Comments

જીવંત લોકો માટે આપણે આદરના ઋણી છીએ, પરંતુ મૃત લોકો પ્રતિ આપણો આદર ફક્ત સત્યનો છે : વોલ્ટેર

2014માં તેમણે વડા પ્રધાન તરીકે પદ છોડ્યું તેના થોડા સમય પહેલાં મનમોહનસિંહે કહ્યું હતું કે, તે સમયના મિડિયા કરતાં ઇતિહાસ તેમને વધુ ઉદારતાથી ન્યાય કરશે. હવે, સિંહને તેમના અવસાન પછી શ્રદ્ધાંજલિનો વરસાદ વાંચીને આ ઇતિહાસકારને આશ્ચર્ય થાય છે કે- શું આ પ્રશંસાઓ સંપૂર્ણ રીતે યોગ્ય છે? શું તે બુદ્ધિમાન, સર્વજ્ઞ અને દેખીતી રીતે દોષરહિત રાજનેતા હતા કે તેને હવે રજૂ કરવામાં આવી રહ્યા છે? મનમોહનસિંહની કારકિર્દીના ત્રણ અલગ-અલગ તબક્કાઓ હતા: અનુક્રમે એક વિદ્વાન, સરકારમાં અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકારણી. મોટા ભાગનાં મૂલ્યાંકનો બીજા તબક્કા પર કેન્દ્રિત છે અને ખાસ કરીને નાણાં પ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ પર, જ્યારે તેમણે લાઇસન્સ-પરમિટ-ક્વોટા રાજને નાબૂદ કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી.

ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાને રાજ્યનાં બંધનોમાંથી મુક્ત કરવાથી ત્રણ દાયકાનો સ્થિર આર્થિક વિકાસ થયો. ઉદ્યોગસાહસિકતામાં વધારો થયો અને મોટા પાયે ગરીબીમાં ઘટાડો થયો. આ ખરેખર એક મોટી સિદ્ધિ છે, જેના માટે સિંહની યોગ્ય રીતે પ્રશંસા કરવામાં આવી રહી છે. જો કે, કોઈએ તેમના વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિમ્હા રાવના સમર્થનને ભૂલવું જોઈએ નહીં, જેમણે એક બિનચૂંટાયેલા અર્થશાસ્ત્રીને કેબિનેટમાં લાવીને તેમને પ્રતિકૂળ રાજકારણીઓ (જેમાં કોંગ્રેસ પાર્ટીના જ અંદરના કેટલાક સહિત)થી રક્ષણ આપ્યું હતું. સિંહની સાથે અને તેમના નિર્દેશન હેઠળ કામ કરતાં કેટલાંક અત્યંત સક્ષમ અર્થશાસ્ત્રીઓ અને નાગરિક સેવકો હતાં, જેની આજે સરકારમાં ખૂબ ઓછી ઉપસ્થિતિ છે.

મનમોહનસિંહે નાણાંપ્રધાન તરીકે તેમનું યોગદાન સંયોગ અને આકસ્મિકતાને કારણે આપ્યું હતું – એ હકીકતોના કારણે કે ભારતે વિદેશી હૂંડિયામણની કટોકટીનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, કે રાજીવ ગાંધીની હત્યાથી રાવને પીએમ બનવાની તક મળી હતી, કે પ્રથમ વ્યક્તિ (આઈ. જી. પટેલ)એ નકાર્યું હતું. બીજી બાજુ, તેમની શૈક્ષણિક વિશિષ્ટતા સંપૂર્ણપણે તેમની પોતાની હતી. તેણે જે હાંસલ કર્યું એ માટે તેની તુલના તેના કેમ્બ્રિજના સમકાલીન અમર્ત્ય સેન અને જગદીશ ભગવતી સાથે કરવી પડશે. સેન અને ભગવતીનો જન્મ બૌદ્ધિક કુલીન વર્ગમાં થયો હતો.

સેન રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની નજીકના વિદ્વાનોના પરિવારમાંથી આવ્યા હતા – ખરેખર, ટાગોરે જ તેમને ‘અમર્ત્ય’ નામ આપ્યું હતું. ભગવતી સુપ્રીમ કોર્ટના જસ્ટિસના પુત્ર હતા. તેમના સામાજિક વિશેષાધિકારે કેમ્બ્રિજને કુદરતી સ્થળ બનાવ્યું. બીજી બાજુ, તેમની સાધારણ કૌટુંબિક પૃષ્ઠભૂમિ અને વિભાજન દરમિયાન તેમણે અનુભવેલા આઘાતને જોતાં, સિંહને કોઈ મહાન પશ્ચિમી યુનિવર્સિટીમાં પ્રવેશ મળવાની જરાય આશા ન હતી. આમ છતાં તેઓ ત્યાં ગયા અને તેણે ઓક્સફર્ડમાં ડી ફિલ મેળવતા પહેલાં કેમ્બ્રિજ ખાતે તેના વર્ષમાં અર્થશાસ્ત્રમાં એકમાત્ર પ્રથમ સ્થાન મેળવ્યું.

સેન અને ભગવતીએ તેમની મોટા ભાગની કારકિર્દી વિદેશમાં વિતાવી છે. સિંહ પણ આમ કરી શક્યા હોત, સિવાય કે તેમણે તેમના વતનને તેમની કર્મભૂમિ બનાવવાનું પસંદ કર્યું. તેમણે પંજાબ અને દિલ્હીમાં યુનિવર્સિટીના શિક્ષક તરીકે લગભગ એક દાયકો ગાળ્યો હતો અને વધુ દોઢ દાયકો સરકારમાં કામ કર્યું હતું, જેમાં નાણાં સચિવ, રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર અને આયોજન પંચના ઉપાધ્યક્ષ જેવા મહત્ત્વપૂર્ણ હોદ્દા હતા.

મનમોહનસિંહને તાજેતરની શ્રદ્ધાંજલિએ સરકારમાં આર્થિક સુધારક તરીકેની તેમની કારકિર્દી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. જ્યારે એક વિદ્વાન અને શિક્ષક તરીકેના તેમના કાર્ય પર થોડું ઓછું ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે. 1991 અને 1996ની વચ્ચે સિંહને નીતિ અર્થશાસ્ત્રી ગણી શકાય, જેઓ રાજકારણમાં ચાલ્યા ગયા હતા; જો કે, 1996 પછી તેઓ પૂર્ણ સમયના રાજકારણી બન્યા. આમાં, તેમનો છેલ્લો વ્યવસાય, 2004 અને 2014ની વચ્ચે તેમણે ભારતના વડા પ્રધાન તરીકે સેવા આપી તે દસ વર્ષ છે, જે સૌથી વધુ મહત્ત્વના છે.

સિંહ તત્કાલીન વડા પ્રધાનના ઉપકારથી નાણાં પ્રધાન બન્યા હતા; અને તેઓ તેમની પાર્ટીનાં પ્રમુખ સોનિયા ગાંધીના આશીર્વાદથી અકસ્માતે વડા પ્રધાન બન્યા હતા. પીએમ તરીકેના તેમના પ્રથમ કાર્યકાળમાં સિંહે પોતાને સાધારણ રીતે સારા જાહેર કર્યા. એક બિનસાંપ્રદાયિક માનસિકતા ધરાવતા શીખને સુકાન સોંપવાથી ગુજરાતમાં મુસ્લિમવિરોધી નરસંહારના પગલે આવેલા સાંપ્રદાયિક તણાવને શાંત કર્યો; અર્થવ્યવસ્થાનો સતત વિકાસ થયો, જેણે સામાજિક કલ્યાણ કાર્યક્રમોને ભંડોળમાં મદદ કરી; મૂળભૂત વિજ્ઞાનમાં સંશોધનને વેગ મળ્યો; અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સાથે નાગરિક પરમાણુ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા.

2009ની વસંતઋતુમાં મેં નવી દિલ્હીમાં એક મહિનો વિતાવ્યો. મેં વડા પ્રધાન સાથે મુલાકાત કરી હતી; વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે, મેં તેમની નજીકનાં લોકો સાથે, સરકારની અંદર અને બહારનાં લોકો સાથે વાતચીત કરી હતી. તેઓ બધાને લાગ્યું કે, તેમની ઉંમર અને હકીકત એ છે કે તેમણે તાજેતરમાં હાર્ટ સર્જરી કરાવી છે, સિંહે આગામી સામાન્ય ચૂંટણીઓ પહેલાં જાહેર મંચ પરથી સન્માનપૂર્વક બહાર નીકળી જવું જોઈએ, પરંતુ તેઓ લોકસભાની બેઠક જીત્યા (જે પંજાબમાંથી તેઓ સરળતાથી જીતી શકતા હતા) જેનાથી તેમની વિશ્વસનીયતા મજબૂત બની.

વડા પ્રધાન તરીકે, મનમોહન સિંહ અડિયલ કેબિનેટ પ્રધાનો સામે તેમની સત્તાનો ઉપયોગ કરવામાં અચકાતા હતા. તેમની બીજી મુદતમાં, તેમણે પ્રણવ મુખર્જીને નાણાંપ્રધાન તરીકે વિસ્તૃત કાર્યકાળ આપ્યો, જેમાં મુખર્જીએ વૈશ્વિક બજારોમાં ભારતે જે સ્થાન મેળવ્યું હતું તેમાં ઘટાડો કર્યો, જેથી તેઓને ઉદારીકરણની શરૂઆત થઈ ત્યારથી ‘સૌથી ખરાબ નાણાં પ્રધાન’ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા. (https://www.businesstoday.in/magazine/focus/story/pranab-mukherjee-as-finance-minister-for-indian-economy- 34426-2012-07-04).
એક સત્ય એ પણ છે કે સોનિયા ગાંધી મનમોહનસિંહ પ્રત્યે એટલાં જ ઋણી છે જેટલા મનમોહનસિંહ તેમના પ્રત્યે ઋણી છે.
2004માં તેને ખબર હતી કે, તેણે ક્યારેય સરકારમાં કામ કર્યું નથી, તે વડા પ્રધાન બનવા માટે અયોગ્ય છે. તે જાણતી હતી કે, તે કેબિનેટ બેઠકો યોજવા, નીતિવિષયક બાબતો પર નિર્ણય લેવા અથવા સમાન શરતો પર વિદેશી રાજ્યના વડાઓને મળવા માટે અસમર્થ છે.

આ જવાબદારી સિંહે પોતાના પર લઈને તેને ઘણી શરમમાંથી બચાવી. જો કે, 2009માં યુપીએની પુનઃચૂંટણી પછી સોનિયા ગાંધી તેમના અન્ડર ક્વોલિફાઇડ પુત્રને ભાવિ વડા પ્રધાન બનાવવા માટે શક્ય તેટલું બધું કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ બની હતી અને અહીં વર્તમાન વડા પ્રધાન હતા, જે પોતે સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં સૌથી અનુભવી જાહેર સેવકોમાંના એક હતા. આ ભ્રમણા સાથે તેઓ શક્ય તેટલું શ્રેષ્ઠ રમી રહ્યા હતા. જો કે, એમાં કોઈ શંકા નથી કે, સિંહની વિદ્વત્તાપૂર્ણ સિદ્ધિઓ પ્રભાવશાળી હતી અને એક આર્થિક સુધારક તરીકેનું તેમનું યોગદાન નોંધપાત્ર અને ટકાઉ હતું. આમ છતાં વડા પ્રધાન તરીકેનો તેમનો રેકોર્ડ અને વધુ વ્યાપક રીતે તેમનો રાજકીય વારસો નિશ્ચિતપણે વધુ મિશ્રિત છે. ખાસ કરીને તેમના બીજા કાર્યકાળમાં તેમણે અજાણતાં જ સરકારમાં સરમુખત્યારશાહીને પ્રોત્સાહન આપ્યું અને સ્વેચ્છાએ ભારતના સૌથી જૂના રાજકીય પક્ષમાં ખુશામત અને કૌટુંબિક વિશેષાધિકારની સંસ્કૃતિને કાયમ રાખી.
આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.

Most Popular

To Top