1992 નો અરસો હતો. હજી મને પત્રકારત્વમાં આવી થોડાંક જ વર્ષો થયાં હતાં. મારી સાથે કોઈ માર્ગદર્શક પણ ન્હોતો. પોતાની ભૂલમાંથી શીખવાનું હતું. જીવન અને પત્રકારત્વને એક સાથે સમજવાનો પ્રયત્ન ચાલી રહ્યો હતો. ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીપદે ચીમનભાઈ પટેલ હતા. સ્ત્રીઓ ઉપર થતા અત્યાચાર સમજવામાં અને સ્ત્રીઓને ન્યાય આપવામાં પોલીસ સ્ટેશનના પોલીસ અધિકારીઓ કયાંક ચૂક કરે છે અથવા સ્ત્રી સંબંધી ગુના તરફ સંવેદનશીલતાનો અભાવ છે તેવી રજૂઆત ચીમનભાઈ પટેલ પાસે આવી અને તેમણે મહિલાઓ સંબંધી ગુના માટે મહિલા પોલીસ સ્ટેશન શરૂ કરવાનો નિર્ણય કર્યો, જેમાં પોલીસ અધિકારી તરીકે પણ મહિલા પોલીસ અધિકારી જ હશે તેવું પણ નક્કી થયું. ગુજરાતનું પહેલું મહિલા પોલીસ સ્ટેશન અમદાવાદના કારંજ વિસ્તારમાં ખોલવામાં આવ્યું, જેના મહિલા પોલીસ ઈન્સ્પેકટર તરીકે કદમને મૂકવામાં આવ્યાં. ખાતાકીય બઢતી મેળવી પોલીસ ઈન્સ્પેકટર સુધી પહોંચેલાં કદમ ગુજરાતનાં પહેલા મહિલા પોલીસ ઈન્સ્પેકટર હતાં.
મહિલા પોલીસ સ્ટેશનનો પ્રારંભ થયો તે પહેલાં મહિલા પોલીસ સબ ઈન્સ્પેકટર અને મહિલા ઈન્સ્પેકટરને કોઈ મહત્ત્વનું કામ આપવામાં આવતું ન્હોતું, કારણ મહિલા પોલીસ અધિકારી કેવી રીતે ગુનેગારોનો સામનો કરી શકે તેવી માનસિકતા સિનિયર પોલીસ અધિકારીઓમાં પણ હતી, એટલે મહિલા પોલીસને સામાન્ય કામગીરી જ સોંપવામાં આવતી હતી, પણ મહિલા પોલીસ સ્ટેશનની સ્થાપના સાથે કોઈ મહિલા પોલીસ અધિકારીને સ્વતંત્ર પોલીસ સ્ટેશન સોંપવામાં આવ્યું હોય તેવી આ પહેલી ઘટના હતી. મારા માટે પણ એક નવો અનુભવ હતો. મહિલા પોલીસ સ્ટેશનની હું મુલાકાતે ગયો. મારે ઈન્સ્પેકટર કદમને મળવું હતું. મેં તેમની ચેમ્બરનો દરવાજો નોક કર્યો અને પૂછયું, ‘બહેન આવું?’, ઈન્સ્પેકટર કદમે મારી સામે કરાડી નજરે જોયું અને અંદર આવવાનો ઈશારો કર્યો. હું તેમની સામેની ખુરશીમાં બેઠો. તેમની આંખોમાં એક પ્રકારની નારાજગી હતી. પહેલાં તો મને નારાજગી શું કામ છે તેની ખબર પડી જ નહીં.
ઈન્સ્પેકટરે મારો પરિચય પૂછયો અને પછી મને સવાલ કર્યો, તમે બીજા કોઈ પોલીસ સ્ટેશનમાં જાવ છો ત્યારે તમે પોલીસ ઈન્સ્પેકટરને શું કહી સંબોધન કરો છો? મેં વિચાર કરી કહ્યું, સાહેબ.. ઈન્સ્પેકટર કદમના ચહેરા ઉપર એક આછું સ્મિત આવ્યું. તેમણે મને તરત બીજો સવાલ કર્યો તો પછી તમે મારી ચેમ્બરમાં આવતાં મને બહેન કહી કેમ સંબોધન કર્યું? મને ક્ષણમાં મારી ભૂલ સમજાઈ ગઈ. મેં કહ્યું, સર તમે જે કહેવા માંગો છો તે હું સમજી ગયો છું. હવે હું તે બાબતનું ધ્યાન રાખીશ.તે દિવસ પછી મારા મનમાં સ્પષ્ટતા આવી ગઈ છે, અધિકારી કોઈ પણ હોય, પુરુષ કે મહિલા બન્નેનો દરજ્જો સરખો છે. આ વાતને ત્રણ દાયકા થઈ ગયા, પણ આજે પણ હું કોઈ પણ મહિલા અધિકારી હોય તો તેમને સર કહીને જ તેમની સાથે વાત કરું છું. હવે સમય બદલાયો છે. હવે તો પોલીસમાં પણ મોટી સંખ્યામાં કોન્સ્ટેબલથી લઈ આઈપીએસ અધિકારી સુધી મહિલા અધિકારીનું પ્રભુત્વ વધ્યું છે, પરંતુ પુરુષની માનસિકતામાં ખાસ ફેર પડયો નથી. પહેલાં તો કોઈ મહિલા અધિકારી પોતાના સાહેબ હોઈ શકે તે સ્વીકારવાની મનના કોઈ ખૂણામાં તકલીફ પડી રહી છે અને મહિલા ઓફિસરને જયારે સાહેબ કહેવું પડે છે ત્યારે જીભ ઉપર એક મણનો ભાર મૂકયો હોય તેવી સ્થિતિ નિર્માણ થાય છે.
પુરુષ સબ ઈન્સ્પેકટરને પણ સહજ રીતે લોકો વાત કરતા સાહેબ કહી સંબોધે છે, પણ મહિલા આઈપીએસ અધિકારીને મળવાનું થાય છે ત્યારે સામાન્ય માણસ તો ઠીક, પણ વર્ષોથી પત્રકારત્વ કરતા પત્રકારો પણ તેમને બહેન કહી સંબોધે છે. સવાલ અહિંયા સાહેબ કહી માન આપવાનો કે બહેન કહી અપમાન કરવાનો નથી, પણ પુરુષના મનમાં જે છાપ અંકિત થઈ છે તેમાં સાહેબ તો પુરુષ જ હોય, મહિલા કયારે સાહેબ હોઈ શકે નહીં, તેનું આ પરિણામ છે.અહિંયા મેં ઉદાહરણરૂપે મહિલા પોલીસ અધિકારીની વાત મૂકી છે, પણ આવી સ્થિતિ માત્ર પોલીસમાં જ નથી. હવે જે વિભાગોમાં મહિલા અધિકારીઓ ફરજ બજાવે છે તે તમામ સ્થળે સરખી જ સ્થિતિ છે. મૂળ વાત એવી છે કે જે કામ પુરુષ કર્મચારી કે અધિકારી કરે છે તેવા તમામ પડકારોને પહોંચી વળવા માટે મહિલા પણ તૈયાર છે તેવું સ્વીકારવા આપણું મન તૈયાર નથી, જેની પાછળ આપણો ઉછેર પણ મહત્ત્વનો છે. આપણા દરેકના ઘરમાં આપણી માતા-બહેન અને પત્ની માટે આપણે અનેક વખત એવું કહ્યું છે કે તારાથી આ નહીં થાય. તને નહીં ફાવે, છોડી દે.
આ જ માનસિકતાનું પ્રતિબિંબ કામના સ્થળ ઉપર પણ પડે છે. પુરુષો અધિકારીઓ જેમ પોતાનું કામ ઉત્તમ રીતે કરે છે તેવી ઉત્તમતા મહિલા અધિકારીઓ પણ પોતાના કામમાં દાખવે છે. જાહેરમાં આપણે મુદ્દે તેમની કામગીરીની પ્રશંસા કરી શકતા નથી, કારણ મહિલા અધિકારીની પ્રશંસા કરતી વખતે પણ અંદરના પુરુષને અપમાન લાગે છે. ઓફિસર-ઓફિસર હોય છે. પડકારજનક કામગીરી કરી પુરુષ અધિકારી ઘરે જાય ત્યારે તેમની પાસે ઘરની કોઈ ચિંતા હોતી નથી, પણ ફરજ ઉપર રહેલી મહિલા અધિકારીને સતત પોતાના બાળકની, વૃધ્ધ માતા પિતા અથવા વૃધ્ધ સાસુ-સસરાની બીમારી, ઘરની રસોઈની , નોકર હોય તો તેમને સમયાંતરે સૂચના આપવા સહિતની અનેક કામગીરી કરવાની હોય છે. આમ મહિલા અધિકારીઓ ફરજ અને ઘરના મોરચે એક સાથે લડે છે અને જીતે છે, છતાં આપણી નજરમાં બંદૂક લઈ ફરતો અધિકારી જ બહાદુર સાહેબ હોય છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
1992 નો અરસો હતો. હજી મને પત્રકારત્વમાં આવી થોડાંક જ વર્ષો થયાં હતાં. મારી સાથે કોઈ માર્ગદર્શક પણ ન્હોતો. પોતાની ભૂલમાંથી શીખવાનું હતું. જીવન અને પત્રકારત્વને એક સાથે સમજવાનો પ્રયત્ન ચાલી રહ્યો હતો. ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીપદે ચીમનભાઈ પટેલ હતા. સ્ત્રીઓ ઉપર થતા અત્યાચાર સમજવામાં અને સ્ત્રીઓને ન્યાય આપવામાં પોલીસ સ્ટેશનના પોલીસ અધિકારીઓ કયાંક ચૂક કરે છે અથવા સ્ત્રી સંબંધી ગુના તરફ સંવેદનશીલતાનો અભાવ છે તેવી રજૂઆત ચીમનભાઈ પટેલ પાસે આવી અને તેમણે મહિલાઓ સંબંધી ગુના માટે મહિલા પોલીસ સ્ટેશન શરૂ કરવાનો નિર્ણય કર્યો, જેમાં પોલીસ અધિકારી તરીકે પણ મહિલા પોલીસ અધિકારી જ હશે તેવું પણ નક્કી થયું. ગુજરાતનું પહેલું મહિલા પોલીસ સ્ટેશન અમદાવાદના કારંજ વિસ્તારમાં ખોલવામાં આવ્યું, જેના મહિલા પોલીસ ઈન્સ્પેકટર તરીકે કદમને મૂકવામાં આવ્યાં. ખાતાકીય બઢતી મેળવી પોલીસ ઈન્સ્પેકટર સુધી પહોંચેલાં કદમ ગુજરાતનાં પહેલા મહિલા પોલીસ ઈન્સ્પેકટર હતાં.
મહિલા પોલીસ સ્ટેશનનો પ્રારંભ થયો તે પહેલાં મહિલા પોલીસ સબ ઈન્સ્પેકટર અને મહિલા ઈન્સ્પેકટરને કોઈ મહત્ત્વનું કામ આપવામાં આવતું ન્હોતું, કારણ મહિલા પોલીસ અધિકારી કેવી રીતે ગુનેગારોનો સામનો કરી શકે તેવી માનસિકતા સિનિયર પોલીસ અધિકારીઓમાં પણ હતી, એટલે મહિલા પોલીસને સામાન્ય કામગીરી જ સોંપવામાં આવતી હતી, પણ મહિલા પોલીસ સ્ટેશનની સ્થાપના સાથે કોઈ મહિલા પોલીસ અધિકારીને સ્વતંત્ર પોલીસ સ્ટેશન સોંપવામાં આવ્યું હોય તેવી આ પહેલી ઘટના હતી. મારા માટે પણ એક નવો અનુભવ હતો. મહિલા પોલીસ સ્ટેશનની હું મુલાકાતે ગયો. મારે ઈન્સ્પેકટર કદમને મળવું હતું. મેં તેમની ચેમ્બરનો દરવાજો નોક કર્યો અને પૂછયું, ‘બહેન આવું?’, ઈન્સ્પેકટર કદમે મારી સામે કરાડી નજરે જોયું અને અંદર આવવાનો ઈશારો કર્યો. હું તેમની સામેની ખુરશીમાં બેઠો. તેમની આંખોમાં એક પ્રકારની નારાજગી હતી. પહેલાં તો મને નારાજગી શું કામ છે તેની ખબર પડી જ નહીં.
ઈન્સ્પેકટરે મારો પરિચય પૂછયો અને પછી મને સવાલ કર્યો, તમે બીજા કોઈ પોલીસ સ્ટેશનમાં જાવ છો ત્યારે તમે પોલીસ ઈન્સ્પેકટરને શું કહી સંબોધન કરો છો? મેં વિચાર કરી કહ્યું, સાહેબ.. ઈન્સ્પેકટર કદમના ચહેરા ઉપર એક આછું સ્મિત આવ્યું. તેમણે મને તરત બીજો સવાલ કર્યો તો પછી તમે મારી ચેમ્બરમાં આવતાં મને બહેન કહી કેમ સંબોધન કર્યું? મને ક્ષણમાં મારી ભૂલ સમજાઈ ગઈ. મેં કહ્યું, સર તમે જે કહેવા માંગો છો તે હું સમજી ગયો છું. હવે હું તે બાબતનું ધ્યાન રાખીશ.તે દિવસ પછી મારા મનમાં સ્પષ્ટતા આવી ગઈ છે, અધિકારી કોઈ પણ હોય, પુરુષ કે મહિલા બન્નેનો દરજ્જો સરખો છે. આ વાતને ત્રણ દાયકા થઈ ગયા, પણ આજે પણ હું કોઈ પણ મહિલા અધિકારી હોય તો તેમને સર કહીને જ તેમની સાથે વાત કરું છું. હવે સમય બદલાયો છે. હવે તો પોલીસમાં પણ મોટી સંખ્યામાં કોન્સ્ટેબલથી લઈ આઈપીએસ અધિકારી સુધી મહિલા અધિકારીનું પ્રભુત્વ વધ્યું છે, પરંતુ પુરુષની માનસિકતામાં ખાસ ફેર પડયો નથી. પહેલાં તો કોઈ મહિલા અધિકારી પોતાના સાહેબ હોઈ શકે તે સ્વીકારવાની મનના કોઈ ખૂણામાં તકલીફ પડી રહી છે અને મહિલા ઓફિસરને જયારે સાહેબ કહેવું પડે છે ત્યારે જીભ ઉપર એક મણનો ભાર મૂકયો હોય તેવી સ્થિતિ નિર્માણ થાય છે.
પુરુષ સબ ઈન્સ્પેકટરને પણ સહજ રીતે લોકો વાત કરતા સાહેબ કહી સંબોધે છે, પણ મહિલા આઈપીએસ અધિકારીને મળવાનું થાય છે ત્યારે સામાન્ય માણસ તો ઠીક, પણ વર્ષોથી પત્રકારત્વ કરતા પત્રકારો પણ તેમને બહેન કહી સંબોધે છે. સવાલ અહિંયા સાહેબ કહી માન આપવાનો કે બહેન કહી અપમાન કરવાનો નથી, પણ પુરુષના મનમાં જે છાપ અંકિત થઈ છે તેમાં સાહેબ તો પુરુષ જ હોય, મહિલા કયારે સાહેબ હોઈ શકે નહીં, તેનું આ પરિણામ છે.અહિંયા મેં ઉદાહરણરૂપે મહિલા પોલીસ અધિકારીની વાત મૂકી છે, પણ આવી સ્થિતિ માત્ર પોલીસમાં જ નથી. હવે જે વિભાગોમાં મહિલા અધિકારીઓ ફરજ બજાવે છે તે તમામ સ્થળે સરખી જ સ્થિતિ છે. મૂળ વાત એવી છે કે જે કામ પુરુષ કર્મચારી કે અધિકારી કરે છે તેવા તમામ પડકારોને પહોંચી વળવા માટે મહિલા પણ તૈયાર છે તેવું સ્વીકારવા આપણું મન તૈયાર નથી, જેની પાછળ આપણો ઉછેર પણ મહત્ત્વનો છે. આપણા દરેકના ઘરમાં આપણી માતા-બહેન અને પત્ની માટે આપણે અનેક વખત એવું કહ્યું છે કે તારાથી આ નહીં થાય. તને નહીં ફાવે, છોડી દે.
આ જ માનસિકતાનું પ્રતિબિંબ કામના સ્થળ ઉપર પણ પડે છે. પુરુષો અધિકારીઓ જેમ પોતાનું કામ ઉત્તમ રીતે કરે છે તેવી ઉત્તમતા મહિલા અધિકારીઓ પણ પોતાના કામમાં દાખવે છે. જાહેરમાં આપણે મુદ્દે તેમની કામગીરીની પ્રશંસા કરી શકતા નથી, કારણ મહિલા અધિકારીની પ્રશંસા કરતી વખતે પણ અંદરના પુરુષને અપમાન લાગે છે. ઓફિસર-ઓફિસર હોય છે. પડકારજનક કામગીરી કરી પુરુષ અધિકારી ઘરે જાય ત્યારે તેમની પાસે ઘરની કોઈ ચિંતા હોતી નથી, પણ ફરજ ઉપર રહેલી મહિલા અધિકારીને સતત પોતાના બાળકની, વૃધ્ધ માતા પિતા અથવા વૃધ્ધ સાસુ-સસરાની બીમારી, ઘરની રસોઈની , નોકર હોય તો તેમને સમયાંતરે સૂચના આપવા સહિતની અનેક કામગીરી કરવાની હોય છે. આમ મહિલા અધિકારીઓ ફરજ અને ઘરના મોરચે એક સાથે લડે છે અને જીતે છે, છતાં આપણી નજરમાં બંદૂક લઈ ફરતો અધિકારી જ બહાદુર સાહેબ હોય છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.