જો સાંસદો અને ધારાસભ્યોને સંસદ અથવા વિધાનસભામાં તેમના મત અને ભાષણ માટે નાણાંકીય લાભ મળતો હોય તો તેના પર ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ હેઠળ કેસ ચલાવી શકાય છે. તેઓ આ આધાર પર કોઈ છૂટનો દાવો કરી શકતા નથી કે તેઓને સાંસદ અને ધારાસભ્ય તરીકે વિશેષાધિકાર પ્રાપ્ત છે. ધારાસભ્યો અને સાંસદોની સ્થિતિમાં આ ફેરફાર એટલા માટે છે કારણ કે ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ ડી.વાય. ચંદ્રચુડની આગેવાની હેઠળની 7 જજોની બંધારણીય બેન્ચે સર્વસંમતિથી 1998ના ચુકાદાને રદ કર્યો છે.
1998માં પી.વી. નરસિમ્હા રાવ વિરુદ્ધ રાજ્ય (સીબીઆઈ/એસપીઈ) કેસમાં પાંચ જજોની બેન્ચના 3:2 બહુમતી ચુકાદામાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે, ધારાસભ્યો અને સાંસદો સંસદ અને વિધાનસભાઓમાં તેમનાં ભાષણ અને મત સાથે જોડાયેલી બાબતોમાં લાંચ લેવા માટે ફોજદારી કાર્યવાહીથી મુક્તિ મેળવે છે. તાજેતરના ચુકાદાએ હવે ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ હેઠળ લાંચના કેસમાં આરોપીઓ સામે કાર્યવાહી શરૂ કરવા માટે સીબીઆઈ માટે લગભગ દરવાજા ખોલી દીધા છે. તાજેતરનો ચુકાદો સંભળાવતાં સીજેઆઈ ચંદ્રચુડે કહ્યું કે, લાંચ સંસદીય વિશેષાધિકારો દ્વારા સુરક્ષિત નથી અને 1998ના ચુકાદાનું અર્થઘટન બંધારણની કલમ 105 અને 194ની વિરુદ્ધ છે.
સીજેઆઈએ ઉમેર્યું કે, નરસિમ્હા રાવ (ચુકાદો)નું અર્થઘટન ભારતીય બંધારણની કલમ 105(2) અને 194ની વિરુદ્ધ છે. બંધારણની કલમ 194(2)માં કહેવામાં આવ્યું છે: “કોઈ રાજ્યની ધારાસભાનો કોઈ પણ સભ્ય કોઈ પણ અદાલતમાં કોઈ પણ કાર્યવાહી માટે જવાબદાર રહેશે નહીં અથવા તેના દ્વારા વિધાનસભામાં અથવા તેની કોઈ પણ સમિતિમાં આપેલા કોઈ પણ મતના સંદર્ભમાં અને કોઈ વ્યક્તિ કોઈ પણ અહેવાલ, કાગળ, મત અથવા કાર્યવાહીના આવા વિધાનસભાના ગૃહ દ્વારા અથવા તેના અધિકાર હેઠળ પ્રકાશનના સંદર્ભમાં એટલા જવાબદાર રહેશે નહીં.
કલમ 105(2) સંસદના સભ્યોને સમાન સુરક્ષા પ્રદાન કરે છે. સીજેઆઈ એ નોંધ્યું હતું કે, ‘’બંધારણની કલમ 105 (2) અથવા 194 હેઠળ લાંચની છૂટ આપવામાં આવી નથી. લાંચ જાહેર જીવનમાં ઇમાનદારીને ખતમ કરે છે.’’ સાત જજની બેન્ચ વતી સીજેઆઈએ જણાવ્યું હતું કે, ‘’એક સાંસદ/ધારાસભ્ય વિધાનસભામાં મતદાન અથવા ભાષણના સંબંધમાં લાંચ લેવાના આરોપમાં કાર્યવાહીમાંથી મુક્તિનો દાવો કરી શકતા નથી.’’ ધારાસભાના કોઈ સભ્ય દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર અથવા લાંચ લેવાથી જાહેર જીવનમાં ઇમાનદારીઓ ખતમ કરી નાખે છે અને લાંચ સ્વીકારવી એ ગુનો બને છે.
કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે, લાંચ સ્વીકારવામાં આવી તે જ ક્ષણે ગુનો પૂર્ણ થયો હતો, પછી ભલે તે અથવા તેણીએ લાંચ આપનાર જે રીતે ઇચ્છતો હોય તે રીતે મતદાન કર્યું હોય અથવા ભાષણ કર્યું હોય કે નહીં. કોર્ટે ચુકાદામાં કહ્યું હતું કે, સમાન રીતે જે સ્થળે લાંચની ઓફર કરવામાં આવી હતી અથવા પ્રાપ્ત કરવામાં આવી હતી તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી. ચીફ જસ્ટિસે કહ્યું, ધારાસભ્યો દ્વારા લાંચ લેવાથી પ્રતિનિધિ લોકશાહીનું માળખું નષ્ટ થયું છે. કોઈ પાર્ટી પાસેથી પૈસા લઈને ગૃહમાં તે પક્ષની તરફેણમાં મતદાન કરવું અથવા બોલવું એ શિસ્તના ભંગ સમાન છે. તે ધારાસભ્યનાં કાર્યો પ્રત્યે અજ્ઞેયવાદી હતું. તેણે ચર્ચામાં લોકોનો વિશ્વાસ તોડી નાખ્યો અને સંસદીય લોકશાહીના પાયાને ગંભીર રીતે પ્રભાવિત કર્યો.
સુપ્રીમ કોર્ટે સંસદીય વિશેષાધિકારનો દાવો કરવા માટે બે-પોઇન્ટ કસોટી તૈયાર કરી છે તેના પર કોઈ પણ વ્યક્તિ છૂટનો દાવો કરી શકતી નથી. એક, આ એક્ટ કાર્યાલયની સામુહિક કામગીરીનો હોવો જોઈએ. બે, આ અધિનિયમ એક ધારાસભ્યના કાર્યાલયની જવાબદારીઓ અને ફરજોનો એક ભાગ હતો. સાત જજોની બેન્ચે જણાવ્યું હતું કે, સંસદીય વિશેષાધિકારો અનિવાર્ય રૂપે સામુહિક રીતે ગૃહને સંબંધિત છે અને તેની કામગીરી માટે જરૂરી છે. તાજેતરનો ચુકાદો જેએમએમના નેતા સીતા સોરેન દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી અપીલમાં આવ્યો હતો, જેના પર 2012ની રાજ્યસભા ચૂંટણીમાં એક ચોક્કસ ઉમેદવારને મત આપવા માટે લાંચ લેવાનો આરોપ હતો.
જો કે, તેણીએ પાછળથી તેના પક્ષના સત્તાવાર ઉમેદવારને મત આપ્યો હોવાના આધાર પર દોષનો ઇનકાર કર્યો હતો, પરંતુ સીબીઆઈએ આ કેસમાં ચાર્જશીટ દાખલ કરી હતી. ઝારખંડ હાઈકોર્ટે ચાર્જશીટને રદ કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, જેના પગલે તેણીએ સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અરજી કરી હતી. સીતા સોરેન જેએમએમના વડા અને ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન શિબુ સોરેનની પુત્રવધૂ છે, જેઓ કથિત જેએમએમ લાંચ કેસમાં સામેલ હતાં.
જુલાઈ 1993માં અવિશ્વાસ મત દરમિયાન તત્કાલીન નરસિમ્હા રાવ સરકારનું અસ્તિત્વ સુનિશ્ચિત કરવા માટે ચાર જેએમએમ ધારાસભ્યો અને અન્ય આઠ સાંસદોને કથિત રીતે લાંચ આપવામાં આવી હતી. લઘુમતી સરકાર પાતળી માર્જિન સાથે ટકી હતી – તરફેણમાં 265 અને વિરોધમાં 251 મત પડ્યા હતા. જો કે, એક વર્ષ પછી એક કૌભાંડ બહાર આવ્યું અને આરોપો સામે આવ્યા કે ઝારખંડ મુક્તિ મોરચા (જેએમએમ)ના ધારાસભ્યોએ પીવી નરસિમ્હા રાવ સરકારના સમર્થનમાં મત આપવા માટે લાંચ લીધી હતી. 1998માં સર્વોચ્ચ અદાલતે માન્યું કે ફરિયાદથી સાંસદોની છૂટ ગૃહની અંદર તેમના મત અને ભાષણો સુધી વિસ્તરી છે.
આ કેસમાં સરકારનું વલણ 1998માં જેએમએમ લાંચ કેસમાં બેન્ચ પરના ન્યાયાધીશ (નિવૃત્ત) એસ.સી. અગ્રવાલના લઘુમતી દૃષ્ટિકોણ સાથે સુસંગત હતું. જસ્ટિસ અગ્રવાલે સ્પષ્ટપણે કહ્યું હતું કે, કોઈ સાંસદ અથવા ધારાસભ્યને છૂટનું રક્ષણાત્મક આવરણ ગૃહની બહાર પ્રાપ્ત લાંચ સુધી લંબાશે નહીં. મુખ્ય ન્યાયાધીશે જણાવ્યું હતું કે, પીવી નરસિમ્હાના ચુકાદામાં પરિણામસ્વરૂપ એક વિરોધાભાસી પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમાં એક ધારાસભ્ય જે લાંચ લે છે અને તે મુજબ મત આપે છે. તે ધારાસભ્યને સુરક્ષિત કરી દેવામાં આવે છે જ્યારે એક ધારાસભ્ય જે લાંચ લેવા છતાં સ્વતંત્ર રીતે મત આપે છે તેની સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
જો સાંસદો અને ધારાસભ્યોને સંસદ અથવા વિધાનસભામાં તેમના મત અને ભાષણ માટે નાણાંકીય લાભ મળતો હોય તો તેના પર ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ હેઠળ કેસ ચલાવી શકાય છે. તેઓ આ આધાર પર કોઈ છૂટનો દાવો કરી શકતા નથી કે તેઓને સાંસદ અને ધારાસભ્ય તરીકે વિશેષાધિકાર પ્રાપ્ત છે. ધારાસભ્યો અને સાંસદોની સ્થિતિમાં આ ફેરફાર એટલા માટે છે કારણ કે ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ ડી.વાય. ચંદ્રચુડની આગેવાની હેઠળની 7 જજોની બંધારણીય બેન્ચે સર્વસંમતિથી 1998ના ચુકાદાને રદ કર્યો છે.
1998માં પી.વી. નરસિમ્હા રાવ વિરુદ્ધ રાજ્ય (સીબીઆઈ/એસપીઈ) કેસમાં પાંચ જજોની બેન્ચના 3:2 બહુમતી ચુકાદામાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે, ધારાસભ્યો અને સાંસદો સંસદ અને વિધાનસભાઓમાં તેમનાં ભાષણ અને મત સાથે જોડાયેલી બાબતોમાં લાંચ લેવા માટે ફોજદારી કાર્યવાહીથી મુક્તિ મેળવે છે. તાજેતરના ચુકાદાએ હવે ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ હેઠળ લાંચના કેસમાં આરોપીઓ સામે કાર્યવાહી શરૂ કરવા માટે સીબીઆઈ માટે લગભગ દરવાજા ખોલી દીધા છે. તાજેતરનો ચુકાદો સંભળાવતાં સીજેઆઈ ચંદ્રચુડે કહ્યું કે, લાંચ સંસદીય વિશેષાધિકારો દ્વારા સુરક્ષિત નથી અને 1998ના ચુકાદાનું અર્થઘટન બંધારણની કલમ 105 અને 194ની વિરુદ્ધ છે.
સીજેઆઈએ ઉમેર્યું કે, નરસિમ્હા રાવ (ચુકાદો)નું અર્થઘટન ભારતીય બંધારણની કલમ 105(2) અને 194ની વિરુદ્ધ છે. બંધારણની કલમ 194(2)માં કહેવામાં આવ્યું છે: “કોઈ રાજ્યની ધારાસભાનો કોઈ પણ સભ્ય કોઈ પણ અદાલતમાં કોઈ પણ કાર્યવાહી માટે જવાબદાર રહેશે નહીં અથવા તેના દ્વારા વિધાનસભામાં અથવા તેની કોઈ પણ સમિતિમાં આપેલા કોઈ પણ મતના સંદર્ભમાં અને કોઈ વ્યક્તિ કોઈ પણ અહેવાલ, કાગળ, મત અથવા કાર્યવાહીના આવા વિધાનસભાના ગૃહ દ્વારા અથવા તેના અધિકાર હેઠળ પ્રકાશનના સંદર્ભમાં એટલા જવાબદાર રહેશે નહીં.
કલમ 105(2) સંસદના સભ્યોને સમાન સુરક્ષા પ્રદાન કરે છે. સીજેઆઈ એ નોંધ્યું હતું કે, ‘’બંધારણની કલમ 105 (2) અથવા 194 હેઠળ લાંચની છૂટ આપવામાં આવી નથી. લાંચ જાહેર જીવનમાં ઇમાનદારીને ખતમ કરે છે.’’ સાત જજની બેન્ચ વતી સીજેઆઈએ જણાવ્યું હતું કે, ‘’એક સાંસદ/ધારાસભ્ય વિધાનસભામાં મતદાન અથવા ભાષણના સંબંધમાં લાંચ લેવાના આરોપમાં કાર્યવાહીમાંથી મુક્તિનો દાવો કરી શકતા નથી.’’ ધારાસભાના કોઈ સભ્ય દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર અથવા લાંચ લેવાથી જાહેર જીવનમાં ઇમાનદારીઓ ખતમ કરી નાખે છે અને લાંચ સ્વીકારવી એ ગુનો બને છે.
કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે, લાંચ સ્વીકારવામાં આવી તે જ ક્ષણે ગુનો પૂર્ણ થયો હતો, પછી ભલે તે અથવા તેણીએ લાંચ આપનાર જે રીતે ઇચ્છતો હોય તે રીતે મતદાન કર્યું હોય અથવા ભાષણ કર્યું હોય કે નહીં. કોર્ટે ચુકાદામાં કહ્યું હતું કે, સમાન રીતે જે સ્થળે લાંચની ઓફર કરવામાં આવી હતી અથવા પ્રાપ્ત કરવામાં આવી હતી તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી. ચીફ જસ્ટિસે કહ્યું, ધારાસભ્યો દ્વારા લાંચ લેવાથી પ્રતિનિધિ લોકશાહીનું માળખું નષ્ટ થયું છે. કોઈ પાર્ટી પાસેથી પૈસા લઈને ગૃહમાં તે પક્ષની તરફેણમાં મતદાન કરવું અથવા બોલવું એ શિસ્તના ભંગ સમાન છે. તે ધારાસભ્યનાં કાર્યો પ્રત્યે અજ્ઞેયવાદી હતું. તેણે ચર્ચામાં લોકોનો વિશ્વાસ તોડી નાખ્યો અને સંસદીય લોકશાહીના પાયાને ગંભીર રીતે પ્રભાવિત કર્યો.
સુપ્રીમ કોર્ટે સંસદીય વિશેષાધિકારનો દાવો કરવા માટે બે-પોઇન્ટ કસોટી તૈયાર કરી છે તેના પર કોઈ પણ વ્યક્તિ છૂટનો દાવો કરી શકતી નથી. એક, આ એક્ટ કાર્યાલયની સામુહિક કામગીરીનો હોવો જોઈએ. બે, આ અધિનિયમ એક ધારાસભ્યના કાર્યાલયની જવાબદારીઓ અને ફરજોનો એક ભાગ હતો. સાત જજોની બેન્ચે જણાવ્યું હતું કે, સંસદીય વિશેષાધિકારો અનિવાર્ય રૂપે સામુહિક રીતે ગૃહને સંબંધિત છે અને તેની કામગીરી માટે જરૂરી છે. તાજેતરનો ચુકાદો જેએમએમના નેતા સીતા સોરેન દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી અપીલમાં આવ્યો હતો, જેના પર 2012ની રાજ્યસભા ચૂંટણીમાં એક ચોક્કસ ઉમેદવારને મત આપવા માટે લાંચ લેવાનો આરોપ હતો.
જો કે, તેણીએ પાછળથી તેના પક્ષના સત્તાવાર ઉમેદવારને મત આપ્યો હોવાના આધાર પર દોષનો ઇનકાર કર્યો હતો, પરંતુ સીબીઆઈએ આ કેસમાં ચાર્જશીટ દાખલ કરી હતી. ઝારખંડ હાઈકોર્ટે ચાર્જશીટને રદ કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, જેના પગલે તેણીએ સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અરજી કરી હતી. સીતા સોરેન જેએમએમના વડા અને ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન શિબુ સોરેનની પુત્રવધૂ છે, જેઓ કથિત જેએમએમ લાંચ કેસમાં સામેલ હતાં.
જુલાઈ 1993માં અવિશ્વાસ મત દરમિયાન તત્કાલીન નરસિમ્હા રાવ સરકારનું અસ્તિત્વ સુનિશ્ચિત કરવા માટે ચાર જેએમએમ ધારાસભ્યો અને અન્ય આઠ સાંસદોને કથિત રીતે લાંચ આપવામાં આવી હતી. લઘુમતી સરકાર પાતળી માર્જિન સાથે ટકી હતી – તરફેણમાં 265 અને વિરોધમાં 251 મત પડ્યા હતા. જો કે, એક વર્ષ પછી એક કૌભાંડ બહાર આવ્યું અને આરોપો સામે આવ્યા કે ઝારખંડ મુક્તિ મોરચા (જેએમએમ)ના ધારાસભ્યોએ પીવી નરસિમ્હા રાવ સરકારના સમર્થનમાં મત આપવા માટે લાંચ લીધી હતી. 1998માં સર્વોચ્ચ અદાલતે માન્યું કે ફરિયાદથી સાંસદોની છૂટ ગૃહની અંદર તેમના મત અને ભાષણો સુધી વિસ્તરી છે.
આ કેસમાં સરકારનું વલણ 1998માં જેએમએમ લાંચ કેસમાં બેન્ચ પરના ન્યાયાધીશ (નિવૃત્ત) એસ.સી. અગ્રવાલના લઘુમતી દૃષ્ટિકોણ સાથે સુસંગત હતું. જસ્ટિસ અગ્રવાલે સ્પષ્ટપણે કહ્યું હતું કે, કોઈ સાંસદ અથવા ધારાસભ્યને છૂટનું રક્ષણાત્મક આવરણ ગૃહની બહાર પ્રાપ્ત લાંચ સુધી લંબાશે નહીં. મુખ્ય ન્યાયાધીશે જણાવ્યું હતું કે, પીવી નરસિમ્હાના ચુકાદામાં પરિણામસ્વરૂપ એક વિરોધાભાસી પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમાં એક ધારાસભ્ય જે લાંચ લે છે અને તે મુજબ મત આપે છે. તે ધારાસભ્યને સુરક્ષિત કરી દેવામાં આવે છે જ્યારે એક ધારાસભ્ય જે લાંચ લેવા છતાં સ્વતંત્ર રીતે મત આપે છે તેની સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.