હાલના નિષ્ક્રિય ઇન્ડિયા અગેઇન્સ્ટ કરપ્શન (આઈએસી) દ્વારા શરૂ કરાયેલ ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી ચળવળમાંથી જન્મેલા હોવા છતાં ભારતના રાજકારણમાં પ્રવેશેલા નવા ખેલાડી આમ આદમી પાર્ટી (આપ) ગંભીર નેતૃત્વ સંકટનો સામનો કરી રહી છે. સંજોગોવશાત્ ધાર્યા કરતાં વહેલું બન્યું છે. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, તેની પૃષ્ઠભૂમિ ભ્રષ્ટાચારના આરોપો પર આધારિત છે. બીજેપીને બાદ કરતાં અન્ય રાજકીય પક્ષોની જેમ પક્ષનું એકવિધ અને વ્યક્તિત્વ આધારિત માળખું તેના માટે ઘાતક સાબિત થઈ શકે છે. તેના સુપ્રિમોની ધરપકડની આશંકા પછી, કોણ? તે બીજી બાબત છે કે મિસ્ટર અરવિંદ કેજરીવાલે હાલ માટે એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ (ઈડી)ના સમન્સને જવાબી પ્રશ્નો સાથે ટાળી દેવામાં આવ્યો છે. બદલામાં તેણે ઈડી હેડક્વાર્ટરને બદલે મધ્ય પ્રદેશમાં આપ ઉમેદવારો માટે પ્રચાર કરવા દોડી જઈને કાઉન્ટર નેરેટિવ સેટ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
ઈડીએ આપ સુપ્રિમો અને દિલ્હીના મુખ્ય પ્રધાન મિસ્ટર કેજરીવાલની નજીક ઈડી પહોંચતાં નેતૃત્વ સંકટનો ભય ઊભો થયો છે. દિલ્હી આબકારી નીતિમાં ભ્રષ્ટાચારના આરોપો અને પરિણામે નાણાંની લેવડદેવડના આરોપોના કારણે પહેલેથી જ તેના ટોચના નેતાઓની ધરપકડ થઈ ચૂકી છે અને જો કેજરીવાલની ધરપકડ થાય તો પાર્ટી દિશાહીન સ્થિતિમાં આવી જશે.
શું ઈડી કેજરીવાલને જેલના સળિયા પાછળ ધકેલી દેશે? મુશ્કેલી અનુભવતા આપે તેમના નેતામાંથી હીરો બનાવવાના પ્રયાસો શરૂ કરી દીધા છે અને ભાજપ પર તેમના નેતાની ધરપકડ કરવા માટે ષડયંત્ર કરવાનો આરોપ મૂક્યો છે કારણ કે, ‘’વડા પ્રધાન મિસ્ટર નરેન્દ્ર મોદી આગામી રાજ્યની વિધાનસભાની ચૂંટણી હારી જવાથી ડરી રહ્યા છે.’’
જો કે, આપ વ્યૂહરચનાકારો દ્વારા સહાનુભૂતિ પેદા કરવા અને કેજરીવાલને આ ખાસ કરીને રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, તેલંગાણા અને મિઝોરમની ચૂંટણીઓમાં મિસ્ટર મોદી સામે ફ્રન્ટ રેન્કિંગ ચેલેન્જર્સ તરીકે દર્શાવવાનો આ એક નબળો પ્રયાસ છે. પાર્ટી આ રાજ્યોમાં એ બેઠકો પર ચૂંટણી લડી રહી છે, જ્યાં તેનો વ્યાવહારિક રીતે ખૂબ ઓછો અથવા કોઈ આધાર નથી. ભયભીત મિસ્ટર મોદી મિસ્ટર કેજરીવાલની ધરપકડનું કાવતરું ઘડી રહ્યા હોવાનો પ્રશ્ન સમજથી પરે છે. હકીકત એ છે કે આ બોગીને વધારીને આપ મિસ્ટર કેજરીવાલ વિનાના એક દૃશ્યની તૈયારી કરી રહી છે.
આમ છતાં દિલ્હીના મંત્રી આતિશી માર્લેને મિસ્ટર મોદી વિરુદ્ધ વ્યાપક પ્રહારો કર્યા. તેણીએ આક્ષેપ કરતાં કહ્યું, “મોદીજી કેજરીવાલથી એટલા ડરે છે કે તેઓ તેમની ધરપકડ કરવા માટે કાવતરું ઘડી રહ્યા છે અને ઈડી અને સીબીઆઈનો દુરુપયોગ કરી રહ્યા છે. ભાજપ અને વડા પ્રધાન આપને કચડી નાખવા માગે છે, તેથી જ આપના તમામ નેતાઓને ખોટા અને બનાવટી કેસોમાં એક પછી એક ધરપકડ કરવામાં આવી રહી છે અને જેલમાં મોકલવામાં આવી રહ્યા છે.”
વાસ્તવમાં આપ ગંભીર નેતૃત્વ કટોકટીમાંથી પસાર થઈ રહી છે. દિલ્હીના નાયબ મુખ્ય મંત્રી મનીષ સિસોદિયા અને આરોગ્ય મંત્રી સત્યેન્દ્ર જૈન અને રાજ્યસભાના સાંસદ સંજય સિંહ પહેલેથી જ જેલના સળિયા પાછળ છે અને સીબીઆઈ-ઈડીના હુમલાનો સામનો કરી રહ્યા છે ત્યારે સવાલ એ થાય છે કે ઈડી તેમની ધરપકડ કરે તો દિલ્હીના મુખ્ય મંત્રી કોણ હશે? વધુ મહત્ત્વની બાબત એ છે કે કેજરીવાલ તેમની ગેરહાજરીમાં મુખ્ય પ્રધાનની ખુરશીના ‘કેર-ટેકર’ તરીકે કોના પર વિશ્વાસ કરશે અથવા ધરપકડના કિસ્સામાં તે જેલની અંદરથી જ શો ચલાવશે.
આપનો તેના અસ્તિત્વના એક દાયકા દરમિયાન દિલ્હી બાદ પંજાબ પણ શાનદાર ચૂંટણી જીત સાથે રાજકીય ઉદય થયો હતો તો તે વ્યક્તિત્વ આધારિત અખંડ માળખાના પ્રચલિત વલણને વધુ ઝડપથી સ્વીકાર્યું. તેની જીભ પર મિસ્ટર કેજરીવાલ છે અને બીજું કોઈ નહીં. કારણ કે તેમણે તેમના નેતૃત્વને પડકારવા માટે અન્ય કોઈ નેતાને વધવા દીધા નથી. તેમના ઘણા આશાસ્પદ અને પ્રતિષ્ઠિત સાથીદારોને પાર્ટીમાંથી બહારનો દરવાજો બતાવી દેવામાં આવ્યો છે.
શું તુલનાત્મક રીતે ઓછા વજનવાળા નેતા દિલ્હી સરકારના કામકાજ ચલાવી શકશે? લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર અને કેન્દ્ર સાથે મિસ્ટર કેજરીવાલના સતત ટકરાવને જોતાં આ પ્રશ્ન વધુ સુસંગત બને છે. કારણ કે, દિલ્હી વિધાનસભા ધરાવતું, પરંતુ મર્યાદિત સત્તાઓ ધરાવતું રાજ્ય છે. એ પણ એક હકીકત છે કે મિસ્ટર કેજરીવાલના અડિયલ અભિગમે તેમને વિપક્ષના ઇન્ડિયાના નેતાઓ ખાસ કરીને કોંગ્રેસ સાથે ગઠબંધન પસંદ કર્યું નથી. કારણ કે, દિલ્હી અને પંજાબ બંનેમાં પાર્ટીના નેતાઓ અને કાર્યકરો આપ વિરુદ્ધ છે અને પક્ષ સાથેની કોઈ પણ ચૂંટણી સમજણ સામે અવાજ ઉઠાવી રહ્યા છે.
બીજા મોરચે ઇન્ડિયા ગઠબંધનના નેતાઓને સંદેશ મોકલવા અને તેમના સમર્થનની નોંધણી કરવાનો પ્રયાસ પહેલેથી જ શરૂ થઈ ગયો છે. વધુ એક બીક ઊભી કરીને. નહિંતર, આતિશીના અન્ય નિવેદનને કેવી રીતે સમજાવી શકાય. “ઇન્ડિયા એલાયન્સના દરેક નેતા તેના (ભાજપના) જાળામાં ફસાઈ જશે. મિસ્ટર કેજરીવાલ પછી, ઝારખંડના મુખ્ય પ્રધાન મિસ્ટર હેમંત સોરેન જેલમાં જશે. કારણ કે રાજ્યની પેટા ચૂંટણીમાં ભાજપ તેમની સામે હારી ગયો હતો. પછી બિહારના નાયબ મુખ્ય પ્રધાન મિસ્ટર તેજસ્વી યાદવ, કેરાજલના મુખ્ય પ્રધાન પિનરાઈ વિજયન અને તમિલનાડુના મુખ્ય પ્રધાન એમ કે સ્ટાલિન જેલમાં જશે.”તેણીએ કહ્યું.
મિસ્ટર કેજરીવાલની ગેરહાજરીમાં તેમના સાથીદારો માટે આપને એક સંગઠન તરીકે ટકાવી રાખવાનું અને પંજાબમાં અને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે દિલ્હીમાં સરકારોની સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવાનું મુશ્કેલ કાર્ય હશે. આપની રાજનીતિનો પાયો હોવાથી, દિલ્હી તેમના અને તેમની પાર્ટી માટે વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. દિલ્હીમાં કોઈ પણ અસ્થિરતા પંજાબને સીધી અસર કરશે, જ્યાં શિખાઉ અને બિનઅનુભવી મુખ્યમંત્રી મિસ્ટર ભગવંત માન સત્તામાં છે.
બે વિધાનસભાઓમાં પક્ષ પાસે જબરજસ્ત બહુમતી છે, પરંતુ એકતા અને સુમેળ સુનિશ્ચિત કરવાનો એક પ્રચંડ પડકાર છે. કેજરીવાલ માટે દિલ્હીમાં તેમના અનુગામીની પસંદગી કરવી વધુ મુશ્કેલ હશે. એક બુદ્ધિશાળી રાજકારણી, પરંતુ મહત્ત્વાકાંક્ષાઓથી ભરેલા, તેણે તેના જીવનની કસોટીનો સામનો કરવો પડશે. શું તે સહીસલામત બહાર આવવામાં સફળ થશે? શું તે દિલ્હી અને પંજાબમાં આપની સરકારોને અકબંધ રાખી શકશે? અને શું તે થોડા સમય માટે રાષ્ટ્રીય રાજનીતિમાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવવાની તેમની ઉચ્ચ મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને પૃષ્ઠ ભૂમિમાં રાખી શકશે?
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
હાલના નિષ્ક્રિય ઇન્ડિયા અગેઇન્સ્ટ કરપ્શન (આઈએસી) દ્વારા શરૂ કરાયેલ ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી ચળવળમાંથી જન્મેલા હોવા છતાં ભારતના રાજકારણમાં પ્રવેશેલા નવા ખેલાડી આમ આદમી પાર્ટી (આપ) ગંભીર નેતૃત્વ સંકટનો સામનો કરી રહી છે. સંજોગોવશાત્ ધાર્યા કરતાં વહેલું બન્યું છે. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, તેની પૃષ્ઠભૂમિ ભ્રષ્ટાચારના આરોપો પર આધારિત છે. બીજેપીને બાદ કરતાં અન્ય રાજકીય પક્ષોની જેમ પક્ષનું એકવિધ અને વ્યક્તિત્વ આધારિત માળખું તેના માટે ઘાતક સાબિત થઈ શકે છે. તેના સુપ્રિમોની ધરપકડની આશંકા પછી, કોણ? તે બીજી બાબત છે કે મિસ્ટર અરવિંદ કેજરીવાલે હાલ માટે એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ (ઈડી)ના સમન્સને જવાબી પ્રશ્નો સાથે ટાળી દેવામાં આવ્યો છે. બદલામાં તેણે ઈડી હેડક્વાર્ટરને બદલે મધ્ય પ્રદેશમાં આપ ઉમેદવારો માટે પ્રચાર કરવા દોડી જઈને કાઉન્ટર નેરેટિવ સેટ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
ઈડીએ આપ સુપ્રિમો અને દિલ્હીના મુખ્ય પ્રધાન મિસ્ટર કેજરીવાલની નજીક ઈડી પહોંચતાં નેતૃત્વ સંકટનો ભય ઊભો થયો છે. દિલ્હી આબકારી નીતિમાં ભ્રષ્ટાચારના આરોપો અને પરિણામે નાણાંની લેવડદેવડના આરોપોના કારણે પહેલેથી જ તેના ટોચના નેતાઓની ધરપકડ થઈ ચૂકી છે અને જો કેજરીવાલની ધરપકડ થાય તો પાર્ટી દિશાહીન સ્થિતિમાં આવી જશે.
શું ઈડી કેજરીવાલને જેલના સળિયા પાછળ ધકેલી દેશે? મુશ્કેલી અનુભવતા આપે તેમના નેતામાંથી હીરો બનાવવાના પ્રયાસો શરૂ કરી દીધા છે અને ભાજપ પર તેમના નેતાની ધરપકડ કરવા માટે ષડયંત્ર કરવાનો આરોપ મૂક્યો છે કારણ કે, ‘’વડા પ્રધાન મિસ્ટર નરેન્દ્ર મોદી આગામી રાજ્યની વિધાનસભાની ચૂંટણી હારી જવાથી ડરી રહ્યા છે.’’
જો કે, આપ વ્યૂહરચનાકારો દ્વારા સહાનુભૂતિ પેદા કરવા અને કેજરીવાલને આ ખાસ કરીને રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, તેલંગાણા અને મિઝોરમની ચૂંટણીઓમાં મિસ્ટર મોદી સામે ફ્રન્ટ રેન્કિંગ ચેલેન્જર્સ તરીકે દર્શાવવાનો આ એક નબળો પ્રયાસ છે. પાર્ટી આ રાજ્યોમાં એ બેઠકો પર ચૂંટણી લડી રહી છે, જ્યાં તેનો વ્યાવહારિક રીતે ખૂબ ઓછો અથવા કોઈ આધાર નથી. ભયભીત મિસ્ટર મોદી મિસ્ટર કેજરીવાલની ધરપકડનું કાવતરું ઘડી રહ્યા હોવાનો પ્રશ્ન સમજથી પરે છે. હકીકત એ છે કે આ બોગીને વધારીને આપ મિસ્ટર કેજરીવાલ વિનાના એક દૃશ્યની તૈયારી કરી રહી છે.
આમ છતાં દિલ્હીના મંત્રી આતિશી માર્લેને મિસ્ટર મોદી વિરુદ્ધ વ્યાપક પ્રહારો કર્યા. તેણીએ આક્ષેપ કરતાં કહ્યું, “મોદીજી કેજરીવાલથી એટલા ડરે છે કે તેઓ તેમની ધરપકડ કરવા માટે કાવતરું ઘડી રહ્યા છે અને ઈડી અને સીબીઆઈનો દુરુપયોગ કરી રહ્યા છે. ભાજપ અને વડા પ્રધાન આપને કચડી નાખવા માગે છે, તેથી જ આપના તમામ નેતાઓને ખોટા અને બનાવટી કેસોમાં એક પછી એક ધરપકડ કરવામાં આવી રહી છે અને જેલમાં મોકલવામાં આવી રહ્યા છે.”
વાસ્તવમાં આપ ગંભીર નેતૃત્વ કટોકટીમાંથી પસાર થઈ રહી છે. દિલ્હીના નાયબ મુખ્ય મંત્રી મનીષ સિસોદિયા અને આરોગ્ય મંત્રી સત્યેન્દ્ર જૈન અને રાજ્યસભાના સાંસદ સંજય સિંહ પહેલેથી જ જેલના સળિયા પાછળ છે અને સીબીઆઈ-ઈડીના હુમલાનો સામનો કરી રહ્યા છે ત્યારે સવાલ એ થાય છે કે ઈડી તેમની ધરપકડ કરે તો દિલ્હીના મુખ્ય મંત્રી કોણ હશે? વધુ મહત્ત્વની બાબત એ છે કે કેજરીવાલ તેમની ગેરહાજરીમાં મુખ્ય પ્રધાનની ખુરશીના ‘કેર-ટેકર’ તરીકે કોના પર વિશ્વાસ કરશે અથવા ધરપકડના કિસ્સામાં તે જેલની અંદરથી જ શો ચલાવશે.
આપનો તેના અસ્તિત્વના એક દાયકા દરમિયાન દિલ્હી બાદ પંજાબ પણ શાનદાર ચૂંટણી જીત સાથે રાજકીય ઉદય થયો હતો તો તે વ્યક્તિત્વ આધારિત અખંડ માળખાના પ્રચલિત વલણને વધુ ઝડપથી સ્વીકાર્યું. તેની જીભ પર મિસ્ટર કેજરીવાલ છે અને બીજું કોઈ નહીં. કારણ કે તેમણે તેમના નેતૃત્વને પડકારવા માટે અન્ય કોઈ નેતાને વધવા દીધા નથી. તેમના ઘણા આશાસ્પદ અને પ્રતિષ્ઠિત સાથીદારોને પાર્ટીમાંથી બહારનો દરવાજો બતાવી દેવામાં આવ્યો છે.
શું તુલનાત્મક રીતે ઓછા વજનવાળા નેતા દિલ્હી સરકારના કામકાજ ચલાવી શકશે? લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર અને કેન્દ્ર સાથે મિસ્ટર કેજરીવાલના સતત ટકરાવને જોતાં આ પ્રશ્ન વધુ સુસંગત બને છે. કારણ કે, દિલ્હી વિધાનસભા ધરાવતું, પરંતુ મર્યાદિત સત્તાઓ ધરાવતું રાજ્ય છે. એ પણ એક હકીકત છે કે મિસ્ટર કેજરીવાલના અડિયલ અભિગમે તેમને વિપક્ષના ઇન્ડિયાના નેતાઓ ખાસ કરીને કોંગ્રેસ સાથે ગઠબંધન પસંદ કર્યું નથી. કારણ કે, દિલ્હી અને પંજાબ બંનેમાં પાર્ટીના નેતાઓ અને કાર્યકરો આપ વિરુદ્ધ છે અને પક્ષ સાથેની કોઈ પણ ચૂંટણી સમજણ સામે અવાજ ઉઠાવી રહ્યા છે.
બીજા મોરચે ઇન્ડિયા ગઠબંધનના નેતાઓને સંદેશ મોકલવા અને તેમના સમર્થનની નોંધણી કરવાનો પ્રયાસ પહેલેથી જ શરૂ થઈ ગયો છે. વધુ એક બીક ઊભી કરીને. નહિંતર, આતિશીના અન્ય નિવેદનને કેવી રીતે સમજાવી શકાય. “ઇન્ડિયા એલાયન્સના દરેક નેતા તેના (ભાજપના) જાળામાં ફસાઈ જશે. મિસ્ટર કેજરીવાલ પછી, ઝારખંડના મુખ્ય પ્રધાન મિસ્ટર હેમંત સોરેન જેલમાં જશે. કારણ કે રાજ્યની પેટા ચૂંટણીમાં ભાજપ તેમની સામે હારી ગયો હતો. પછી બિહારના નાયબ મુખ્ય પ્રધાન મિસ્ટર તેજસ્વી યાદવ, કેરાજલના મુખ્ય પ્રધાન પિનરાઈ વિજયન અને તમિલનાડુના મુખ્ય પ્રધાન એમ કે સ્ટાલિન જેલમાં જશે.”તેણીએ કહ્યું.
મિસ્ટર કેજરીવાલની ગેરહાજરીમાં તેમના સાથીદારો માટે આપને એક સંગઠન તરીકે ટકાવી રાખવાનું અને પંજાબમાં અને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે દિલ્હીમાં સરકારોની સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવાનું મુશ્કેલ કાર્ય હશે. આપની રાજનીતિનો પાયો હોવાથી, દિલ્હી તેમના અને તેમની પાર્ટી માટે વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. દિલ્હીમાં કોઈ પણ અસ્થિરતા પંજાબને સીધી અસર કરશે, જ્યાં શિખાઉ અને બિનઅનુભવી મુખ્યમંત્રી મિસ્ટર ભગવંત માન સત્તામાં છે.
બે વિધાનસભાઓમાં પક્ષ પાસે જબરજસ્ત બહુમતી છે, પરંતુ એકતા અને સુમેળ સુનિશ્ચિત કરવાનો એક પ્રચંડ પડકાર છે. કેજરીવાલ માટે દિલ્હીમાં તેમના અનુગામીની પસંદગી કરવી વધુ મુશ્કેલ હશે. એક બુદ્ધિશાળી રાજકારણી, પરંતુ મહત્ત્વાકાંક્ષાઓથી ભરેલા, તેણે તેના જીવનની કસોટીનો સામનો કરવો પડશે. શું તે સહીસલામત બહાર આવવામાં સફળ થશે? શું તે દિલ્હી અને પંજાબમાં આપની સરકારોને અકબંધ રાખી શકશે? અને શું તે થોડા સમય માટે રાષ્ટ્રીય રાજનીતિમાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવવાની તેમની ઉચ્ચ મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને પૃષ્ઠ ભૂમિમાં રાખી શકશે?
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.