ઇન્ડિયા ગઠબંધન છોડીને ફરીથી ભાજપ સાથે હાથ મિલાવવા માટે નીતીશ કુમાર કોંગ્રેસથી આટલા નારાજ કેમ થયા? નીતીશને શા માટે શંકા હતી કે લાલુ પ્રસાદ યાદવ તેમના પુત્ર તેજસ્વી યાદવીને મુખ્યમંત્રી બનાવવા માટે તેમના જનતા દળ(યુ)ને તોડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે? નીતીશે પાછા જવા માટે ભાજપને કેમ પસંદ કર્યું? બીજેપી નીતીશને ફરી ગળે લગાડવા કેમ તૈયાર થઈ? શું લાલુ પ્રસાદ યાદવની આરજેડી બિહાર વિધાનસભાના ફ્લોર પર જેડી(યુ)ને વિભાજિત કરી શકે છે? શું કોંગ્રેસના ધારાસભ્યો નીતીશને સમર્થન આપશે? પરંતુ, પ્રથમ, ચાલો આપણે તપાસ કરીએ કે શું થયું અને તેનો અર્થ શું છે?
આરજેડી-જેડી(યુ) સરકારના સીએમ પદેથી રાજીનામું આપ્યાના કલાકો પછી નીતીશે રેકોર્ડ નવમી વખત બિહારના સીએમ તરીકે શપથ લીધા હતા. આનાથી તેમને ‘પલટુરામ’ (ટર્નકોટ) ઉપનામ મળ્યું છે. છેલ્લી વખત નીતીશે 2022માં સીએમ તરીકે શપથ લીધા હતા – જ્યારે તેમણે એનડીએ સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા હતા અને આરજેડી, કોંગ્રેસ અને ડાબેરી ગઠબંધનમાં જોડાયા હતા. 2022 અને 2024ની વચ્ચે નીતીશે 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપ સામે એકજૂટ થઈને લડવા માટે વિપક્ષી પાર્ટીઓના ગઠબંધનનું નિર્માણ કરવામાં આગેવાની લીધી હતી. જૂન 2023માં તેણે ઇન્ડિયા ગઠબંધન નામ અપનાવ્યું તે પહેલાં વિરોધ પક્ષોની પ્રથમ બેઠકનું આયોજન કર્યું હતું. નીતીશ કુમાર 2000માં પહેલી વાર મુખ્યમંત્રી બન્યા હતા. તે સમયે તેઓ આરજેડી વિરુદ્ધ હતા અને તેમનું અભિયાન લાલુના વિરોધ પર આધારિત હતું.
2013માં નીતીશ એનડીએથી અલગ થઈ ગયા અને 2015ની ચૂંટણીમાં આરજેડી સાથે આવ્યા. કારણ કે, તેમણે વડા પ્રધાન તરીકે નરેન્દ્ર મોદીનો વિરોધ કર્યો હતો. 2017માં નીતીશ કુમારે આરજેડી સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા અને ફરી એનડીએમાં ચાલ્યા ગયા હતા. 2022માં નીતીશ કુમાર ફરી એનડીએ છોડીને આરજેડીમાં પાછા આવ્યા. પરંતુ સવાલ એ છે કે, શા માટે તમામ પક્ષો તેને ઇચ્છે છે? તેમના અવિશ્વસનીય ટ્રેક રેકોર્ડ હોવા છતાં નીતીશને જે ગઠબંધનમાં જોડાવાનું પસંદ કરે છે તેમાં તેમનું ફરીવાર સ્વાગતનું એક કારણ છે. નીતીશને ઓબીસીમાં કુર્મી, કોરી અને કુશવાહ જેવી સૌથી પછાત જાતિઓમાં સૌથી પ્રભાવશાળી નેતા તરીકે જોવામાં આવે છે.
આરજેડીને પ્રબળ યાદવ અને મુસ્લિમોનું સમર્થન છે. ભાજપને અન્ય જ્ઞાતિઓનું પણ સમર્થન હોવાનું જોવામાં આવે છે. નીતીશ અને ભાજપ વચ્ચેના જોડાણને કુદરતી જોડાણ તરીકે જોવામાં આવે છે. તે બહુમતી યાદવો સિવાય તમામ જાતિઓના સમર્થનને એકસાથે લાવે છે. આરજેડી, તેના વફાદાર મતદારોનો મોટો સામાજિક આધાર અને લાલુ યાદવની કાયમી લોકપ્રિયતા હોવા છતાં નીતીશના સુશાસનની ઓળખાણનો અભાવ છે. પીએમ મોદીને કારણે તેની વ્યાપક અપીલ હોવા છતાં બિહારમાં બીજેપી પાસે કદાવર નેતાનો અભાવ છે. તેથી, ભાજપ નીતીશની અત્યંત પછાત જાતિઓ અને સરકારી કલ્યાણકારી યોજનાઓના લાભાર્થીઓની વોટ-બેંકનું મૂલ્ય સમજે છે.
નીતીશ મંડલ આંદોલનની ઊપજ છે. સીએમ તરીકે તેમણે ઓબીસી અને દલિતોમાં પેટા-ક્વોટા બનાવ્યા જેમને અતિ પિછડા (ઇબીસી) અને મહાદલિત કહેવામાં આવતા હતા. આ વાત પ્રબળ યાદવો અને દુસાધો (પાસવાનના સમર્થકો)ને ગમી નહીં. તાજેતરમાં નીતીશે તમામ વંચિત વર્ગો માટેના ક્વોટામાં વધારો કર્યો હતો. આનાથી તેમણે આશા રાખી હતી કે તેમના પક્ષના ઘટતા નસીબને વેગ મળશે અને અન્ય રાજ્યોમાં પક્ષોને પણ પ્રેરણા મળશે, જેઓ તેમની સાથે વિપક્ષી જૂથ ઇન્ડિયા બનાવવા માટે જોડાયા હતા. નીતીશે ‘પસમાંદા’ મુસ્લિમોને પણ સમર્થન આપ્યું.
નીતીશને વિપક્ષી મોરચા ઇન્ડિયાના આર્કિટેક્ટ તરીકે વ્યાપકપણે ગણવામાં આવતા હતા. જોકે, કોંગ્રેસ અને લાલુ તેમને તેના કન્વીનર બનાવવા ઉત્સુક ન હતા. ઉપરાંત, મમતા બેનર્જી અને અરવિંદ કેજરીવાલે કોંગ્રેસના પ્રમુખ મલ્લિકાર્જુન ખડગેને પીએમ પદના ઉમેદવાર તરીકે પ્રોજેક્ટ કરતાં તેમને વધુ નારાજ કર્યા. તદુપરાંત, નીતીશને શંકા હતી કે, લાલુ તેમની પાર્ટી જેડી(યુ)ને વિભાજિત કરવા માટે કામ કરી રહ્યા છે, જેથી તેમના પુત્ર તેજસ્વી વહેલા અથવા મોડા મુખ્યમંત્રી બને.
જોકે, તેજસ્વી, જેમણે નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ પણ ગુમાવ્યું, તે ઉતાવળમાં કામ કરશે નહીં. તેમણે તેમની પાર્ટીના કેટલાક ધારાસભ્યોની દરખાસ્તો સ્વીકારી નથી, જેઓ ઇચ્છતા હતા કે, સરકાર બનાવવાનો દાવો રજૂ કરે. 243 સભ્યોના ગૃહમાં 79 ધારાસભ્યો સાથે આરજેડી બિહાર વિધાનસભામાં હજી પણ એકમાત્ર સૌથી મોટી પાર્ટી છે. લાંબા ગાળાની યોજના તરીકે આરજેડી તેજસ્વીને વિકાસપુરુષ તરીકે સ્થાન આપવા અને એ બતાવવા તૈયાર છે કે તે તેના પિતાના શાસનથી અલગ છે, જે મોટા ભાગે ‘જંગલરાજ’ તરીકે લાયક છે.
પ્રશ્ન પર પાછા ફરો: આ વખતે નીતીશના યુ-ટર્ન પાછળ શું કારણ હતું? કોંગ્રેસની વર્તણૂકથી પરેશાન હોવા ઉપરાંત નીતીશને હવે લોકસભા ચૂંટણીમાં બીજેપી સૌથી આગળ દેખાઈ રહી છે. તેમને લાગ્યું કે, વિપક્ષી ગઠબંધન સાથે રહેવાનો કોઈ અર્થ નથી. જેડી(યુ)ની અંદર ભાજપ સાથે જવા માટે વધુ સમર્થન હતું. એવી પણ લાગણી હતી કે, અયોધ્યામાં રામ મંદિરના ઉદ્ઘાટનની જેડી(યુ)-આરજેડી મતદારો પર અસર પડી શકે છે. છેલ્લે, જેમ કે, 2019 અને 2009નાં પરિણામો પુષ્ટિ કરે છે, જેડી(યુ)ને પણ લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપ સાથે જોડાણ કરીને ફાયદો થયો છે.
2014માં જ્યારે પાર્ટીએ એકલા હાથે ચૂંટણી લડી હતી ત્યારે તેણે ખૂબ જ ખરાબ પ્રદર્શન કર્યું હતું. ત્યાં સુધી કે મહિલા મતદારો પણ હવે પહેલા કરતા વધુ ભાજપને મત આપે તેવી શક્યતા છે.છેવટે, નીતીશ 2005થી વિવિધ નીતિઓ દ્વારા મહિલા મતદાતાઓને કાળજીપૂર્વક પોષણ આપનારા પ્રથમ મૂવર્સ પૈકીના એક છે. સર્વેના આંકડા દર્શાવે છે કે, નીતીશ જ્યારે ભાજપ સાથે ચૂંટણી લડે છે ત્યારે જ મહિલાઓના મત પોતાની સાથે લઈ જાય છે, આરજેડી સાથે નહીં.
મહિલાઓએ 2019 અને 2020માં બીજેપી-જેડી(યુ) ગઠબંધન માટે વધુ મતદાન કર્યું હતું, પરંતુ 2015માં નહીં, જ્યારે જેડી(યુ) આરજેડી સાથે ચૂંટણી લડી હતી. ઉપરાંત, પછાત વર્ગના આઇકોન કર્પૂરી ઠાકુરને ભારત રત્ન આપવાના મોદી સરકારના નિર્ણયે નીતીશને પ્રભાવિત કર્યા. તે કર્પૂરીના વારસાના એકમાત્ર દાવેદાર બનવા માંગે છે. ભાજપ માટે એનડીએમાં નીતીશનો પુનઃપ્રવેશ એ શ્રેષ્ઠ સમય છે. નીતીશ સાથે હવે ભાજપ માટે બિહારમાં ચૂંટણી જીત સરળ છે. બિહાર જાતિ સર્વેક્ષણના આર્કિટેક્ટ તરીકે નીતીશ એ જ હતા જેમણે વિપક્ષના જાતિ ગણતરીના કોલ અને ભાજપ સામે સામાજિક ન્યાયની પીચનો આધાર પૂરો પાડ્યો હતો. જૂન 2023માં પટણામાં વિપક્ષ (ઇન્ડિયા) જૂથની પ્રથમ બેઠકની અધ્યક્ષતા નીતીશે જ કરી હતી. તેથી તેના પારગમનની સાંકેતિક અને વાસ્તવિક બન્ને અસર છે. તે સામાજિક ન્યાય સાથે હિન્દુત્વનો મુકાબલો કરવાની વિપક્ષની કોશિશ પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન મૂકે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
ઇન્ડિયા ગઠબંધન છોડીને ફરીથી ભાજપ સાથે હાથ મિલાવવા માટે નીતીશ કુમાર કોંગ્રેસથી આટલા નારાજ કેમ થયા? નીતીશને શા માટે શંકા હતી કે લાલુ પ્રસાદ યાદવ તેમના પુત્ર તેજસ્વી યાદવીને મુખ્યમંત્રી બનાવવા માટે તેમના જનતા દળ(યુ)ને તોડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે? નીતીશે પાછા જવા માટે ભાજપને કેમ પસંદ કર્યું? બીજેપી નીતીશને ફરી ગળે લગાડવા કેમ તૈયાર થઈ? શું લાલુ પ્રસાદ યાદવની આરજેડી બિહાર વિધાનસભાના ફ્લોર પર જેડી(યુ)ને વિભાજિત કરી શકે છે? શું કોંગ્રેસના ધારાસભ્યો નીતીશને સમર્થન આપશે? પરંતુ, પ્રથમ, ચાલો આપણે તપાસ કરીએ કે શું થયું અને તેનો અર્થ શું છે?
આરજેડી-જેડી(યુ) સરકારના સીએમ પદેથી રાજીનામું આપ્યાના કલાકો પછી નીતીશે રેકોર્ડ નવમી વખત બિહારના સીએમ તરીકે શપથ લીધા હતા. આનાથી તેમને ‘પલટુરામ’ (ટર્નકોટ) ઉપનામ મળ્યું છે. છેલ્લી વખત નીતીશે 2022માં સીએમ તરીકે શપથ લીધા હતા – જ્યારે તેમણે એનડીએ સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા હતા અને આરજેડી, કોંગ્રેસ અને ડાબેરી ગઠબંધનમાં જોડાયા હતા. 2022 અને 2024ની વચ્ચે નીતીશે 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપ સામે એકજૂટ થઈને લડવા માટે વિપક્ષી પાર્ટીઓના ગઠબંધનનું નિર્માણ કરવામાં આગેવાની લીધી હતી. જૂન 2023માં તેણે ઇન્ડિયા ગઠબંધન નામ અપનાવ્યું તે પહેલાં વિરોધ પક્ષોની પ્રથમ બેઠકનું આયોજન કર્યું હતું. નીતીશ કુમાર 2000માં પહેલી વાર મુખ્યમંત્રી બન્યા હતા. તે સમયે તેઓ આરજેડી વિરુદ્ધ હતા અને તેમનું અભિયાન લાલુના વિરોધ પર આધારિત હતું.
2013માં નીતીશ એનડીએથી અલગ થઈ ગયા અને 2015ની ચૂંટણીમાં આરજેડી સાથે આવ્યા. કારણ કે, તેમણે વડા પ્રધાન તરીકે નરેન્દ્ર મોદીનો વિરોધ કર્યો હતો. 2017માં નીતીશ કુમારે આરજેડી સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા અને ફરી એનડીએમાં ચાલ્યા ગયા હતા. 2022માં નીતીશ કુમાર ફરી એનડીએ છોડીને આરજેડીમાં પાછા આવ્યા. પરંતુ સવાલ એ છે કે, શા માટે તમામ પક્ષો તેને ઇચ્છે છે? તેમના અવિશ્વસનીય ટ્રેક રેકોર્ડ હોવા છતાં નીતીશને જે ગઠબંધનમાં જોડાવાનું પસંદ કરે છે તેમાં તેમનું ફરીવાર સ્વાગતનું એક કારણ છે. નીતીશને ઓબીસીમાં કુર્મી, કોરી અને કુશવાહ જેવી સૌથી પછાત જાતિઓમાં સૌથી પ્રભાવશાળી નેતા તરીકે જોવામાં આવે છે.
આરજેડીને પ્રબળ યાદવ અને મુસ્લિમોનું સમર્થન છે. ભાજપને અન્ય જ્ઞાતિઓનું પણ સમર્થન હોવાનું જોવામાં આવે છે. નીતીશ અને ભાજપ વચ્ચેના જોડાણને કુદરતી જોડાણ તરીકે જોવામાં આવે છે. તે બહુમતી યાદવો સિવાય તમામ જાતિઓના સમર્થનને એકસાથે લાવે છે. આરજેડી, તેના વફાદાર મતદારોનો મોટો સામાજિક આધાર અને લાલુ યાદવની કાયમી લોકપ્રિયતા હોવા છતાં નીતીશના સુશાસનની ઓળખાણનો અભાવ છે. પીએમ મોદીને કારણે તેની વ્યાપક અપીલ હોવા છતાં બિહારમાં બીજેપી પાસે કદાવર નેતાનો અભાવ છે. તેથી, ભાજપ નીતીશની અત્યંત પછાત જાતિઓ અને સરકારી કલ્યાણકારી યોજનાઓના લાભાર્થીઓની વોટ-બેંકનું મૂલ્ય સમજે છે.
નીતીશ મંડલ આંદોલનની ઊપજ છે. સીએમ તરીકે તેમણે ઓબીસી અને દલિતોમાં પેટા-ક્વોટા બનાવ્યા જેમને અતિ પિછડા (ઇબીસી) અને મહાદલિત કહેવામાં આવતા હતા. આ વાત પ્રબળ યાદવો અને દુસાધો (પાસવાનના સમર્થકો)ને ગમી નહીં. તાજેતરમાં નીતીશે તમામ વંચિત વર્ગો માટેના ક્વોટામાં વધારો કર્યો હતો. આનાથી તેમણે આશા રાખી હતી કે તેમના પક્ષના ઘટતા નસીબને વેગ મળશે અને અન્ય રાજ્યોમાં પક્ષોને પણ પ્રેરણા મળશે, જેઓ તેમની સાથે વિપક્ષી જૂથ ઇન્ડિયા બનાવવા માટે જોડાયા હતા. નીતીશે ‘પસમાંદા’ મુસ્લિમોને પણ સમર્થન આપ્યું.
નીતીશને વિપક્ષી મોરચા ઇન્ડિયાના આર્કિટેક્ટ તરીકે વ્યાપકપણે ગણવામાં આવતા હતા. જોકે, કોંગ્રેસ અને લાલુ તેમને તેના કન્વીનર બનાવવા ઉત્સુક ન હતા. ઉપરાંત, મમતા બેનર્જી અને અરવિંદ કેજરીવાલે કોંગ્રેસના પ્રમુખ મલ્લિકાર્જુન ખડગેને પીએમ પદના ઉમેદવાર તરીકે પ્રોજેક્ટ કરતાં તેમને વધુ નારાજ કર્યા. તદુપરાંત, નીતીશને શંકા હતી કે, લાલુ તેમની પાર્ટી જેડી(યુ)ને વિભાજિત કરવા માટે કામ કરી રહ્યા છે, જેથી તેમના પુત્ર તેજસ્વી વહેલા અથવા મોડા મુખ્યમંત્રી બને.
જોકે, તેજસ્વી, જેમણે નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ પણ ગુમાવ્યું, તે ઉતાવળમાં કામ કરશે નહીં. તેમણે તેમની પાર્ટીના કેટલાક ધારાસભ્યોની દરખાસ્તો સ્વીકારી નથી, જેઓ ઇચ્છતા હતા કે, સરકાર બનાવવાનો દાવો રજૂ કરે. 243 સભ્યોના ગૃહમાં 79 ધારાસભ્યો સાથે આરજેડી બિહાર વિધાનસભામાં હજી પણ એકમાત્ર સૌથી મોટી પાર્ટી છે. લાંબા ગાળાની યોજના તરીકે આરજેડી તેજસ્વીને વિકાસપુરુષ તરીકે સ્થાન આપવા અને એ બતાવવા તૈયાર છે કે તે તેના પિતાના શાસનથી અલગ છે, જે મોટા ભાગે ‘જંગલરાજ’ તરીકે લાયક છે.
પ્રશ્ન પર પાછા ફરો: આ વખતે નીતીશના યુ-ટર્ન પાછળ શું કારણ હતું? કોંગ્રેસની વર્તણૂકથી પરેશાન હોવા ઉપરાંત નીતીશને હવે લોકસભા ચૂંટણીમાં બીજેપી સૌથી આગળ દેખાઈ રહી છે. તેમને લાગ્યું કે, વિપક્ષી ગઠબંધન સાથે રહેવાનો કોઈ અર્થ નથી. જેડી(યુ)ની અંદર ભાજપ સાથે જવા માટે વધુ સમર્થન હતું. એવી પણ લાગણી હતી કે, અયોધ્યામાં રામ મંદિરના ઉદ્ઘાટનની જેડી(યુ)-આરજેડી મતદારો પર અસર પડી શકે છે. છેલ્લે, જેમ કે, 2019 અને 2009નાં પરિણામો પુષ્ટિ કરે છે, જેડી(યુ)ને પણ લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપ સાથે જોડાણ કરીને ફાયદો થયો છે.
2014માં જ્યારે પાર્ટીએ એકલા હાથે ચૂંટણી લડી હતી ત્યારે તેણે ખૂબ જ ખરાબ પ્રદર્શન કર્યું હતું. ત્યાં સુધી કે મહિલા મતદારો પણ હવે પહેલા કરતા વધુ ભાજપને મત આપે તેવી શક્યતા છે.છેવટે, નીતીશ 2005થી વિવિધ નીતિઓ દ્વારા મહિલા મતદાતાઓને કાળજીપૂર્વક પોષણ આપનારા પ્રથમ મૂવર્સ પૈકીના એક છે. સર્વેના આંકડા દર્શાવે છે કે, નીતીશ જ્યારે ભાજપ સાથે ચૂંટણી લડે છે ત્યારે જ મહિલાઓના મત પોતાની સાથે લઈ જાય છે, આરજેડી સાથે નહીં.
મહિલાઓએ 2019 અને 2020માં બીજેપી-જેડી(યુ) ગઠબંધન માટે વધુ મતદાન કર્યું હતું, પરંતુ 2015માં નહીં, જ્યારે જેડી(યુ) આરજેડી સાથે ચૂંટણી લડી હતી. ઉપરાંત, પછાત વર્ગના આઇકોન કર્પૂરી ઠાકુરને ભારત રત્ન આપવાના મોદી સરકારના નિર્ણયે નીતીશને પ્રભાવિત કર્યા. તે કર્પૂરીના વારસાના એકમાત્ર દાવેદાર બનવા માંગે છે. ભાજપ માટે એનડીએમાં નીતીશનો પુનઃપ્રવેશ એ શ્રેષ્ઠ સમય છે. નીતીશ સાથે હવે ભાજપ માટે બિહારમાં ચૂંટણી જીત સરળ છે. બિહાર જાતિ સર્વેક્ષણના આર્કિટેક્ટ તરીકે નીતીશ એ જ હતા જેમણે વિપક્ષના જાતિ ગણતરીના કોલ અને ભાજપ સામે સામાજિક ન્યાયની પીચનો આધાર પૂરો પાડ્યો હતો. જૂન 2023માં પટણામાં વિપક્ષ (ઇન્ડિયા) જૂથની પ્રથમ બેઠકની અધ્યક્ષતા નીતીશે જ કરી હતી. તેથી તેના પારગમનની સાંકેતિક અને વાસ્તવિક બન્ને અસર છે. તે સામાજિક ન્યાય સાથે હિન્દુત્વનો મુકાબલો કરવાની વિપક્ષની કોશિશ પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન મૂકે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.