મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને રાજસ્થાનમાં કોંગ્રેસની હાર એ પાર્ટી અને વિપક્ષી પાર્ટીઓના સમગ્ર ઇન્ડિયા ગઠબંધન માટે મોટો આંચકો છે, જે આ વર્ષની શરૂઆતમાં ભાજપ સામે સંયુક્ત લડાઈ લડવાની મોટી આશા સાથે એકઠા થયા હતા.
વાસ્તવમાં સમગ્ર ઉત્તરમાં કોંગ્રેસનો સફાયો થઈ ગયો છે, એકમાત્ર અપવાદ હિમાચલ પ્રદેશ છે. નબળી પડી ગયેલી અને નિરાશ થઈ ગયેલી કોંગ્રેસ પાસે વિપક્ષને ભાજપ સામે વિશ્વસનીય લડતમાં મદદ મળવાની સંભાવના નથી.
આગામી વર્ષે યોજાનારી લોકસભાની ચૂંટણીમાં મોદી સરકારને ઉખાડીને ફેંકી દેવાનું કામ વધુ અઘરું બની ગયું છે. વિધાનસભા ચૂંટણીઓનાં પરિણામો દર્શાવે છે કે, નરેન્દ્ર મોદીની અપીલ અને મતદારો સાથે જાદુઈ જોડાણ નિશ્ચિતપણે અકબંધ છે – ખાસ કરીને હિન્દી હાર્ટલેન્ડમાં. તે દર્શાવે છે કે ભાજપનું સંગઠન મજબૂત છે અને કાર્યકર્તાઓ પ્રેરિત છે.
તે કોંગ્રેસને સત્તા અને સંસાધનો બંનેથી વંચિત કરી દે છે, જેનાથી તેને લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન મદદ મળી શકતી હતી. અને તે એ હકીકતને મજબૂત કરે છે કે ભાજપની કથા મતદારોમાં પડઘો પાડે છે, જ્યારે કોંગ્રેસની કથા, તેની તમામ રચનાત્મકતા છતાં સમાન અપીલ ધરાવતી નથી.
ભાજપ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેના 3-1નાં પરિણામોએ 2024માં રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીનો માર્ગ તૈયાર કર્યો છે. સૌપ્રથમ અને અગ્રણી પરિણામો દર્શાવે છે કે કેવી રીતે મોદીની બ્રાન્ડ અપીલ સ્થાનિક હરીફાઈઓમાં પણ તેની ચૂંટણીની શક્તિ જાળવી રાખે છે. યાદ રાખો કે છત્તીસગઢમાં બીજેપી પાસે આખા રાજ્યમાં કોઈ મોટા નેતા નથી. મધ્ય પ્રદેશ અને રાજસ્થાન બંનેમાં પાર્ટીએ તેના પરંપરાગત ક્ષત્રપ, વસુંધરા રાજે અને શિવરાજ સિંહ ચૌહાણની હાજરી હોવા છતાં ખાસ કરીને મુખ્યમંત્રી ચહેરાને રજૂ ન કરવાનું પસંદ કર્યું.
વડા પ્રધાન – અથવા ‘મોદી કી ગેરંટી’, જેમ કે પક્ષનું ચૂંટણી સૂત્ર હતું – ત્રણેય રાજ્યોમાં પાર્ટીના પ્રચારના કેન્દ્રમાં હતું. મોદી પરિબળ (પ્રચાર પિચ, સંદેશા અને પીએમ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલી રેલીઓની સંખ્યાના સંદર્ભમાં) મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
ઉત્તર ભારતના 12 કે તેથી વધુ હિન્દી હાર્ટલેન્ડ રાજ્યોમાં ભાજપનું રાષ્ટ્રીય ચૂંટણી વર્ચસ્વ તેના મજબૂત આધાર પર બનેલું છે.
તેણે 2019માં હિન્દી હાર્ટલેન્ડમાં 225માંથી 177 લોકસભા બેઠકો જીતી હતી, કોંગ્રેસ પાસે માત્ર 6 બેઠકો હતી. આ પરિણામો દર્શાવે છે કે કોંગ્રેસ હજી પણ હિન્દી પટ્ટામાં સીધી હરીફાઈમાં ભાજપ સામે રાજકીય પડકાર ફેંકવામાં અસમર્થ છે.
જોકે, ત્રણેય રાજ્યો (મધ્ય પ્રદેશ, રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢ)માં ભાજપે નોંધપાત્ર આંતરિક સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો. આ ચૂંટણીઓ દર્શાવે છે કે ભાજપ ત્રણ મહિના પહેલા કર્ણાટકમાં તેની વ્યાપક હાર પછી કેવી રીતે બદલાવ કર્યો છે.
રાષ્ટ્રવ્યાપી જાતિ ગણતરી માટે રાહુલ ગાંધીના આહ્વાનની બહુ અસર થઈ નથી. વિપક્ષો ભાજપની હિંદુત્વના મુદ્દાને તોડવા અને નવા અધર બેકવર્ડ ક્લાસીસ (ઓબીસી)ના આધારને તોડી પાડવાના માર્ગ તરીકે આ જુગાર પર મોટો દાવ લગાવી રહ્યા હતા, જેણે મોદી યુગમાં પાર્ટીની 2014 પછીની જીતને શક્તિ આપી હતી. આની જમીન પર મર્યાદિત અસર હતી. ઉદાહરણ તરીકે, એમપીની 230 વિધાનસભા બેઠકોમાંથી લગભગ એક તૃતીયાંશ બેઠકો ઓબીસી પ્રભુત્વવાળી છે. રાજ્યની 67 ઓબીસી-પ્રબળ બેઠકોમાંથી ભાજપ 49 (ગત વખત કરતાં 20 વધુ) પર આગળ હતું.
સૌથી પ્રથમ, ભાજપે તેનો ઓબીસી આધાર જાળવી રાખવાનું ચાલુ રાખ્યું છે. બીજું, લોકો વ્યાપક પાયે સામાજિક વિક્ષેપના વિચારને નકારી રહ્યા છે કે જેનું વર્ણનાત્મક જ્ઞાતિ સર્વેક્ષણ ચોક્કસપણે સામે આવશે. લોકો સામાજિક ઝઘડાના સ્થાને સ્થિરતા પસંદ કરતા હોય તેવું લાગે છે. જે સમગ્ર હિન્દી ભાષી રાજ્યોમાં થયેલી ચૂંટણીમાં જો કોઈ સમાન સામાજિક સૂત્ર હોય તો તે ભાજપની તરફેણમાં સ્પષ્ટ આદિવાસી મત છે. છત્તીસગઢમાં તે 29 આરક્ષિત આદિવાસી બેઠકોમાંથી 18 પર, મધ્ય પ્રદેશમાં 47માંથી 27 અને રાજસ્થાનમાં 25માંથી 11 પર આગળ છે. ત્રણેય રાજ્યોમાં, આ આદિવાસી ઉછાળો આ અનામત બેઠકો પર પરંપરાગત મતદાનની પદ્ધતિને ઉલટાવે છે – જે છેલ્લી વખતે કોંગ્રેસની તરફેણમાં ભારે મતદાન થયું હતું.
તેલંગાણાનાં પરિણામો પ્રાદેશિક પક્ષોથી દૂર કોંગ્રેસની પાછળ મુસ્લિમ-એકત્રીકરણ સૂચવે છે. તેલંગાણામાં બીઆરએસમાંથી કોંગ્રેસમાં લઘુમતી મતોનું સ્થળાંતર એ એક પેટર્નનું પુનરાવર્તન કરે છે, જે આપણે આ વર્ષની શરૂઆતમાં કર્ણાટકમાં જોયું હતું, જ્યાં નોંધપાત્ર સંખ્યામાં મુસ્લિમ મતદારો પણ જેડીએસમાંથી કોંગ્રેસ તરફ ગયા હતા. બીઆરએસએ 39 મુસ્લિમ-નોંધપાત્ર બેઠકોમાંથી માત્ર 18 જ જીતી (છેલ્લી વખત કરતાં 12 ઓછી). નોંધપાત્ર રીતે, અસદુદ્દીન ઓવૈસીની પાર્ટી એઆઈએમઆઈએમ માત્ર 3 સીટો જીતવામાં સફળ રહી (2018થી 4 ઓછી). યુપીમાં સપાના અખિલેશ યાદવ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં તૃણમૂલ કોંગ્રેસના મમતા બેનર્જી આ ઘટનાક્રમ પર નજીકથી નજર રાખશે. લઘુમતી મત ઐતિહાસિક રીતે તેમના ચૂંટણી સમર્થન આધારનો મહત્ત્વપૂર્ણ આધાર રહ્યો છે.
મજબૂત કોંગ્રેસ બંને પક્ષો માટે આ મુખ્ય મતવિસ્તારને ખતરામાં મૂકી શકશે. આનાથી તેઓ તેમના બેકયાર્ડ્સમાં કોંગ્રેસના પુનરુત્થાનની સંભાવનાથી વધુ સાવચેત રહેશે. કારણ કે, તેનાથી તેમના સામાજિક માળખાને સીધું જોખમમાં મૂકશે. આ ચૂંટણીઓએ ફરી એકવાર મહિલા પરિબળની નિર્ણાયક ભૂમિકાને રેખાંકિત કરી છે. મધ્ય પ્રદેશમાં, દાખલા તરીકે 18.3 લાખ મહિલા મતદારોએ મતદાન કર્યું, જે ગયા વખત કરતાં 2% વધુ છે. ‘લાડલી બહના’ યોજના જેવા નવા કલ્યાણકારી પગલાં દ્વારા સંચાલિત ભાજપના પુનરુત્થાનમાં મહિલા ‘લાભાર્થી’એ સ્પષ્ટપણે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી, જેનાથી સીધા તેમના ખિસ્સામાં નાણાં ગયાં છે.
ઉત્તર ભારતમાં કલ્યાણકારી યોજનાઓ અને પ્રત્યક્ષ-લાભ-તબદીલી સાથે છેલ્લા-માઈલ ડિલિવરી પાછળ 2014 બાદથી મહિલા મતદારો ભાજપની ચૂંટણીની પ્રગતિ માટે નિર્ણાયક છે. તેમનો ઉદય પરંપરાગત રાજનીતિને ઉથલાવી નાખનાર ગેમ-ચેન્જર છે. મહિલા મતદારોનું ઊંચું મતદાન પણ નવા ‘લાભાર્થી’ વર્ગની રચના અને નવા પ્રકારની સ્પર્ધાત્મક કલ્યાણકારી રાજનીતિના ઉદય સાથે આંતરિક રીતે જોડાયેલું છે. આ વલણ અહીં બની રહેશે. આ ચૂંટણીઓ દર્શાવે છે તેમ, કોઈપણ મુખ્ય પક્ષ આની અવગણના કરી શકે તેમ નથી. અંતિમ વિશ્લેષણમાં, ભાજપ 2024ના રસ્તા પર ધ્રૂવની સ્થિતિમાં વધુ મજબૂત બન્યું છે. કોંગ્રેસે પાસે તેના તેલંગાણા પુનરુત્થાન સાથે ઉજવણી કરવાનું કારણ છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને રાજસ્થાનમાં કોંગ્રેસની હાર એ પાર્ટી અને વિપક્ષી પાર્ટીઓના સમગ્ર ઇન્ડિયા ગઠબંધન માટે મોટો આંચકો છે, જે આ વર્ષની શરૂઆતમાં ભાજપ સામે સંયુક્ત લડાઈ લડવાની મોટી આશા સાથે એકઠા થયા હતા.
વાસ્તવમાં સમગ્ર ઉત્તરમાં કોંગ્રેસનો સફાયો થઈ ગયો છે, એકમાત્ર અપવાદ હિમાચલ પ્રદેશ છે. નબળી પડી ગયેલી અને નિરાશ થઈ ગયેલી કોંગ્રેસ પાસે વિપક્ષને ભાજપ સામે વિશ્વસનીય લડતમાં મદદ મળવાની સંભાવના નથી.
આગામી વર્ષે યોજાનારી લોકસભાની ચૂંટણીમાં મોદી સરકારને ઉખાડીને ફેંકી દેવાનું કામ વધુ અઘરું બની ગયું છે. વિધાનસભા ચૂંટણીઓનાં પરિણામો દર્શાવે છે કે, નરેન્દ્ર મોદીની અપીલ અને મતદારો સાથે જાદુઈ જોડાણ નિશ્ચિતપણે અકબંધ છે – ખાસ કરીને હિન્દી હાર્ટલેન્ડમાં. તે દર્શાવે છે કે ભાજપનું સંગઠન મજબૂત છે અને કાર્યકર્તાઓ પ્રેરિત છે.
તે કોંગ્રેસને સત્તા અને સંસાધનો બંનેથી વંચિત કરી દે છે, જેનાથી તેને લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન મદદ મળી શકતી હતી. અને તે એ હકીકતને મજબૂત કરે છે કે ભાજપની કથા મતદારોમાં પડઘો પાડે છે, જ્યારે કોંગ્રેસની કથા, તેની તમામ રચનાત્મકતા છતાં સમાન અપીલ ધરાવતી નથી.
ભાજપ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેના 3-1નાં પરિણામોએ 2024માં રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીનો માર્ગ તૈયાર કર્યો છે. સૌપ્રથમ અને અગ્રણી પરિણામો દર્શાવે છે કે કેવી રીતે મોદીની બ્રાન્ડ અપીલ સ્થાનિક હરીફાઈઓમાં પણ તેની ચૂંટણીની શક્તિ જાળવી રાખે છે. યાદ રાખો કે છત્તીસગઢમાં બીજેપી પાસે આખા રાજ્યમાં કોઈ મોટા નેતા નથી. મધ્ય પ્રદેશ અને રાજસ્થાન બંનેમાં પાર્ટીએ તેના પરંપરાગત ક્ષત્રપ, વસુંધરા રાજે અને શિવરાજ સિંહ ચૌહાણની હાજરી હોવા છતાં ખાસ કરીને મુખ્યમંત્રી ચહેરાને રજૂ ન કરવાનું પસંદ કર્યું.
વડા પ્રધાન – અથવા ‘મોદી કી ગેરંટી’, જેમ કે પક્ષનું ચૂંટણી સૂત્ર હતું – ત્રણેય રાજ્યોમાં પાર્ટીના પ્રચારના કેન્દ્રમાં હતું. મોદી પરિબળ (પ્રચાર પિચ, સંદેશા અને પીએમ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલી રેલીઓની સંખ્યાના સંદર્ભમાં) મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
ઉત્તર ભારતના 12 કે તેથી વધુ હિન્દી હાર્ટલેન્ડ રાજ્યોમાં ભાજપનું રાષ્ટ્રીય ચૂંટણી વર્ચસ્વ તેના મજબૂત આધાર પર બનેલું છે.
તેણે 2019માં હિન્દી હાર્ટલેન્ડમાં 225માંથી 177 લોકસભા બેઠકો જીતી હતી, કોંગ્રેસ પાસે માત્ર 6 બેઠકો હતી. આ પરિણામો દર્શાવે છે કે કોંગ્રેસ હજી પણ હિન્દી પટ્ટામાં સીધી હરીફાઈમાં ભાજપ સામે રાજકીય પડકાર ફેંકવામાં અસમર્થ છે.
જોકે, ત્રણેય રાજ્યો (મધ્ય પ્રદેશ, રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢ)માં ભાજપે નોંધપાત્ર આંતરિક સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો. આ ચૂંટણીઓ દર્શાવે છે કે ભાજપ ત્રણ મહિના પહેલા કર્ણાટકમાં તેની વ્યાપક હાર પછી કેવી રીતે બદલાવ કર્યો છે.
રાષ્ટ્રવ્યાપી જાતિ ગણતરી માટે રાહુલ ગાંધીના આહ્વાનની બહુ અસર થઈ નથી. વિપક્ષો ભાજપની હિંદુત્વના મુદ્દાને તોડવા અને નવા અધર બેકવર્ડ ક્લાસીસ (ઓબીસી)ના આધારને તોડી પાડવાના માર્ગ તરીકે આ જુગાર પર મોટો દાવ લગાવી રહ્યા હતા, જેણે મોદી યુગમાં પાર્ટીની 2014 પછીની જીતને શક્તિ આપી હતી. આની જમીન પર મર્યાદિત અસર હતી. ઉદાહરણ તરીકે, એમપીની 230 વિધાનસભા બેઠકોમાંથી લગભગ એક તૃતીયાંશ બેઠકો ઓબીસી પ્રભુત્વવાળી છે. રાજ્યની 67 ઓબીસી-પ્રબળ બેઠકોમાંથી ભાજપ 49 (ગત વખત કરતાં 20 વધુ) પર આગળ હતું.
સૌથી પ્રથમ, ભાજપે તેનો ઓબીસી આધાર જાળવી રાખવાનું ચાલુ રાખ્યું છે. બીજું, લોકો વ્યાપક પાયે સામાજિક વિક્ષેપના વિચારને નકારી રહ્યા છે કે જેનું વર્ણનાત્મક જ્ઞાતિ સર્વેક્ષણ ચોક્કસપણે સામે આવશે. લોકો સામાજિક ઝઘડાના સ્થાને સ્થિરતા પસંદ કરતા હોય તેવું લાગે છે. જે સમગ્ર હિન્દી ભાષી રાજ્યોમાં થયેલી ચૂંટણીમાં જો કોઈ સમાન સામાજિક સૂત્ર હોય તો તે ભાજપની તરફેણમાં સ્પષ્ટ આદિવાસી મત છે. છત્તીસગઢમાં તે 29 આરક્ષિત આદિવાસી બેઠકોમાંથી 18 પર, મધ્ય પ્રદેશમાં 47માંથી 27 અને રાજસ્થાનમાં 25માંથી 11 પર આગળ છે. ત્રણેય રાજ્યોમાં, આ આદિવાસી ઉછાળો આ અનામત બેઠકો પર પરંપરાગત મતદાનની પદ્ધતિને ઉલટાવે છે – જે છેલ્લી વખતે કોંગ્રેસની તરફેણમાં ભારે મતદાન થયું હતું.
તેલંગાણાનાં પરિણામો પ્રાદેશિક પક્ષોથી દૂર કોંગ્રેસની પાછળ મુસ્લિમ-એકત્રીકરણ સૂચવે છે. તેલંગાણામાં બીઆરએસમાંથી કોંગ્રેસમાં લઘુમતી મતોનું સ્થળાંતર એ એક પેટર્નનું પુનરાવર્તન કરે છે, જે આપણે આ વર્ષની શરૂઆતમાં કર્ણાટકમાં જોયું હતું, જ્યાં નોંધપાત્ર સંખ્યામાં મુસ્લિમ મતદારો પણ જેડીએસમાંથી કોંગ્રેસ તરફ ગયા હતા. બીઆરએસએ 39 મુસ્લિમ-નોંધપાત્ર બેઠકોમાંથી માત્ર 18 જ જીતી (છેલ્લી વખત કરતાં 12 ઓછી). નોંધપાત્ર રીતે, અસદુદ્દીન ઓવૈસીની પાર્ટી એઆઈએમઆઈએમ માત્ર 3 સીટો જીતવામાં સફળ રહી (2018થી 4 ઓછી). યુપીમાં સપાના અખિલેશ યાદવ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં તૃણમૂલ કોંગ્રેસના મમતા બેનર્જી આ ઘટનાક્રમ પર નજીકથી નજર રાખશે. લઘુમતી મત ઐતિહાસિક રીતે તેમના ચૂંટણી સમર્થન આધારનો મહત્ત્વપૂર્ણ આધાર રહ્યો છે.
મજબૂત કોંગ્રેસ બંને પક્ષો માટે આ મુખ્ય મતવિસ્તારને ખતરામાં મૂકી શકશે. આનાથી તેઓ તેમના બેકયાર્ડ્સમાં કોંગ્રેસના પુનરુત્થાનની સંભાવનાથી વધુ સાવચેત રહેશે. કારણ કે, તેનાથી તેમના સામાજિક માળખાને સીધું જોખમમાં મૂકશે. આ ચૂંટણીઓએ ફરી એકવાર મહિલા પરિબળની નિર્ણાયક ભૂમિકાને રેખાંકિત કરી છે. મધ્ય પ્રદેશમાં, દાખલા તરીકે 18.3 લાખ મહિલા મતદારોએ મતદાન કર્યું, જે ગયા વખત કરતાં 2% વધુ છે. ‘લાડલી બહના’ યોજના જેવા નવા કલ્યાણકારી પગલાં દ્વારા સંચાલિત ભાજપના પુનરુત્થાનમાં મહિલા ‘લાભાર્થી’એ સ્પષ્ટપણે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી, જેનાથી સીધા તેમના ખિસ્સામાં નાણાં ગયાં છે.
ઉત્તર ભારતમાં કલ્યાણકારી યોજનાઓ અને પ્રત્યક્ષ-લાભ-તબદીલી સાથે છેલ્લા-માઈલ ડિલિવરી પાછળ 2014 બાદથી મહિલા મતદારો ભાજપની ચૂંટણીની પ્રગતિ માટે નિર્ણાયક છે. તેમનો ઉદય પરંપરાગત રાજનીતિને ઉથલાવી નાખનાર ગેમ-ચેન્જર છે. મહિલા મતદારોનું ઊંચું મતદાન પણ નવા ‘લાભાર્થી’ વર્ગની રચના અને નવા પ્રકારની સ્પર્ધાત્મક કલ્યાણકારી રાજનીતિના ઉદય સાથે આંતરિક રીતે જોડાયેલું છે. આ વલણ અહીં બની રહેશે. આ ચૂંટણીઓ દર્શાવે છે તેમ, કોઈપણ મુખ્ય પક્ષ આની અવગણના કરી શકે તેમ નથી. અંતિમ વિશ્લેષણમાં, ભાજપ 2024ના રસ્તા પર ધ્રૂવની સ્થિતિમાં વધુ મજબૂત બન્યું છે. કોંગ્રેસે પાસે તેના તેલંગાણા પુનરુત્થાન સાથે ઉજવણી કરવાનું કારણ છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.