા એજન્સી હોય છે અને આ કારણોસર લોકશાહી તેમની ન્યાય પ્રણાલીનું નિર્માણ એ લોકોના અધિકારોની આસપાસ કરે છે જેની પાછળ રાજ્ય ચાલે છે. આનાથી તે લોકોને સંભવતઃ બહુમતી વસ્તીને આશ્ચર્યચકિત કરશે, જેઓ વિચારે છે કે તે ખરાબ લોકોને સજા કરવાની રાજ્યની ક્ષમતાની આસપાસ કેન્દ્રિત હોવું જોઈએ. જેઓ રાજ્યનો હિસ્સો છે અથવા રહ્યા છે તેમાં પણ આવી લાગણી સામાન્ય છે.
2007માં જાહેર વ્યવસ્થા પર વહીવટી સુધારણા પંચનો પાંચમો અહેવાલ એપીજે અબ્દુલ કલામના આ અવતરણ સાથે શરૂ થાય છે – ‘’જો વિવિધ કારણોસર ફોજદારી ન્યાયમાં વિલંબ થાય છે તો આપણા સમાજમાં સાચા ગુનેગારોને વર્ષો સુધી સજા વિના છોડી દેવામાં આવે છે, આનું પરિણામ વાસ્તવમાં ગુનાહિત કૃત્યો કરતા લોકોની સંખ્યા વધશે.’’ આ એ લોકો માટે છે જે એવી ધારણા પર મૃત્યુદંડ અને ફાંસીની માંગ કરે છે કે, ‘વાસ્તવિક ગુનેગારો’ સામે રાજ્યની હિંસા એક ન્યાયી સમાજનું નિર્માણ કરે છે.
આ વલણ, આ માનસિકતા જ કારણ છે કે, સ્વતંત્ર ભારતે પ્રતિવાદીઓ સામે રાજ્યને વધુ સત્તા આપવા માટે કાયદાઓ કડક કર્યા છે અને કાં તો સંસ્થાનવાદી યુગના કાયદાઓને પૂર્વવત્ કર્યા નથી અથવા તેમને વધુ કઠોર બનાવ્યા છે. જલિયાંવાલા બાગમાં હત્યાકાંડ એક સભા પછી થયો હતો, જેણે રોલેટ એક્ટનો વિરોધ કર્યો હતો, જેણે સરકારને ટ્રાયલ વિના અટકાયતની વ્યાપક સત્તા આપી હતી. બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે, કાયદો ક્યારેય લાગુ કરવામાં આવ્યો ન હતો અને હકીકતમાં તેને રદ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આજે ભારતના દરેક રાજ્યમાં રોલેટ એક્ટ કરતાં પણ ખરાબ કાયદા છે અને લોકોને ટ્રાયલ વગર અને ગુના વિના પણ જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવે છે. નિવારક અટકાયતની મંજૂરી આપતા કાયદાઓ હેઠળ.
શું આ કઠોરતા અપરાધને કાબૂમાં લેવામાં અસરકારક રહી છે? કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ઉત્પાદિત આંકડાઓ ‘ના’ કહે છે. 1961માં આઈપીસીના કેસોમાં દોષિત ઠરવાનો દર 64.8% હતો. 2005માં તે 42.4% હતો. 2017ના નેશનલ ક્રાઇમ રેકોર્ડ બ્યુરોના ડેટા દર્શાવે છે કે, ભારતમાં હત્યા માટે સજાનો દર 43% છે. બળાત્કાર માટે તે 32%, અપહરણ માટે 26%, એસિડ હુમલા સહિત ઈજા માટે 29% અને રમખાણો માટે 20% છે. ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ કલામ જે ઇચ્છતા હતા તે હકીકતમાં કઠોર કાયદાઓનું પરિણામ નથી આવ્યું.
નિર્દોષ જાહેર કરાયેલા લોકો પાસે બીજી વાર્તા કહેવાની છે. ફોજદારી કાયદામાં જીવનનો નાશ કરવાની શક્તિ હોય છે અને આ કારણોસર તેનો ઉપયોગ સાવચેતીપૂર્વક, માપવામાં અને માપાંકિત થવો જોઈએ, કમનસીબે આપણા રાષ્ટ્રની જેમ અવિચારી અને અવિરતપણે લાગુ ન થવો જોઈએ. ન્યાયાધીશ અને તેમના પરિવાર વિશે પાનવાલાઓની વાર્તા વાંચતી વખતે આ વિચારો આવે છે. તેમના ન્યાયાધીશ કાલ્પનિક છે, પરંતુ જ્યારે બદમાશ બનવાની વાત આવે છે ત્યારે તેની પાસે વાસ્તવિક જીવનની સમાનતાઓ છે.
ધ્યાનમાં લો, એક ઉદાહરણ આપવા માટે, જ્યારે હિંસા માટે કોઈ આહવાન અથવા ઉશ્કેરણી ન હોય ત્યારે ધરપકડ અને રાજદ્રોહ જેવા આરોપોની અરજીની વાત આવે ત્યારે નીચલા ન્યાયતંત્રમાં કેટલા ન્યાયાધીશો ચુકાદાઓ અને સ્પષ્ટ સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્દેશોને ‘પલટાવી દે છે’. આ વાસ્તવિકતાની મધ્યમાં જ આ નવલકથા લખવામાં આવી છે. વધારે પડતો ખુલાસો કર્યા વિના મારે કહેવું જોઈએ કે, નવલકથામાં ન્યાયાધીશને ઘણા પ્રકારે સન્માન મળે છે. આ કારણોસર મારા માટે આ પુસ્તક સંતોષકારક હતું.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.