ઇન્ડિયા ગઠબંધનની ચોથી બેઠકમાં કૉંગ્રેસ પ્રમુખ મિસ્ટર મલ્લિકાર્જુન ખડગેને વડા પ્રધાનપદના ચહેરા તરીકે બનાવવા અને તેમને બીજેપીના મિસ્ટર નરેન્દ્ર મોદી સામે ઊભા કરવા માટેનો એકવચન વિકાસ કે જે કેન્દ્રીય થીમ બન્યો. 2024ની લોકસભા ચૂંટણી માટે સંભવિત લાઇન અપ તરીકે. આ આધાર મુખ્યત્વે મિસ્ટર ખડગેના દલિત ચહેરા પર આધારિત હતો. આ દરખાસ્ત, કોઈ પણ પૂર્વ યોજના વગર બે અસંભવિત પાત્રો દ્વારા કરવામાં આવી હતી- બન્ને સ્વઘોષિત વડાપ્રધાન પદના ઉમેદવારો- મમતા મમતા અને મિસ્ટર અરવિંદ કેજરીવાલ, અનુક્રમે પશ્ચિમ બંગાળ અને દિલ્હીના મુખ્ય પ્રધાનો. તેના ચહેરા પર, મિસ્ટર ખડગેએ પોતે ચુકાદો આપ્યો હતો કે વડા પ્રધાનની પસંદગીનો મુદ્દો ચૂંટણી પછી નક્કી થવો જોઈએ તે સાથે બેઠકમાં ભાગ લેનારા મોટા ભાગના અન્ય સાથી પક્ષો ઠંડા પડી ગયા હતા.
જ્યારે મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલ જેવા લોકોએ મિસ્ટર ખડગેના દલિત ઓળખને દર્શાવવામાં યોગ્યતા જોઈ, કદાચ ઘણા રાજકીય-લડાઈના વયોવૃદ્ધ પીઢ વ્યક્તિએ તેને અન્યથા જોયું. દરખાસ્ત પાછળના કાવતરાને સમજીને તેઓ સલામત રીતે પાછળ હટી ગયા. એટલું જ નહીં, પરંતુ તેણે સ્પષ્ટતા કરીને ઉચ્ચ નૈતિક આધાર લીધો કે તેણે ક્યારેય કોઈ રાજકીય હોદ્દો મેળવવા માટે તેની જાતિની પૃષ્ઠભૂમિનો ઉપયોગ કર્યો નથી. આ હકીકત દ્વારા સમજી શકાય છે કે મિસ્ટર મોદી, જેઓ હંમેશાં તેમની ઓબીસી ઓળખનો પ્રચાર કરે છે, જ્યારે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ ભાગ્યે જ સહાનુભૂતિ મેળવવા અથવા તેમના કેસને આગળ વધારવા માટે આ યુક્તિનો આશરો લે છે.
ચૂંટણીના રાજકારણમાં તેમની લાંબી ઇનિંગ્સને જોતાં- બ્લોકથી સંસદ સ્તર સુધી- વિવિધ સ્તરો પર સતત 10 જીત મેળવી છે. નિઃશંકપણે, તેમની પાસે વડા પ્રધાન પદના ઉમેદવાર બનવા માટે શ્રેષ્ઠ યોગ્યતા છે. અલબત્ત, જો તેમને પ્રથમ દલિત વડા પ્રધાન તરીકે રજૂ કરવામાં આવે તો એક વધારાનો ફાયદો છે, પરંતુ જે રીતે આ વિચારને રજૂ કરવામાં આવ્યો છે તેનાથી વિવાદ ઊભો થયો અને તેની પાછળના હેતુ પર સવાલ ઉઠાવે છે.
મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલે મિસ્ટર ખડગેના નામની દરખાસ્ત શા માટે કરી? આ પ્રશ્ને, દેખીતી રીતે, ઇન્ડિયા ગઠબંધનના ઘણા ભાગીદારોના મનમાં કોતૂહલ સર્જાયું છે. કોઈપણ દબાણ વિના ગઠબંધનના નેતા તરીકે મિસ્ટર ખડગેના નામની દરખાસ્ત કરવા માટે સુઓમોટોમાં બે મુખ્ય પ્રધાનોની મજબૂરી પાછળના કારણોની તપાસ કરતા પહેલાં ગઠબંધનમાં નાજુક એકતા પર આવા મનસ્વી પગલાંની અસર વિશે ચર્ચા કરવી આવશ્યક છે. જો તેઓ મિસ્ટર ખડગેના નામ વિશે ગંભીર હતા તો બંને નેતાઓએ ગઠબંધન માટે એક મહાન સેવા કરી હોત. જો તેઓએ ઔપચારિક રીતે આગળ વધતા પહેલા આ પ્રસ્તાવ પર ચર્ચા કરી હોત.
એવું લાગે છે કે તેઓના મનની પાછળ કેટલાક અન્ય વિચારો હતા જે ગઠબંધનની મીટિંગના એક દિવસ પહેલા યોજાયેલી મમતા-કેજરીવાલની બેઠકમાં અંકુરિત થયા હતા. આવી દરખાસ્ત મુકવા પાછળ એવી કઈ મજબૂરી હતી કે જેના ફાયદા અને ગેરફાયદા બંને છે?પ્રથમ દૃષ્ટિએ એવું લાગે છે કે મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલ બંને મિસ્ટર રાહુલ ગાંધી તરફ અનુકૂળ વલણ ધરાવતા નહોતા, આથી તેઓ આ સંભાવનાને રોકવા માટે કાવતરું રચ્યું કે વ્યક્તિગત રીતે અથવા સામૂહિક રીતે તેમના નામની દરખાસ્ત વર્તમાન સ્વરૂપમાં ગઠબંધનનું નેતૃત્વ કરવા અથવા તેમને વડાપ્રધાન પદના ઉમેદવાર તરીકે રજૂ કરવામાં આવે. શું મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલે ટોચના પદ માટે મિસ્ટર ખડગેના નામની દરખાસ્ત કરીને કોંગ્રેસમાં વિવાદ ઉભો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે? શું આ પગલું તેમની અને ગાંધી પરિવાર વચ્ચે તિરાડ ઊભી કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે?
મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલે મિસ્ટર ખડગેને પ્રાધાન્ય આપવાનું બીજું કારણ એ છે કે ટિકિટ વિતરણમાં એડજસ્ટમેન્ટ કરવાના હેતુથી ગઠબંધન બનાવવાનો તેમનો અભિગમ અત્યાર સુધી પ્રતિબિંબિત થયો છે. બંને ખાસ કરીને મિસ્ટર કેજરીવાલ મિસ્ટર ગાંધીને તેમની યોગ્યતા અનુસાર ટિકિટ વિતરણ અંગે સમજણ હાંસલ કરવામાં અવરોધ તરીકે જુએ છે. આનો અર્થ એ નથી કે મિસ્ટર ખડગે કોંગ્રેસના હિતોનું વિનિમય કરશે, પરંતુ હકીકત એ છે કે તેમણે મિસ્ટર કેજરીવાલ પ્રત્યે મિસ્ટર ગાંધીના કટ્ટર વલણ સામે અલગ અભિગમ અપનાવ્યો છે.
તે દિલ્હી કોંગ્રેસના વડા મિસ્ટર અરવિંદર સિંહ લવલીની પસંદગી અને નિમણૂકની રીતમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે, જેઓ અમુક સમયે મિસ્ટર કેજરીવાલની નીતિઓ તરફ નરમ વલણ ધરાવતા હતા. મિસ્ટર લવલીની ઉમેદવારી પર મિસ્ટર ગાંધીનો વિરોધ હોવા છતાં તેમની પસંદને મિસ્ટર ખડગેના આશીર્વાદ મળ્યા હતા. કોઈક રીતે, મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલ બંને કદાચ વિચારે છે કે રાજકારણની ભુલભુલામણીનો નવો વિશ્વ દૃષ્ટિકોણ ધરાવનાર વ્યક્તિ કરતાં જૂના સમયના મિસ્ટર ખડગે સાથે વ્યવસાય કરવો વધુ સરળ હશે. આ એક ખામીયુક્ત અભિગમ છે.
મમતા-કેજરીવાલના પગલામાં એક સકારાત્મક બાબત એ છે કે ભૂતકાળમાં કૉંગ્રેસના તેમના ઉગ્ર વિરોધ છતાં મિસ્ટર ખડગેને વડા પ્રધાન તરીકે પસંદ કરીને આ તબક્કે સમય પહેલા, તેઓએ કોઈક રીતે કૉંગ્રેસની કેન્દ્રિયતાને માન્યતા આપી છે. અત્યાર સુધી આવું નહોતું. કારણ કે, તેઓ કોંગ્રેસને તેની તમામ અભિવ્યક્તિઓમાં તુચ્છ સમજતા હતા અને જો પ્રસ્તુત કરવામાં ન આવે તો તેઓ ખુદને વિપક્ષી એકતાના એકમાત્ર મશાલ-વાહક તરીકે જોતા હતા. કોર્નર કટીંગ એપ્રોચ અપનાવવાને બદલે વાસ્તવિકતામાં રહેવું અને સકારાત્મકતામાં વધારો કરવો વધુ સારું છે. આવા અભિગમથી ભાજપને જ ફાયદો થશે અને વિપક્ષી એકતાના તમામ પ્રયાસો નિષ્ફળ થશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ઇન્ડિયા ગઠબંધનની ચોથી બેઠકમાં કૉંગ્રેસ પ્રમુખ મિસ્ટર મલ્લિકાર્જુન ખડગેને વડા પ્રધાનપદના ચહેરા તરીકે બનાવવા અને તેમને બીજેપીના મિસ્ટર નરેન્દ્ર મોદી સામે ઊભા કરવા માટેનો એકવચન વિકાસ કે જે કેન્દ્રીય થીમ બન્યો. 2024ની લોકસભા ચૂંટણી માટે સંભવિત લાઇન અપ તરીકે. આ આધાર મુખ્યત્વે મિસ્ટર ખડગેના દલિત ચહેરા પર આધારિત હતો. આ દરખાસ્ત, કોઈ પણ પૂર્વ યોજના વગર બે અસંભવિત પાત્રો દ્વારા કરવામાં આવી હતી- બન્ને સ્વઘોષિત વડાપ્રધાન પદના ઉમેદવારો- મમતા મમતા અને મિસ્ટર અરવિંદ કેજરીવાલ, અનુક્રમે પશ્ચિમ બંગાળ અને દિલ્હીના મુખ્ય પ્રધાનો. તેના ચહેરા પર, મિસ્ટર ખડગેએ પોતે ચુકાદો આપ્યો હતો કે વડા પ્રધાનની પસંદગીનો મુદ્દો ચૂંટણી પછી નક્કી થવો જોઈએ તે સાથે બેઠકમાં ભાગ લેનારા મોટા ભાગના અન્ય સાથી પક્ષો ઠંડા પડી ગયા હતા.
જ્યારે મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલ જેવા લોકોએ મિસ્ટર ખડગેના દલિત ઓળખને દર્શાવવામાં યોગ્યતા જોઈ, કદાચ ઘણા રાજકીય-લડાઈના વયોવૃદ્ધ પીઢ વ્યક્તિએ તેને અન્યથા જોયું. દરખાસ્ત પાછળના કાવતરાને સમજીને તેઓ સલામત રીતે પાછળ હટી ગયા. એટલું જ નહીં, પરંતુ તેણે સ્પષ્ટતા કરીને ઉચ્ચ નૈતિક આધાર લીધો કે તેણે ક્યારેય કોઈ રાજકીય હોદ્દો મેળવવા માટે તેની જાતિની પૃષ્ઠભૂમિનો ઉપયોગ કર્યો નથી. આ હકીકત દ્વારા સમજી શકાય છે કે મિસ્ટર મોદી, જેઓ હંમેશાં તેમની ઓબીસી ઓળખનો પ્રચાર કરે છે, જ્યારે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ ભાગ્યે જ સહાનુભૂતિ મેળવવા અથવા તેમના કેસને આગળ વધારવા માટે આ યુક્તિનો આશરો લે છે.
ચૂંટણીના રાજકારણમાં તેમની લાંબી ઇનિંગ્સને જોતાં- બ્લોકથી સંસદ સ્તર સુધી- વિવિધ સ્તરો પર સતત 10 જીત મેળવી છે. નિઃશંકપણે, તેમની પાસે વડા પ્રધાન પદના ઉમેદવાર બનવા માટે શ્રેષ્ઠ યોગ્યતા છે. અલબત્ત, જો તેમને પ્રથમ દલિત વડા પ્રધાન તરીકે રજૂ કરવામાં આવે તો એક વધારાનો ફાયદો છે, પરંતુ જે રીતે આ વિચારને રજૂ કરવામાં આવ્યો છે તેનાથી વિવાદ ઊભો થયો અને તેની પાછળના હેતુ પર સવાલ ઉઠાવે છે.
મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલે મિસ્ટર ખડગેના નામની દરખાસ્ત શા માટે કરી? આ પ્રશ્ને, દેખીતી રીતે, ઇન્ડિયા ગઠબંધનના ઘણા ભાગીદારોના મનમાં કોતૂહલ સર્જાયું છે. કોઈપણ દબાણ વિના ગઠબંધનના નેતા તરીકે મિસ્ટર ખડગેના નામની દરખાસ્ત કરવા માટે સુઓમોટોમાં બે મુખ્ય પ્રધાનોની મજબૂરી પાછળના કારણોની તપાસ કરતા પહેલાં ગઠબંધનમાં નાજુક એકતા પર આવા મનસ્વી પગલાંની અસર વિશે ચર્ચા કરવી આવશ્યક છે. જો તેઓ મિસ્ટર ખડગેના નામ વિશે ગંભીર હતા તો બંને નેતાઓએ ગઠબંધન માટે એક મહાન સેવા કરી હોત. જો તેઓએ ઔપચારિક રીતે આગળ વધતા પહેલા આ પ્રસ્તાવ પર ચર્ચા કરી હોત.
એવું લાગે છે કે તેઓના મનની પાછળ કેટલાક અન્ય વિચારો હતા જે ગઠબંધનની મીટિંગના એક દિવસ પહેલા યોજાયેલી મમતા-કેજરીવાલની બેઠકમાં અંકુરિત થયા હતા. આવી દરખાસ્ત મુકવા પાછળ એવી કઈ મજબૂરી હતી કે જેના ફાયદા અને ગેરફાયદા બંને છે?પ્રથમ દૃષ્ટિએ એવું લાગે છે કે મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલ બંને મિસ્ટર રાહુલ ગાંધી તરફ અનુકૂળ વલણ ધરાવતા નહોતા, આથી તેઓ આ સંભાવનાને રોકવા માટે કાવતરું રચ્યું કે વ્યક્તિગત રીતે અથવા સામૂહિક રીતે તેમના નામની દરખાસ્ત વર્તમાન સ્વરૂપમાં ગઠબંધનનું નેતૃત્વ કરવા અથવા તેમને વડાપ્રધાન પદના ઉમેદવાર તરીકે રજૂ કરવામાં આવે. શું મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલે ટોચના પદ માટે મિસ્ટર ખડગેના નામની દરખાસ્ત કરીને કોંગ્રેસમાં વિવાદ ઉભો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે? શું આ પગલું તેમની અને ગાંધી પરિવાર વચ્ચે તિરાડ ઊભી કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે?
મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલે મિસ્ટર ખડગેને પ્રાધાન્ય આપવાનું બીજું કારણ એ છે કે ટિકિટ વિતરણમાં એડજસ્ટમેન્ટ કરવાના હેતુથી ગઠબંધન બનાવવાનો તેમનો અભિગમ અત્યાર સુધી પ્રતિબિંબિત થયો છે. બંને ખાસ કરીને મિસ્ટર કેજરીવાલ મિસ્ટર ગાંધીને તેમની યોગ્યતા અનુસાર ટિકિટ વિતરણ અંગે સમજણ હાંસલ કરવામાં અવરોધ તરીકે જુએ છે. આનો અર્થ એ નથી કે મિસ્ટર ખડગે કોંગ્રેસના હિતોનું વિનિમય કરશે, પરંતુ હકીકત એ છે કે તેમણે મિસ્ટર કેજરીવાલ પ્રત્યે મિસ્ટર ગાંધીના કટ્ટર વલણ સામે અલગ અભિગમ અપનાવ્યો છે.
તે દિલ્હી કોંગ્રેસના વડા મિસ્ટર અરવિંદર સિંહ લવલીની પસંદગી અને નિમણૂકની રીતમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે, જેઓ અમુક સમયે મિસ્ટર કેજરીવાલની નીતિઓ તરફ નરમ વલણ ધરાવતા હતા. મિસ્ટર લવલીની ઉમેદવારી પર મિસ્ટર ગાંધીનો વિરોધ હોવા છતાં તેમની પસંદને મિસ્ટર ખડગેના આશીર્વાદ મળ્યા હતા. કોઈક રીતે, મમતા અને મિસ્ટર કેજરીવાલ બંને કદાચ વિચારે છે કે રાજકારણની ભુલભુલામણીનો નવો વિશ્વ દૃષ્ટિકોણ ધરાવનાર વ્યક્તિ કરતાં જૂના સમયના મિસ્ટર ખડગે સાથે વ્યવસાય કરવો વધુ સરળ હશે. આ એક ખામીયુક્ત અભિગમ છે.
મમતા-કેજરીવાલના પગલામાં એક સકારાત્મક બાબત એ છે કે ભૂતકાળમાં કૉંગ્રેસના તેમના ઉગ્ર વિરોધ છતાં મિસ્ટર ખડગેને વડા પ્રધાન તરીકે પસંદ કરીને આ તબક્કે સમય પહેલા, તેઓએ કોઈક રીતે કૉંગ્રેસની કેન્દ્રિયતાને માન્યતા આપી છે. અત્યાર સુધી આવું નહોતું. કારણ કે, તેઓ કોંગ્રેસને તેની તમામ અભિવ્યક્તિઓમાં તુચ્છ સમજતા હતા અને જો પ્રસ્તુત કરવામાં ન આવે તો તેઓ ખુદને વિપક્ષી એકતાના એકમાત્ર મશાલ-વાહક તરીકે જોતા હતા. કોર્નર કટીંગ એપ્રોચ અપનાવવાને બદલે વાસ્તવિકતામાં રહેવું અને સકારાત્મકતામાં વધારો કરવો વધુ સારું છે. આવા અભિગમથી ભાજપને જ ફાયદો થશે અને વિપક્ષી એકતાના તમામ પ્રયાસો નિષ્ફળ થશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.