અત્યારે સૌથી વધુ ચર્ચા જો કોઈ મુદ્દાની થઈ રહી હોય તો એ ખાલિસ્તાનનો છે. આ એક એવો ઇસ્યૂ છે, જેમાંથી ભારતે બહાર આવવા માટે દેશના સૌથી પાવરફૂલ પ્રધાનમંત્રીની આહુતિ આપવી પડી હતી. અનેક નિર્દોષ શીખોના જીવ ગયા હતા. અને વૈમનસ્ય ઊભું થયું હતું એ જુદું. જો ઈતિહાસમાંથી કોઈ એક વર્ષ ભૂંસી નાખવાનો વિકલ્પ આપવામાં આવે તો તે નિઃશંકપણે ભારત માટે 1984 વર્ષ હશે. આ એ જ વર્ષ હતું, જ્યારે ઓપરેશન બ્લુ સ્ટાર જેવી દુ:ખદ ઘટના બની હતી. અને તેના પરિણામે ઈન્દિરા ગાંધીની હત્યા થઈ હતી.
ઈન્દિરાની હત્યાના બદલામાં શીખોની હત્યા કરવામાં આવી હતી. આ સિવાય ભોપાલ ગેસ દુર્ઘટના પણ વર્ષ 1984માં જ બની હતી. ભોપાલ ગેસ દુર્ઘટના સિવાય અન્ય ત્રણેય ઘટનાઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલી છે. આ બધું એક નામ, માગ સાથે શરૂ થયું અને આ માગ હતી ખાલસા રાજની. એટલે કે અલગ ખાલિસ્તાનની. 1984માં ખાલિસ્તાન ચળવળની આગએ પંજાબને બરબાદ કરી નાખ્યું હતું, જેને બુઝાવવામાં પંજાબના ઘણા દાયકાઓ નષ્ટ થઈ ગયા હતા. આ પછી પણ તણખાઓ વારંવાર પેટાવવાની કોશિશ થતી રહે છે. અને અત્યારે એવો ભય ઊભો થયો છે કે જાણે ફરી એક વખત ખાલિસ્તાન માટેની ચળવળના નામે દેશને દઝાડવાની કોશિશ થઈ રહી છે! શું છે ખાલિસ્તાન ચળવળની આ સ્ટોરી? આજના યુવા વર્ગે ખાસ જાણવી જોઈએ. 2 પ્રકરણની આ સિરીઝમાં જાણવાની કોશિશ કરશું. આજે તેનું પહેલું પ્રકરણ.
ખાલિસ્તાન ચળવળને ઊંડેથી સમજવીએ હોય તો શીખ ધર્મનો ઈતિહાસ સમજવો પડશે. ગુરુ નાનકે પંદરમી સદીના અંતમાં શીખ ધર્મની સ્થાપના કરી હતી. આ પરંપરામાં શીખોના કુલ 10 ગુરુ હતા, જેમાં અંતિમ સશરીર ગુરુ ગોવિંદ સિંહ હતા. ગુરુ ગોવિંદ સિંહે ખાલસા પંથની શરૂઆત કરીને શીખ ધર્મને ઔપચારિક સ્વરૂપ આપ્યું હતું. અને આ ધર્મના નિયમો અને કાયદાઓ નક્કી કર્યા હતા. ઇતિહાસ જોઈએ તો, શીખ ગુરુઓને મુઘલ સમ્રાટોના હાથે ક્રૂરતાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. તેથી જ ગુરુ ગોવિંદ સિંહના આહવાન પર ખાલસા આર્મીની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. ગુરુ ગોવિંદ સિંહે બંદા સિંહ બહાદુરને ખાલસા આર્મીના નેતા બનાવ્યા હતા.
બંદા સિંહ બહાદુરના મૃત્યુ પછી, વર્ષ 1733માં મુઘલોએ શીખો સાથે સંધિ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને નવાબનું પદ શીખોના નેતા કપૂર સિંહને સોંપ્યું હતું. નવાબ કપૂરે શીખોને એક કરવા દળ ખાલસાની સ્થાપના કરી હતી. દળ ખાલસા બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયું હતું. જૂની ટીમ અને યુવા ટીમ. વૃદ્ઘ દળ પાસે 40 વર્ષથી વધુ ઉંમરના અનુભવી લોકો હતા. અને તરુણ દળમાં 40 વર્ષથી નીચેના લોકો હતા. વૃદ્ધ દળનું કાર્ય ધર્મનો પ્રચાર પ્રસાર કરવાનું અને શીખ ગુરુદ્વારાનું રક્ષણ કરવાનું હતું. જ્યારે તરૂણ દળ સક્રિય ફરજ પર તૈનાત રહેતું હતું.
આગળ જતાં, આ બંને પક્ષોને 12 નાના ભાગોમાં વહેંચવામાં આવ્યા હતા. દરેક નાના દળ પોતાના રાજ્યનું રક્ષણ કરે અને તેમાં વિસ્તરણ પણ કરી શકે. આ દરમિયાન જીતેલી જમીનનો હિસાબ હરમંદિર સાહિબમાં લખવામાં આવતો હતો. બાકાયદા દસ્તાવેજો તૈયાર કરવામાં આવતાં હતા. આગળ જતાં, આ દસ્તાવેજોના આધારે રજવાડાઓની રચના કરવામાં આવી હતી, જેને મિસ્લ તરીકે ઓળખવામાં આવી હતી. દળ ખાલસાના 12 ભાગો હતા, તેથી જ શીખોના રજવાડા 12 મિસ્લના રૂપમાં તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા. 18મી સદીના અંત સુધી આ મિસ્લ આ જ રીતે ચાલતી રહી અને ઘણી વખત તેમને પરસ્પર પણ લડાઈનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.
ત્યારબાદ વર્ષ 1799માં રણજીત સિંહે લાહોર જીતી લીધું અને 1801માં પોતાને પંજાબના મહારાજા જાહેર કર્યા હતા. તેણે 12 મિસ્લને એક કરી અને શીખ સામ્રાજ્યની શરૂઆત કરી હતી. મહારાજા રણજીત સિંહે તેમના શાસનને સરકાર ખાલસા નામ આપ્યું હતું. અને પછીના દાયકાઓમાં શીખ સામ્રાજ્ય તિબેટ અને અફઘાનિસ્તાનની સરહદો સુધી વિસ્તર્યું હતું.
આ સામ્રાજ્ય અડધી સદી સુધી ચાલ્યું હતું, પરંતુ 1849માં અંગ્રેજોની હાર પછી શીખ સામ્રાજ્ય ઘણા ટુકડાઓમાં વહેંચાઈ ગયું હતું, જેમાંથી લગભગ આખું પંજાબ અંગ્રેજોને આધીન બની ગયું અને તેઓએ તેનું નામ પંજાબ પ્રોવેન્સ રાખ્યું હતું. બચી ગયેલા નાના રજવાડાઓએ પણ આખરે અંગ્રેજોની ગુલામી સ્વીકારી લીધી હતી. શીખો અને અંગ્રેજો વચ્ચેના સંબંધો ખરાબ નહોતા.
શીખો બ્રિટિશ આર્મીનો મહત્વનો ભાગ હતા, પરંતુ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ અને જલિયાવાલા બાગ હત્યાકાંડની ઘટનાએ પંજાબના હૃદયમાં બ્રિટિશ શાસન પ્રત્યે નફરત ભરી દીધી હતી. 1930ની આસપાસ એવું લાગતું હતું કે અંગ્રેજો ભારત છોડી દેશે, એ દરમિયાન પંજાબમાં શીખો વચ્ચે ‘શીખ હોમલેન્ડ’ની માગ ઉભી થવા લાગી હતી. આ માગ ઉઠાવવામાં શિરોમણી અકાલી દળ સૌથી આગળ હતું. 1920માં બનેલું આ સંગઠન પોતાને શીખોનું પ્રતિનિધિ માનતું હતું. અને માનતું હતું કે શીખોનો પોતાનો અલગ દેશ હોવો જોઈએ.
લાહોર ઠરાવ 1940માં પસાર થયો હતો, જેમાં મુસ્લિમ લીગે પાકિસ્તાનની રચનાની માગ ઉઠાવી હતી. તક જોઈને અકાલી દળે પણ શીખો માટે અલગ દેશની માગ ઉઠાવવાનું શરૂ કર્યું હતું. પત્રકાર અને લેખક ખુશવંત સિંહ તેમના પુસ્તક ‘ઇતિહાસ ઓફ શીખ’માં લખે છે, ‘શીખોનો હંમેશા ‘અલગ રાજ્ય’નો વિચાર હતો. ગુરુ ગોવિંદ સિંહનું ‘રાજ કરેગા ખાલસા’ના નારા દરરોજ પ્રાર્થના પછી ઉચ્ચારવામાં આવે છે. આ સૂત્રએ અલગ રાજ્યના સ્વપ્નને હંમેશા જીવંત રાખ્યું હતું. તેઓ આગળ લખે છે – શીખ નેતાઓએ કહેવાનું શરૂ કર્યું હતું કે અંગ્રેજો પછી પંજાબ પર શીખોનો અધિકાર છે.
જોકે, આઝાદી પછીના ભાગલાએ ‘અલગ રાજ્ય’ની તેમની આશાઓને ધુંધળી કરી નાખી હતી. આઝાદી પછી પણ, શીખોએ ભારતની અંદર એક અલગ દેશ અથવા ઓછામાં ઓછું એક સ્વતંત્ર રાજ્યની માગ ઉઠાવવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું, પરંતુ ધર્મના આધારે અલગ દેશની માગને સરકારે ફગાવી દીધી હતી. આઝાદીના થોડા વર્ષો પછી બનેલી એક ઘટનાએ અકાલી દળને વધુ એક તક આપી હતી. બન્યું એવું કે 1953માં આંધ્ર પ્રદેશને અલગ રાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું હતું, જે ભાષાના આધારે રચાયેલું પ્રથમ રાજ્ય હતું. આનાથી પ્રેરાઈને અકાલી દળે ‘ શીખ’ને બદલે ‘પંજાબી ભાષા’ બોલતા લોકો માટે અલગ રાજ્યની માગ કરી હતી. આ વ્યૂહરચનાને મોટી સફળતા મળી, જ્યારે 1 નવેમ્બર, 1966ના રોજ તત્કાલિન પંજાબને ભાષાના આધારે પંજાબ (પંજાબી બોલતા) અને હરિયાણા (હિન્દી ભાષી)માં વહેંચવામાં આવ્યું હતું.
