આદિ માનવ પાસે મનમાં અસ્તવ્યસ્ત વિચારો હતા પણ એને વ્યકત કરવા માટે શબ્દો નહોતા- બોલવાની ભાષા નહોતી. ક્રમશ: પોતાની વાત સામેવાળા સુધી પહોંચાડવા માટે એની પાસે પ્રથમ ચિતરામણની ભાષા આવી આકૃતિરૂપે. એ દરમિયાન પોતાની વાત એ જાતભાતના અવાજ અને હાવભાવ દ્વારા વ્યકત કરતો થયો. આગળ જતા આકૃતિમાંથી લિપિ બની. ત્યાર બાદ શબ્દો ગોઠવાતા ગયા અને વ્યવસ્થિત ભાષા બની. એ પછી તો માનવી એકમેક સાથે બોલતા-લખતા થયા. સદીઓ પછી આજે માનવી વચ્ચે અનેકવિધ સાધન દ્વારા કમ્યુનિકેશન- માહિતીની આપ-લે કેવી ત્વરિત કક્ષાએ પહોંચ્યું છે એ આપણે સૌ જાણીએ જ છીએ. સંદેશાવ્યવહારનાં અનેક સાધનો છે આપણી પાસે, જેમ કે તાર-ટપાલ-ટેલિફોન-ટેલિપ્રિન્ટર- ફૅક્સ-ઈમેલ-સેલફોન-રેડિયો-ટેલિવિઝન- કમ્પ્યુટર- ઈન્ટરનેટ- સેટેલાઈટ ઈત્યાદિ. એ દરેકની જેટલી ઉપયોગિતા છે એમ મર્યાદા પણ છે. આમાં રેડિયોનું બ્રોડકાસ્ટિંગ અને TVના ટેલિકાસ્ટિંગની સાથે આજકાલ પોડકાસ્ટિંગ જેવો થોડો અજાણ્યો-અપરિચિત લાગતો શબ્દ પણ આપણી રોજિંદી ભાષામાં બહુ ઝડપથી ઉમેરાઈ ગયો છે.
તો શું છે આ પોડકાસ્ટ?
આ પોડકાસ્ટ વિશે જાણવા- સમજવા માટે આપણે વેબકાસ્ટિંગ (કે સ્ટ્રીમિંગ) વિશે અલપઝલપ જાણવું જરૂરી છે. કોઈ પણ ઘટનાના વીડિયો તથા ઑડિયોનું ઈન્ટરનેટના માધ્યમથી જીવંત (દૃશ્ય – શ્રાવ્ય) પ્રસારણ થાય એને આપણે વેબકાસ્ટિંગ કહીએ છીએ. બીજી તરફ, પોડકાસ્ટ એટલે ડિજિટલ ઑડિયો (ધ્વનિ) જેને આપણે માત્ર સાંભળી શકીએ. મોટાભાગે આવા પોસ્ટકાસ્ટ એક પછી એક વારાફરતી સાંભળી શકીએ એ રીતે શ્રેણીબદ્ધ અગાઉથી રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યા હોય છે. સામાન્ય રીતે પોડકાસ્ટ એક જ વ્યક્તિ રજૂ કરે છે.
આમ છતાં ક્યારેક બે વ્યક્તિ- હોસ્ટ અને ગેસ્ટ પણ હોઈ શકે. વિભિન્ન પ્લેટફોર્મ પરથી પોડકાસ્ટિંગ થતી ઑડિયો ફાઈલની પોતાની વિવિધ વિષયોની વિશેષતા પણ હોય છે. પોડકાસ્ટ આપણે લેપટોપ-ડેસ્કટોપ કે મોબાઈલ પર અથવા તો એના પ્લેટફોર્મની એપને વેબસાઈટ દ્વારા સાંભળી શકીએ. કેટલીય વસ્તુની શોધખોળ એવી છે જે વર્ષો પહેલાં જાહેરમાં આવી હોયપરંતુ એક યા બીજા કારણસર સીમિત ઉપયોગને લીધે એને લોકો વિસરી જાય. આમાંની કેટલીક ફરી અચાનક આપણી સામે આવે અને લોકપ્રિય બની જાય. પોડકાસ્ટ સાથે પણ કંઈક આવું જ થયું.
અગાઉ રેડિયો કાર્યક્રમની કે સંગીતની રેકોર્ડ કરેલી ઑડિયો ફાઈલ સંગીતકારો વાપરતા પછી પોતાના વિચાર વ્યકત કરવા એનું રેકોર્ડિંગ કરી બ્લોગર્સ પ્રસારણ કરતા થયા. જો કે આના મર્યાદિત ઉપયોગને લીધે એ સમયે આ પ્રસારણ સિસ્ટમ ખાસ જાણીતી ન થઈ પરંતુ ‘એપલ’ કંપનીના અદ્યતન મ્યુઝિક પ્લેયર ‘આઈપોડ’ના આગમન સાથે ઑડિયો જગતનો સમગ્ર સિનારિયો પલટાઈ ગયો. એના સમાંતરે ડિજિટલ ધ્વનિ પ્રસારણને ‘પોડકાસ્ટ’ના નામે નવું જીવન મળ્યું. (બાય ધ વે, ‘પોડ’નો એક ડિક્સનરી અર્થ છે: ‘માલ ભરવાનું સાધન-પાત્ર!) એ પછી તો આજે E- Commerceની દુનિયામાં પોડકાસ્ટને એક નવી દિશા મળી ગઈ છે.
ધારો કે તમારા TV સ્ક્રીન પર એક દૃશ્ય ચાલી રહ્યું છે, જેને જોવા-સાંભળવા તમારે એકધારા એક જ્ગ્યાએ બેસીને આંખ-કાન સતર્ક રાખવા પડે. જો આવું જ કઈં માત્ર તમારે સાંભળવાનું હોય તો તમે કિચનમાં કે અન્ય કોઈ જગ્યાએ બીજા કામ કરતા કરતા પણ સાંભળી શકો. એ ખરું કે વીડિયો ક્લિપ્સનું એક અલગ મહત્ત્વ છે પરંતુ એ જોવી શક્ય ન હોય ત્યારે એની ગેરહાજરીમાં કોઈ લખાણના શબ્દો કરતાં પણ બોલાયેલા શબ્દ-અવાજ વધુ શક્તિશાળી પુરવાર થાય છે અને આ વાતનો બખૂબી ઉપયોગ કરીને પોતાના ઉત્પાદન ગ્રાહકો સુધી સરળતા-સચોટતાથી પહોંચાડી શકાય છે. આ સુવિધાને લીધે E- Commerceની દુનિયામાં આજે પોડકાસ્ટનું મહત્ત્વ ઝડપથી વધી રહ્યું છે.
આમ તો મૂળભૂત રીતે પોડકાસ્ટ એટલે સ્વર-ધ્વનિનું પ્રસારણ 1980ના દાયકામાં શરૂ થયું ત્યારે એ ‘ઑડિયો બ્લોગિંગ’તરીકે જાણીતું હતું. પાછળથી એક અમેરિકન પત્રકાર બેન હેમર્સલીએ આવા પ્રસારણને ‘પોડકાસ્ટિંગ’તરીકે ઓળખાવ્યું પછી એ નામથી જાણીતું થયું. હવે તો વીડિયો ક્લિપ્સ પણ એમાં ઉમેરીને વીડિયો પોડકાસ્ટ તૈયાર કરવાનો ટ્રેડ શરૂ થઈ ગયો છે. અલબત્ત, આવાં દૃશ્ય – શ્રાવ્ય પોડકાસ્ટ બનાવવા થોડા કડાકૂટવાળા છે પરંતુ ડિજિટલ ઍડિટિંગના લૅટેસ્ટ સાધનો અહીં કામે લગાડવામાં આવે છે. જેમ કોવિડ-કાળના સમયમાં OTT પ્લેટફોર્મ્સ જે રીતે લોકપ્રિય થયા એ જ રીતે વીડિયો પોડકાસ્ટને ય અચ્છો બ્રેક મળી રહ્યો છે.
આપણે ત્યાં ભારતમાં પોડકાસ્ટનો કેવોક સિનારિયો છે?
આપણે ત્યાં અગાઉ રડ્યુંખડ્યું પોડકાસ્ટિંગ થતું પરંતુ કોવિડ-કાળની કટોકટી વખતે લોકોની જે આકરી ઘરબંધી થઈ એમાં જેમ OTTની માર્કેટ ખૂલી ગઈ એવું જ પોડકાસ્ટ માટે થયું. શરૂઆતમાં ઘેરબેઠા કુતૂહલવશ ટાઈમપાસ મનોરંજન તરીકે પોડકાસ્ટને આવકાર્યું. એ પછી તો લોકોને એમાં એવો જબરો રસ પડ્યો કે આજે દર મહિને પોડકાસ્ટને 58 મિલિયન (5 કરોડ 80 લાખ) લોકો સાંભળતા થઈ ગયા છે. પોડકાસ્ટના વપરાશમાં આજે આપણે અમેરિકા- ચીન પછી ત્રીજે નંબરે છીએ અને આ અંક આવતા વર્ષે 2023માં 18 મિલિયન (1 કરોડ 80 લાખ )સુધી પહોંચી જાય તો નવાઈ નહીં!
વ્યવસાય-ધંધાની દ્રષ્ટિએ પણ આપણે ત્યાં પોડકાસ્ટિંગનું ભવિષ્ય ઊજળું છે કારણ કે આપણી પ્રજા પહેલેથી જ રેડિયોની ચાહક રહી છે. હા, વચ્ચે ટેલિવિઝનના આગમનથી શહેરોમાં રેડિયો કામચલાઉ રેઢો પડયો પણ દૂર દૂરનાં ગામોમાં-અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં TVનાં સિગ્નલ્સ -ફૂટપ્રિન્ટસ નબળાં પડતાં હતાં એટલે ગ્રામ્યપ્રજાનો રેડિયો પ્રેમ અકબંધ રહ્યો. સમય જતાં બીજી તરફ, FM (ફ્રીકવન્સી મોડ્યુલેશન) રેડિયો સ્ટેશનો દ્વારા આગવી રીતે રજૂ થતા મનોરંજનના પ્રોગ્રામ્સે આજની યુવા પેઢીને વધુ આકર્ષ્યા અને શહેરોમાં રેડિયોનું પgનરાગમન થયું. એને પગલે યુવા પેઢીમાં પોડકાસ્ટિંગનો પણ દૌર શરૂ થઈ ગયો…
દેશ હોય કે પરદેશ, આજે પોડકાસ્ટની નવેક શ્રેણી એવી છે જેમ કે સામાજિક- સાંસ્કૃતિક- વ્યવસાય-વેપાર- આરોગ્ય- આધ્યાત્મિક – હાસ્ય – ગુનાખોરી તેમ જ રાજકરણ જેવા વિષયોને નજરમાં રાખીને પોડકાસ્ટ તૈયાર કરવામાં આવે છે. જો કે આજના તરુણ-યુવાનો કરિયર તેમ જ આરોગ્ય વિશે વધુ સજાગ છે. મનના ઉચાટને આધ્યાત્મિક રીતે કેમ શાંત પાડવો ઈત્યાદિનું માર્ગદર્શન આપે એવા પોડકાસ્ટ આ પેઢીને વધુ પસંદ છે. સહેજે છે કે આવા યુવાનોને પોતાની પ્રોડ્ક્ટ્સ – બ્રાન્ડસ પહોંચાડવા ઉત્સુક મોટી કંપનીઓ લોકપ્રિય પોડકાસ્ટને જાહેરખબરો દ્વારા ટેકો આપવા લાગી છે. આર્થિક નિષ્ણાતોના કહેવા અનુસાર આગામી ૨૦૨૩ સુધીમાં આપણી મ્યુઝિક ઑડિયો-પોડકાસ્ટની માર્કેટ 17.62 કરોડ રૂપિયાના આંકને આંબી જાય તો નવાઈ ન પામવી…!
પોડકાસ્ટની પહોંચ કેટલી?
છેલ્લા 6 મહિનાના આંકડા પર નજર ફેરવીએ તો…
અમેરિકાની 55%થી વધુ વસતિએ ઓછામાં ઓછા એક વાર તો પોડકાસ્ટ સાંભળવાનો લાભ લીધો છે.
155 મિલિયનથી વધુ અમેરિકન પ્રજા દર અઠવાડિયે એક વાર તો પોડકાસ્ટ સાંભળે જ છે.
અમેરિકાના 66 મિલિયન લોકો દર સપ્તાહ 7 થી વધુ પ્રકારના પોડકાસ્ટ પર ધ્યાન દે છે.
અમેરિકાની કુલ વસતિના 49 % લોકો (25થી 44 વર્ષ)માં પોડકાસ્ટ બહુ પોપ્યુલર છે.
આજે એકલા અમેરિકામાં 8 લાખથી વધુ પોડકાસ્ટ ઍપ સક્રિય છે જેના દ્વારા અત્યાર સુધીમાં 30 મિલિયન પોડકાસ્ટ એપિસોડ પ્રસારિત થયા છે.
આવા એપિસોડ ક્યો વર્ગ કયાં સાંભળે છે? વેલ, 49% લોકો ઘેર બેસીને સાંભળે છે. 22% શ્રોતા કાર ડ્રાઈવ કરતી વખતે સાંભળે છે તો 11% ઑફિસમાં અને 8% જિમમાં કસરત કરતી વખતે પોડકાસ્ટ માણે છે.
મ્યુઝિક ઍપ ‘સ્પોટીફાય’ આજે જગતની સૌથી વધુ સંભળાતી પોડકાસ્ટ છે. એના પછી 2 નંબરે આવે છે ‘એપલ’ની પોડકાસ્ટ ઍપ
પોડકાસ્ટ લોકપ્રિય નીવડે તો એ અધધધ કમાણી પણ રળી આપે. 2017 થી 2018 એટલે કે માત્ર 1 જ વર્ષમાં પોડકાસ્ટિંગની જાહેરખબર દ્વારા થયેલી કમાણી એકસામટી 50 % વધી ગઈ હતી અને હવે 2022માં એ આવક પૂરા 1000 % વધી જશે એવો વર્તારો આ વ્યવસાયના નિષ્ણાતો કરે છે!
(નોંધ : 1 મિલિયન = 10 લાખ)
