મારા પ્રથમ તંત્રી, રુકુન અડવાણીએ એક વખત પોતાને ‘ભારતીય અને એંગ્લો-યુરોપિયનના સંયુક્ત સંકર’ તરીકે વર્ણવ્યા હતા, જેમણે ‘પોતાની અંદર તે વિવિધ સાંસ્કૃતિક પ્રભાવો જોયા હતા કે જેને અંધત્વવાદી રાષ્ટ્રવાદીઓ માત્ર વિરોધાભાસ તરીકે જ જોઈ શકે છે’. આ સ્વ-ચરીત્રકરણ હું મારા પોતાના તરીકે સ્વીકારી શકું છું. મારામાં એંગ્લો-યુરોપિયનની એક નિશાની એ છે કે, સ્વદેશી જાગરણ મંચના સભ્યોથી વિપરીત, મારે માત્ર કાકા-કાકી, માતા-પિતા અને દાદા-દાદી જ નહીં, પણ એક ગોડફાધર પણ હતા. આ તે વ્યક્તિ છે જેના વિશે હું અહીં લખવા માંગુ છું, કારણ કે તેમના જન્મની શતાબ્દી આ અઠવાડિયે આવે છે.
6ઠ્ઠી ઑક્ટોબર 1923ના રોજ જન્મેલા, કે.ટી. આચાય એક કુશળ રેશમશાસ્ત્રીનો પુત્ર હતો, જે કોલ્લેગલમાં ભારત સરકાર દ્વારા ચલાવવામાં આવતા સિલ્ક ફાર્મનું સંચાલન કરતાં હતાં. છોકરાએ તેનું જન્મસ્થળ તેના પ્રથમ નામ તરીકે લીધું, જો કે તે હંમેશા તેના મધ્યમ નામ થમ્મુથી ઓળખાતો હતો. તે મારા પિતાના સૌથી જૂના મિત્રોમાંનો એક હતો – આ રીતે હું તેનો ‘ગોડસન’ બન્યો. તેઓ સૌપ્રથમ મદ્રાસની પ્રેસિડેન્સી કોલેજમાં વિદ્યાર્થીઓ તરીકે મળ્યા હતા, જ્યાં બંનેએ રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેઓ તેમના એમ. એસસી માટે ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સાયન્સ ગયા, લેબમાં કામ કર્યા બાદ મૈસૂર ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં કલાકો સાઇકલ ચલાવતા હતાં. મારા પિતા તેમના પીએચડી માટે આઈ. આઈ. એસસી ખાતે રોકાયા, જ્યારે થમ્મુ આચાયાએ લિવરપૂલમાં તેમની ડોક્ટરેટ કર્યી. ભારત પરત ફર્યા બાદ બંનેએ તેમની મિત્રતા ફરી શરૂ કરી, જે 2002માં થમ્મુના મૃત્યુ સુધી ચાલી.
થમ્મુઆચાય ખાદ્ય વૈજ્ઞાનિક હતા, તેલીબિયાંના નિષ્ણાત હતા. મારા પિતા અને તેમનું વ્યક્તિત્વ ખૂબ જ અલગ હતું. થમ્મુવાસ આજીવન કુંવારા રહ્યા હતા; મારા પિતાનું સુખી લગ્નજીવન હતું જે સાઠ વર્ષ ચાલ્યું હતું. મારા પિતાએ તેમનું તમામ પોસ્ટ-ડોક્ટરલ સંશોધન એક જ જગ્યાએ કર્યું હતું, દેહરાદૂનમાં ફોરેસ્ટ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ; જ્યારે થમ્મુ, લિવરપૂલથી પાછા આવ્યા પછી, હૈદરાબાદ, બોમ્બે, મૈસુર અને બેંગ્લોરમાં વૈજ્ઞાનિક નોકરીઓ કરી હતી.
મારા પિતાને સંગીતમાં રસ ન હતો; થમ્મુને શાસ્ત્રીય સંગીતમાં ગંભીર રસ હતો અને જાઝ અને બ્લૂઝ પણ સાંભળી લેતા. મારા પિતાને ભાષા પસંદ હતી પણ સાહિત્ય નહિ; તેથી જ દેહરાદૂનમાં અમારા ઘરમાં મોટા ભાગના પુસ્તકો શબ્દકોશ હતા. જો કે, થમ્મુ ફિક્શન અને કેટલીક કવિતાઓ પણ વાંચતા હતા. થમ્મુ આચાયા એક કોડાવા હતા, જેમનો જન્મ પહાડી પ્રજાના સમુદાયમાં થયો હતો કે જેઓ પોતાની લડાયક પરાક્રમ પર ગર્વ અનુભવે છે, અને જેની રેન્કમાંથી સૈન્ય અધિકારીઓ, વાવેતર કરનારા, શિકારીઓ અને હોકી ખેલાડીઓ આવ્યા છે. થમ્મુના ભાઈ વન અધિકારી હતા અને તેમની બે બહેનોના લગ્ન જનરલો સાથે થયા હતા.
એક વિદ્વાન, વાચક અને સંગીત પ્રેમી તરીકે, મારા ગોડફાધર સાવ અપરંપરાગત કોડાવા હતા. કારણ કે હું ગુહાનો દીકરો હતો, તેણે મને સાથ આપ્યો; કારણ કે (ગુહાથી વિપરીત) મેં સંગીત સાંભળ્યું તેણે મને વધુ પ્રેમ કર્યો. જ્યારે હું કૉલેજનો વિદ્યાર્થી હતો, ત્યારે તેમણે મને પૉલ રોબસન સાથે પરિચય કરાવ્યો, જ્યારે હું તેમના બોમ્બે ફ્લેટમાં તેમની મુલાકાત લેવા ગયો ત્યારે ગ્રામોફોન પર મારા માટે ‘જો હિલ’ વગાડ્યુ હતું. જો કે, તેઓ અને મારા માતા-પિતા બંને બેંગ્લોરમાં સ્થાયી થયા પછી, હું તેમને મારા ત્રીસના દાયકામાં જ સારી રીતે ઓળખી શક્યો. 1980 અને 1990 ના દાયકામાં હું તેમને ઈન્દિરા નગરમાં તેમના એપાર્ટમેન્ટમાં મળવા વારંવાર જતો, જ્યાં તેઓ તેમના પુસ્તકો, તેમના રેકોર્ડ્સ અને તેમની બિલાડીઓ વચ્ચે રહેતા હતા.
તેમના વ્યક્તિત્વમાં થમ્મુઆચાયાએ ભારતીય અને પશ્ચિમી સંસ્કૃતિને એકીકૃત રીતે જોડી દીધી છે, જો કે રુકુન અડવાણી અથવા મારા કરતા ઉચ્ચ સ્તરે છે. તે પટ્ટમલ અને પાવરોટી, બૌડેલેર અને ભારતીની સૂક્ષ્મતા અને શ્રેષ્ઠ રસમ અને શ્રેષ્ઠ રેડ વાઇનની પણ પ્રશંસા કરી શકે છે. એકલા માણસ તરીકે (તે સમલૈંગિક હતો, પરંતુ, તે સમયના રૂઢિચુસ્તતાને જોતાં, તેણે આ વાતને છુપાવવી પડી હતી, તેમ છતાં, તેમના શ્રેય માટે, મારા પિતા જાણતા હતા અને નામંજૂર ન હતા). ડૉ. આચાયાએ રસોઈ બનાવવાનો શોખ કેળવ્યો હતો. તેઓ ભારત અને વિશ્વના જુદા જુદા ભાગોમાં રહેતા હતા, અને ઘણી વિવિધ વાનગીઓ સાથે પ્રયોગો કર્યા હતા. આનાથી તેમને ખાદ્ય ઇતિહાસમાં રસ પડ્યો, મરચાં ઉપખંડમાં કેવી રીતે આવ્યા, ઉદાહરણ તરીકે, દક્ષિણ ભારતીય મુખ્ય ખોરાક, ઇડલીની ઉત્પત્તિમાં, મુઘલ સમ્રાટો પણ ગંગાજળ કેમ પીવાનું પસંદ કરતા હતા.
પ્રોટીન રસાયણશાસ્ત્ર પર મહત્વપૂર્ણ કાર્ય કર્યા પછી, ‘કેમિકલ ડેરિવેટિવ્સ ઑફ કેસ્ટર ઓઇલ’ જેવા શીર્ષકો સાથે પેપર પ્રકાશિત કર્યા પછી, તેમની નિવૃત્તિમાં ડૉ. આચાયાએ સામાન્ય પ્રેક્ષકો માટે નિબંધો લખવાનું શરૂ કર્યું. વર્ષ 1988માં મને યાદ છે તેમ, તેમના ફ્લેટની મારી એક મુલાકાત વખતે, તેમણે મને બતાવવા માટે ઝેરોક્સનો એક પાણો ખેંચ્યો હતો. આ અઢાર લેખોની શ્રેણી હતી જે તેમણે જર્નલ સાયન્સ એજ માટે ભારતીય ખાદ્યપદાર્થના ઇતિહાસ પર લખી હતી, જેનું સંપાદન પત્રકાર સુરેન્દ્ર ઝા દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને બોમ્બેના નેહરુ સેન્ટર દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું.
શું હું આ ઝેરોક્સ ઘરે લઈ જઈશ અને વાંચીશ, મારા ગોડફાધરને પૂછીશ, અને તેમને કહીશ કે શું આને પુસ્તકમાં બદલી શકાય? હું સામગ્રી ઘરે લઈ ગયો, અને એક નજર નાખી. પછી મેં થમ્મુ મામાને ફોન કર્યો, અને તેમને કહ્યું કે નિબંધો રસપ્રદ લાગે છે. પરંતુ તેઓ પુસ્તક બનાવશે કે કેમ તે ફક્ત મારા મિત્ર, ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસના રુકુન અડવાણી જ કહી શકે છે. શું મારે તેમને તેમના વિશે જાણ કરવી જોઈએ? તેણે કહ્યું કે હું કરી શકું છું. મેં કર્યું, અને પછી તરત જ રુકુન અડવાણી બેંગ્લોર ગયા. તે ડૉ. આચાયાને મળ્યો, અને ઝેરોક્સ લઈને પાછો દિલ્હી ગયો.
ટૂંક સમયમાં, મારા ગોડફાધર અને ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ વચ્ચે એક કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા, બાદમાં તેમના મેગેઝિન લેખો પર વિસ્તરણ કરતું પુસ્તક પ્રકાશિત કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ થયા. તેના સંપાદક જેને છાપવામાં, ‘સામાન્ય વાચકો માટે ભારતીય ફૂડ પર અતુલ્ય ક્લાસિક, ઇન્ડિયન ફૂડ: અ હિસ્ટોરિકલ કમ્પેનિયન’ કહેતા હતા તેની ઉત્પત્તિ આવી હતી. ડૉ. આચાયવેંતે ઓયુપી સાથે અનુક્રમે એ હિસ્ટોરિકલ ડિક્શનરી ઑફ ઈન્ડિયન ફૂડ અને ધ ફૂડ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ ઑફ બ્રિટિશ ઈન્ડિયા નામના અન્ય બે મોટા પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા છે. માનવતામાં ઊંડો રસ ધરાવતા વૈજ્ઞાનિક, તેઓ કન્નડ, તમિલ, અંગ્રેજી, કોડાવા અને હિન્દીમાં કુશળ હતા અને કેટલીક સંસ્કૃત, ઉર્દૂ અને તેલુગુ પણ જાણતા હતા.
મારા થમ્મુ મામા 2002 માં મૃત્યુ પામ્યા, પરંતુ તેમનો બૌદ્ધિક વારસો જીવંત છે. મેં તાજેતરમાં વાંચેલું પુસ્તક, નંદિતા હક્સરનું ધ ફ્લેવર્સ ઑફ નેશનલિઝમઃ રેસિપીઝ ફોર લવ, હેટ એન્ડ ફ્રેન્ડશીપ (સ્પીકીંગ ટાઈગર, 2018) તેમના સંશોધન માટે ઘણા પ્રશંસનીય સંદર્ભો ધરાવે છે. પ્રાચીન ભારતમાં ખાદ્ય બજારોના તેમના દસ્તાવેજો કે જેમાં ઘણા પ્રાણીઓનું માંસ વેચવામાં આવતું હતું, ગાયનો સમાવેશ થાય છે, હક્સર ટિપ્પણી કરે છે: ‘સારું છે કે.ટી. આચાય મૃત્યુ પામ્યા છે, અન્યથા કટ્ટર હિંદુવાદીઓ દ્વારા તેમને રાષ્ટ્રવિરોધી તરીકે ફાંસી આપવામાં આવતે.’
તેમની એક પુણ્યતિથિ પર એક બ્લોગ પોસ્ટમાં, દિલ્હી સ્થિત લેખિકા મરિયમ રેશીએ ટિપ્પણી કરી: ‘ભારતીય પક્ષીશાસ્ત્ર માટે મહાન સલીમ અલીએ જે યોગદાન આપ્યું છે, કોલેગલ થમ્મુઆચાય ભારતીય રાંધણ ઇતિહાસ માટે આપ્યું છે.’ તેમણે ઉમેર્યું: ‘તેમણે વ્યક્તિગત રીતે તેમને તાલીમ આપી ન હોય અથવા શીખવ્યું ન હોય, પરંતુ મોટાભાગના ખાદ્ય ઉદ્યોગના વ્યાવસાયિકો, રસોઇયાઓ અને ખાદ્ય લેખકો માટે, આચાય એક આચાર્ય છે.’ ડૉક્ટર આચાયના સાહિત્યિક વારસા વિશે કહે છે કે ‘ગ્રન્થની વિશાળ શ્રેણીમાં ખાદ્યપદાર્થોના સંદર્ભોનું દસ્તાવેજીકરણ કરવાનું તેમનું કાર્ય એટલું વિશાળ અને વ્યાપક છે, તેમણે કોઈપણ ખાદ્ય વિષય પર શું કહ્યું છે તે શરૂ કરતાં પહેલાં તે જોવાનું લગભગ મૂળભૂત છે.’
આ વાંચીને, હું ગર્વ સાથે ફુલી જાઉં છું, હું આ શ્રદ્ધાંજલિને સમાપ્ત કરું છું, તેમ છતાં, બીજા ઋણને સ્વીકારીને, જે વ્યક્તિ દ્વારા હું પ્રથમ વખત થમ્મુ આચાયને જાણું છું. હું લાંબા સમયથી મારા પિતાની ધાર્મિક અને જાતિના પૂર્વગ્રહની સંપૂર્ણ અવગણના માટે પ્રશંસા કરતો હતો. તેમ છતાં 2002 માં થમ્મુ મામાના મૃત્યુ પછી જ મને વ્યક્તિગત જાતીય પસંદગીની બાબતમાં પણ મારા પિતાના ક્રાંતિકારી પ્રગતિવાદની પ્રશંસા થઈ. આ મહાન પ્રોટીન વિજ્ઞાની અને મહાન ખાદ્ય ઈતિહાસકાર માટે, લલિત કલા, સંગીત, સાહિત્ય અને નૃત્યના આ ગુણગ્રાહકને પોતાનું આખું જીવન કબાટમાં જીવવું પડ્યું. સમગ્ર વિશ્વમાં ભારતમાં સમલૈંગિકોના તત્કાલીન નાના, ગુપ્ત અને અસુરક્ષિત સમુદાયની બહાર થમ્મુઆચાયા પાસે શક્તિના થોડા સ્ત્રોતો હતા.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
મારા પ્રથમ તંત્રી, રુકુન અડવાણીએ એક વખત પોતાને ‘ભારતીય અને એંગ્લો-યુરોપિયનના સંયુક્ત સંકર’ તરીકે વર્ણવ્યા હતા, જેમણે ‘પોતાની અંદર તે વિવિધ સાંસ્કૃતિક પ્રભાવો જોયા હતા કે જેને અંધત્વવાદી રાષ્ટ્રવાદીઓ માત્ર વિરોધાભાસ તરીકે જ જોઈ શકે છે’. આ સ્વ-ચરીત્રકરણ હું મારા પોતાના તરીકે સ્વીકારી શકું છું. મારામાં એંગ્લો-યુરોપિયનની એક નિશાની એ છે કે, સ્વદેશી જાગરણ મંચના સભ્યોથી વિપરીત, મારે માત્ર કાકા-કાકી, માતા-પિતા અને દાદા-દાદી જ નહીં, પણ એક ગોડફાધર પણ હતા. આ તે વ્યક્તિ છે જેના વિશે હું અહીં લખવા માંગુ છું, કારણ કે તેમના જન્મની શતાબ્દી આ અઠવાડિયે આવે છે.
6ઠ્ઠી ઑક્ટોબર 1923ના રોજ જન્મેલા, કે.ટી. આચાય એક કુશળ રેશમશાસ્ત્રીનો પુત્ર હતો, જે કોલ્લેગલમાં ભારત સરકાર દ્વારા ચલાવવામાં આવતા સિલ્ક ફાર્મનું સંચાલન કરતાં હતાં. છોકરાએ તેનું જન્મસ્થળ તેના પ્રથમ નામ તરીકે લીધું, જો કે તે હંમેશા તેના મધ્યમ નામ થમ્મુથી ઓળખાતો હતો. તે મારા પિતાના સૌથી જૂના મિત્રોમાંનો એક હતો – આ રીતે હું તેનો ‘ગોડસન’ બન્યો. તેઓ સૌપ્રથમ મદ્રાસની પ્રેસિડેન્સી કોલેજમાં વિદ્યાર્થીઓ તરીકે મળ્યા હતા, જ્યાં બંનેએ રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેઓ તેમના એમ. એસસી માટે ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સાયન્સ ગયા, લેબમાં કામ કર્યા બાદ મૈસૂર ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં કલાકો સાઇકલ ચલાવતા હતાં. મારા પિતા તેમના પીએચડી માટે આઈ. આઈ. એસસી ખાતે રોકાયા, જ્યારે થમ્મુ આચાયાએ લિવરપૂલમાં તેમની ડોક્ટરેટ કર્યી. ભારત પરત ફર્યા બાદ બંનેએ તેમની મિત્રતા ફરી શરૂ કરી, જે 2002માં થમ્મુના મૃત્યુ સુધી ચાલી.
થમ્મુઆચાય ખાદ્ય વૈજ્ઞાનિક હતા, તેલીબિયાંના નિષ્ણાત હતા. મારા પિતા અને તેમનું વ્યક્તિત્વ ખૂબ જ અલગ હતું. થમ્મુવાસ આજીવન કુંવારા રહ્યા હતા; મારા પિતાનું સુખી લગ્નજીવન હતું જે સાઠ વર્ષ ચાલ્યું હતું. મારા પિતાએ તેમનું તમામ પોસ્ટ-ડોક્ટરલ સંશોધન એક જ જગ્યાએ કર્યું હતું, દેહરાદૂનમાં ફોરેસ્ટ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ; જ્યારે થમ્મુ, લિવરપૂલથી પાછા આવ્યા પછી, હૈદરાબાદ, બોમ્બે, મૈસુર અને બેંગ્લોરમાં વૈજ્ઞાનિક નોકરીઓ કરી હતી.
મારા પિતાને સંગીતમાં રસ ન હતો; થમ્મુને શાસ્ત્રીય સંગીતમાં ગંભીર રસ હતો અને જાઝ અને બ્લૂઝ પણ સાંભળી લેતા. મારા પિતાને ભાષા પસંદ હતી પણ સાહિત્ય નહિ; તેથી જ દેહરાદૂનમાં અમારા ઘરમાં મોટા ભાગના પુસ્તકો શબ્દકોશ હતા. જો કે, થમ્મુ ફિક્શન અને કેટલીક કવિતાઓ પણ વાંચતા હતા. થમ્મુ આચાયા એક કોડાવા હતા, જેમનો જન્મ પહાડી પ્રજાના સમુદાયમાં થયો હતો કે જેઓ પોતાની લડાયક પરાક્રમ પર ગર્વ અનુભવે છે, અને જેની રેન્કમાંથી સૈન્ય અધિકારીઓ, વાવેતર કરનારા, શિકારીઓ અને હોકી ખેલાડીઓ આવ્યા છે. થમ્મુના ભાઈ વન અધિકારી હતા અને તેમની બે બહેનોના લગ્ન જનરલો સાથે થયા હતા.
એક વિદ્વાન, વાચક અને સંગીત પ્રેમી તરીકે, મારા ગોડફાધર સાવ અપરંપરાગત કોડાવા હતા. કારણ કે હું ગુહાનો દીકરો હતો, તેણે મને સાથ આપ્યો; કારણ કે (ગુહાથી વિપરીત) મેં સંગીત સાંભળ્યું તેણે મને વધુ પ્રેમ કર્યો. જ્યારે હું કૉલેજનો વિદ્યાર્થી હતો, ત્યારે તેમણે મને પૉલ રોબસન સાથે પરિચય કરાવ્યો, જ્યારે હું તેમના બોમ્બે ફ્લેટમાં તેમની મુલાકાત લેવા ગયો ત્યારે ગ્રામોફોન પર મારા માટે ‘જો હિલ’ વગાડ્યુ હતું. જો કે, તેઓ અને મારા માતા-પિતા બંને બેંગ્લોરમાં સ્થાયી થયા પછી, હું તેમને મારા ત્રીસના દાયકામાં જ સારી રીતે ઓળખી શક્યો. 1980 અને 1990 ના દાયકામાં હું તેમને ઈન્દિરા નગરમાં તેમના એપાર્ટમેન્ટમાં મળવા વારંવાર જતો, જ્યાં તેઓ તેમના પુસ્તકો, તેમના રેકોર્ડ્સ અને તેમની બિલાડીઓ વચ્ચે રહેતા હતા.
તેમના વ્યક્તિત્વમાં થમ્મુઆચાયાએ ભારતીય અને પશ્ચિમી સંસ્કૃતિને એકીકૃત રીતે જોડી દીધી છે, જો કે રુકુન અડવાણી અથવા મારા કરતા ઉચ્ચ સ્તરે છે. તે પટ્ટમલ અને પાવરોટી, બૌડેલેર અને ભારતીની સૂક્ષ્મતા અને શ્રેષ્ઠ રસમ અને શ્રેષ્ઠ રેડ વાઇનની પણ પ્રશંસા કરી શકે છે. એકલા માણસ તરીકે (તે સમલૈંગિક હતો, પરંતુ, તે સમયના રૂઢિચુસ્તતાને જોતાં, તેણે આ વાતને છુપાવવી પડી હતી, તેમ છતાં, તેમના શ્રેય માટે, મારા પિતા જાણતા હતા અને નામંજૂર ન હતા). ડૉ. આચાયાએ રસોઈ બનાવવાનો શોખ કેળવ્યો હતો. તેઓ ભારત અને વિશ્વના જુદા જુદા ભાગોમાં રહેતા હતા, અને ઘણી વિવિધ વાનગીઓ સાથે પ્રયોગો કર્યા હતા. આનાથી તેમને ખાદ્ય ઇતિહાસમાં રસ પડ્યો, મરચાં ઉપખંડમાં કેવી રીતે આવ્યા, ઉદાહરણ તરીકે, દક્ષિણ ભારતીય મુખ્ય ખોરાક, ઇડલીની ઉત્પત્તિમાં, મુઘલ સમ્રાટો પણ ગંગાજળ કેમ પીવાનું પસંદ કરતા હતા.
પ્રોટીન રસાયણશાસ્ત્ર પર મહત્વપૂર્ણ કાર્ય કર્યા પછી, ‘કેમિકલ ડેરિવેટિવ્સ ઑફ કેસ્ટર ઓઇલ’ જેવા શીર્ષકો સાથે પેપર પ્રકાશિત કર્યા પછી, તેમની નિવૃત્તિમાં ડૉ. આચાયાએ સામાન્ય પ્રેક્ષકો માટે નિબંધો લખવાનું શરૂ કર્યું. વર્ષ 1988માં મને યાદ છે તેમ, તેમના ફ્લેટની મારી એક મુલાકાત વખતે, તેમણે મને બતાવવા માટે ઝેરોક્સનો એક પાણો ખેંચ્યો હતો. આ અઢાર લેખોની શ્રેણી હતી જે તેમણે જર્નલ સાયન્સ એજ માટે ભારતીય ખાદ્યપદાર્થના ઇતિહાસ પર લખી હતી, જેનું સંપાદન પત્રકાર સુરેન્દ્ર ઝા દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને બોમ્બેના નેહરુ સેન્ટર દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું.
શું હું આ ઝેરોક્સ ઘરે લઈ જઈશ અને વાંચીશ, મારા ગોડફાધરને પૂછીશ, અને તેમને કહીશ કે શું આને પુસ્તકમાં બદલી શકાય? હું સામગ્રી ઘરે લઈ ગયો, અને એક નજર નાખી. પછી મેં થમ્મુ મામાને ફોન કર્યો, અને તેમને કહ્યું કે નિબંધો રસપ્રદ લાગે છે. પરંતુ તેઓ પુસ્તક બનાવશે કે કેમ તે ફક્ત મારા મિત્ર, ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસના રુકુન અડવાણી જ કહી શકે છે. શું મારે તેમને તેમના વિશે જાણ કરવી જોઈએ? તેણે કહ્યું કે હું કરી શકું છું. મેં કર્યું, અને પછી તરત જ રુકુન અડવાણી બેંગ્લોર ગયા. તે ડૉ. આચાયાને મળ્યો, અને ઝેરોક્સ લઈને પાછો દિલ્હી ગયો.
ટૂંક સમયમાં, મારા ગોડફાધર અને ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ વચ્ચે એક કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા, બાદમાં તેમના મેગેઝિન લેખો પર વિસ્તરણ કરતું પુસ્તક પ્રકાશિત કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ થયા. તેના સંપાદક જેને છાપવામાં, ‘સામાન્ય વાચકો માટે ભારતીય ફૂડ પર અતુલ્ય ક્લાસિક, ઇન્ડિયન ફૂડ: અ હિસ્ટોરિકલ કમ્પેનિયન’ કહેતા હતા તેની ઉત્પત્તિ આવી હતી. ડૉ. આચાયવેંતે ઓયુપી સાથે અનુક્રમે એ હિસ્ટોરિકલ ડિક્શનરી ઑફ ઈન્ડિયન ફૂડ અને ધ ફૂડ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ ઑફ બ્રિટિશ ઈન્ડિયા નામના અન્ય બે મોટા પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા છે. માનવતામાં ઊંડો રસ ધરાવતા વૈજ્ઞાનિક, તેઓ કન્નડ, તમિલ, અંગ્રેજી, કોડાવા અને હિન્દીમાં કુશળ હતા અને કેટલીક સંસ્કૃત, ઉર્દૂ અને તેલુગુ પણ જાણતા હતા.
મારા થમ્મુ મામા 2002 માં મૃત્યુ પામ્યા, પરંતુ તેમનો બૌદ્ધિક વારસો જીવંત છે. મેં તાજેતરમાં વાંચેલું પુસ્તક, નંદિતા હક્સરનું ધ ફ્લેવર્સ ઑફ નેશનલિઝમઃ રેસિપીઝ ફોર લવ, હેટ એન્ડ ફ્રેન્ડશીપ (સ્પીકીંગ ટાઈગર, 2018) તેમના સંશોધન માટે ઘણા પ્રશંસનીય સંદર્ભો ધરાવે છે. પ્રાચીન ભારતમાં ખાદ્ય બજારોના તેમના દસ્તાવેજો કે જેમાં ઘણા પ્રાણીઓનું માંસ વેચવામાં આવતું હતું, ગાયનો સમાવેશ થાય છે, હક્સર ટિપ્પણી કરે છે: ‘સારું છે કે.ટી. આચાય મૃત્યુ પામ્યા છે, અન્યથા કટ્ટર હિંદુવાદીઓ દ્વારા તેમને રાષ્ટ્રવિરોધી તરીકે ફાંસી આપવામાં આવતે.’
તેમની એક પુણ્યતિથિ પર એક બ્લોગ પોસ્ટમાં, દિલ્હી સ્થિત લેખિકા મરિયમ રેશીએ ટિપ્પણી કરી: ‘ભારતીય પક્ષીશાસ્ત્ર માટે મહાન સલીમ અલીએ જે યોગદાન આપ્યું છે, કોલેગલ થમ્મુઆચાય ભારતીય રાંધણ ઇતિહાસ માટે આપ્યું છે.’ તેમણે ઉમેર્યું: ‘તેમણે વ્યક્તિગત રીતે તેમને તાલીમ આપી ન હોય અથવા શીખવ્યું ન હોય, પરંતુ મોટાભાગના ખાદ્ય ઉદ્યોગના વ્યાવસાયિકો, રસોઇયાઓ અને ખાદ્ય લેખકો માટે, આચાય એક આચાર્ય છે.’ ડૉક્ટર આચાયના સાહિત્યિક વારસા વિશે કહે છે કે ‘ગ્રન્થની વિશાળ શ્રેણીમાં ખાદ્યપદાર્થોના સંદર્ભોનું દસ્તાવેજીકરણ કરવાનું તેમનું કાર્ય એટલું વિશાળ અને વ્યાપક છે, તેમણે કોઈપણ ખાદ્ય વિષય પર શું કહ્યું છે તે શરૂ કરતાં પહેલાં તે જોવાનું લગભગ મૂળભૂત છે.’
આ વાંચીને, હું ગર્વ સાથે ફુલી જાઉં છું, હું આ શ્રદ્ધાંજલિને સમાપ્ત કરું છું, તેમ છતાં, બીજા ઋણને સ્વીકારીને, જે વ્યક્તિ દ્વારા હું પ્રથમ વખત થમ્મુ આચાયને જાણું છું. હું લાંબા સમયથી મારા પિતાની ધાર્મિક અને જાતિના પૂર્વગ્રહની સંપૂર્ણ અવગણના માટે પ્રશંસા કરતો હતો. તેમ છતાં 2002 માં થમ્મુ મામાના મૃત્યુ પછી જ મને વ્યક્તિગત જાતીય પસંદગીની બાબતમાં પણ મારા પિતાના ક્રાંતિકારી પ્રગતિવાદની પ્રશંસા થઈ. આ મહાન પ્રોટીન વિજ્ઞાની અને મહાન ખાદ્ય ઈતિહાસકાર માટે, લલિત કલા, સંગીત, સાહિત્ય અને નૃત્યના આ ગુણગ્રાહકને પોતાનું આખું જીવન કબાટમાં જીવવું પડ્યું. સમગ્ર વિશ્વમાં ભારતમાં સમલૈંગિકોના તત્કાલીન નાના, ગુપ્ત અને અસુરક્ષિત સમુદાયની બહાર થમ્મુઆચાયા પાસે શક્તિના થોડા સ્ત્રોતો હતા.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.