નોટબંધીની વર્ષગાંઠ આવી અને ગઈ, ભારત સરકાર તરફથી આ માસ્ટરસ્ટ્રોકનો કોઈ બચાવ કરવામાં આવ્યો નહીં. નોટબંધીનો આ વિચાર મહારાષ્ટ્રના લાતુર શહેરના મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગમાં ડિપ્લોમા ધરાવતા એક વ્યક્તિનો હતો. અનિલ બોકિલ અર્થક્રાંતિ (આર્થિક ક્રાંતિ) નામની સંસ્થા ચલાવે છે અને પોતાને આર્થિક સિદ્ધાંતવાદી તરીકે વર્ણવે છે. તેમનો વિચાર હતો: ભારત જેવા દેશમાં જ્યાં 70% વસ્તી માત્ર રૂ. 150 પર જીવે છે ત્યાં આપણને રૂ. 100થી વધુની ચલણી નોટોની શી જરૂર છે? મોદીએ ભારતીય ચલણના 86 ટકા નાબૂદ કર્યાના દિવસો બાદ એક ઇન્ટરવ્યુમાં તેમણે ખુલાસો કર્યો કે, વડા પ્રધાનને આ વિચાર કેવી રીતે આવ્યો હતો. જુલાઈ 2013માં મોદીને ભાજપના વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર જાહેર કર્યા પછી તરત જ બોકિલ તેમના સાથીદારો સાથે અમદાવાદ ગયા અને અર્થક્રાંતિ દરખાસ્ત વિશે રજૂઆત કરવાની માંગ કરી હતી.
મોદીએ બોકિલને દસ મિનિટનો સમય આપ્યો. ‘’જ્યારે મારી વાત ખતમ થઈ ત્યારે મને ખબર પડી કે સીએમ મોદીએ નેવું મિનિટ સુધી મારી વાત સાંભળી હતી.’’ બોકિલે કહ્યું. ‘’મેં મારી રજૂઆત કર્યા પછી તેણે કંઈ કહ્યું નહીં.’’ આ આશ્ચર્યજનક નથી. તેમના દ્વારા એક સરળ, જાદુઈ અને પરિવર્તનકારી ક્રિયાને અમલમાં મૂકી શકાય તે વિચારે મોદીને પ્રભાવિત કર્યા હશે. અર્થક્રાંતિ વેબસાઇટ પર નોટબંધીના ફાયદાઓ જે-તે બેઠકમાં મોદીને જણાવવામાં આવ્યા હતા તે સૂચિબદ્ધ છે, જેમાં શામેલ છે: ‘આતંકવાદી અને રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રવૃત્તિઓ પર અંકુશ આવશે’, ‘કર ટાળવાના હેતુમાં ઘટાડો થશે’, ‘ભ્રષ્ટાચાર ઓછો થઈ જશે. અને ‘રોજગારમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ’ થશે. કેમ ન ગમે?
પરંતુ આમાંના કોઈપણ વિશે કોઈ વિગતો નથી કે, નોટબંધી કેવી રીતે અમલમાં આવશે અને તેના લાભો કેવી રીતે પ્રાપ્ત થશે. પરિણામ શું હોઈ શકે તેનો કોઈ સંદર્ભ અથવા વિશ્લેષણ નથી. અર્થક્રાંતિએ રોકડ વ્યવહારો પર રૂ. 2,000ની મર્યાદા સાથે ટ્રાન્ઝેક્શન ટેક્સની તરફેણમાં સમગ્ર કરવેરા પ્રણાલીને પાછી ખેંચવાનો પ્રસ્તાવ પણ મૂક્યો હતો. તેના વિચારો સંક્ષિપ્ત, સરળ અને દેખીતી રીતે અમલમાં મૂકવા માટે સરળ હતા. તે મોદી માટે યોગ્ય હતું, જેમણે આમાંથી એક સૌથી નાટકીય તત્ત્વ – નોટબંધી – પસંદ કર્યું અને તેને આગળ ધપાવી.
8 નવેમ્બર 2016ના રોજ તેની જાહેરાત કરતાં તેમના ભાષણમાં મોદીએ કહ્યું કે, ભારતની સમસ્યાઓ ભ્રષ્ટાચાર, કાળું નાણું અને આતંકવાદ છે. અને આની સામે મજબૂત પગલાં લેવાની જરૂર છે અને તે લેશે. ભારતીયો પ્રામાણિક હતા અને આમ છતાં ભારત ભ્રષ્ટ હતું અને તેથી ભ્રષ્ટાચાર, કાળું નાણું અને આતંકવાદ સામે એક શક્તિશાળી અને નિર્ણાયક પગલાંની જરૂર હતી.
મોદીએ પૂછ્યું કે, શું લોકોએ ક્યારેય વિચાર્યું છે કે આતંકવાદ માટે પૈસા ક્યાંથી આવે છે? તે ભારતમાં પાકિસ્તાનની બનાવટી કાર્યવાહીમાંથી આવ્યું હતું, જે વારંવારની ધરપકડો દ્વારા સાબિત થયું હતું. મોદીએ કહ્યું કે, રોકડનું પરિભ્રમણ ભ્રષ્ટાચાર સાથે જોડાયેલું છે અને તેથી જ રૂ. 500 અને રૂ. 1,000ની નોટો કુલ ચલણના 80 ટકા અને 90 ટકા વચ્ચે હતી. તે મધ્યરાત્રિએ ચાર કલાકમાં લીગલ ટેન્ડર તરીકે તેમને રદ કરતો હતો. તેનો અર્થ એ થશે કે ‘હાલમાં આવી નોટો જે દેશવિરોધી લોકોના હાથમાં છે તે નકામી બની જશે. મોદીએ સ્વીકાર્યું કે આ નીતિથી થોડી અગવડતા થશે, પરંતુ તે કોઈ સમસ્યા હશે નહીં.
મોદીએ કહ્યું કે, સામાન્ય નાગરિકો દેશ માટે બલિદાન અને કષ્ટ સહેવા માટે ઉત્સાહી હતા. વિવિધ વિભાગો દ્વારા કોઈ તૈયારી કરવામાં આવી ન હતી અને અમે આ જાણીએ છીએ. કારણ કે, કેબિનેટને 8 નવેમ્બરના રોજ બોલાવવામાં આવ્યું હતું અને મંત્રીઓને કહેવામાં આવ્યું હતું કે તેઓ તેમના મોબાઇલ ફોન પાછળ છોડી દે જેથી મીટિંગમાં તેની જાહેરાત ન થાય ત્યાં સુધી એક્ટ ગુપ્ત રહી શકે. મંત્રીઓ જાણતા ન હોવાથી તેમના વિભાગો પણ જાણતા ન હતા અને કોઈએ તૈયારી પણ કરી ન હતી, જેમ કે 2020ના રાષ્ટ્રીય લોકડાઉન મામલે બન્યું હતું.
મોદીને આરબીઆઈ દ્વારા ખાસ ચેતવણી આપવામાં આવી હતી – જે સંસ્થાએ ખરેખર ચલણની નોટોને ડિમોનેટાઇઝ કરવાની હતી તેના ગવર્નરે તેની સહી સાથે બાંયધરી આપી હતી અને આવું કરવા માટે તેના હાથ બાંધી દેવામાં આવ્યા હતા – કે નોટબંધી એક ભૂલ હતી. આ પગલાની ચર્ચા અને અસ્વીકાર કર્યા બાદ ગવર્નર પદેથી રઘુરામ રાજને રાજીનામું આપ્યું હતું. નવા ગવર્નર ઉર્જિત પટેલે પદ સંભાળ્યાના અઠવાડિયામાં જ મોદી દ્વારા તેને સ્વીકારવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી. ત્યાર બાદ તેમણે આરબીઆઈની તાકીદે સાંજે 5.30 વાગ્યે યોજાયેલી મીટિંગની મિનિટ્સ જાહેર કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. 8 નવેમ્બરના રોજ (મોદીના ભાષણ પહેલા) રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને ‘જીવન માટે ખતરા’ને ટાંકીને આ અવ્યવસ્થિત પગલાને મંજૂરી આપવામાં આવી.
બે વર્ષ પછી નવેમ્બર 2018માં જ્યારે મિનિટ્સ આખરે પ્રેસમાં લીક થઈ ત્યારે પટેલે પછીના મહિને પદ છોડી દીધું હતું. આરબીઆઈ મિનિટ્સે જણાવ્યું હતું કે, તેને સરકાર દ્વારા કહેવામાં આવ્યું છે કે:
# 2011 અને 2016ની વચ્ચે અર્થતંત્રમાં 30 ટકાનો વધારો થયો હતો, પરંતુ ઉચ્ચ મૂલ્યની ચલણી નોટો ઘણા ઊંચા દરે વૃદ્ધિ પામી હતી.
# તે રોકડ કાળા નાણા માટે સહાયક હતી.
# અંદાજિત રૂ. 400 કરોડનું તે નકલી નાણું સિસ્ટમમાં હાજર હતું.
# અને તેથી, રૂ. 500 અને રૂ. 1,000 ની નોટોને અમાન્ય બનાવવી જોઈએ.
સરકારને આરબીઆઈનો જવાબ હતો:
# ’’સરકાર દ્વારા ઉલ્લેખિત આર્થિક વૃદ્ધિ વાસ્તવિક હતી, જ્યારે ચલણમાં વધારો નજીવો હતો અને ફુગાવા માટે સમાયોજિત કરવામાં આવ્યો ન હતો અને ‘તેથી આ દલીલ નોટબંધી માટેની ભલામણને પૂરતા પ્રમાણમાં સમર્થન આપતી નથી’’.
# મોટા ભાગનું કાળું નાણું જમીન કે સોના તરીકે રાખવામાં આવ્યું હતું અને રોકડ તરીકે નહીં અને ચલણ નાબૂદ કરવાથી કાળાં નાણાંને કાબૂમાં લેવા પર કોઈ અસર થશે નહીં.
# તે નોટબંધીની જીડીપી પર નકારાત્મક અસર પડશે.
# તે રૂ. 400 કરોડ નકલી ચલણ- ચલણમાં રહેલી કુલ રોકડની સરખામણીમાં નજીવું (માત્ર 0.02 ટકા) હતું, જે રૂ. 18 લાખ કરોડ હતું.
આ બધું કહેવા છતાં આરબીઆઈ બોર્ડે મોદીના વિચાર પર તેની રબર સ્ટેમ્પ લગાવી દીધી. આ શરણાગતિ ગુપ્ત રાખવા માટે તે શા માટે લડ્યું તેનું કારણ સ્પષ્ટ છે. તેણે પાછળ ધકેલવામાં અને ખામીઓ દર્શાવવામાં તેનું કામ કર્યું હતું; તે હવે મોદીનું રક્ષણ કરી રહ્યું હતું. તેથી જ ઉર્જિત પટેલે દાવો કર્યો કે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાનું એક કારણ હતું કે જ્યારે આરટીઆઈ કાર્યકરોએ તેમને ઍક્સેસ કરવાની માંગ કરી ત્યારે તેઓ મિનિટ જાહેર કરી શક્યા નહીં. અલબત્ત, ઘટનાઓએ એ સાબિત કરી દીધું હતું કે, દરેક ગણતરી પર આરબીઆઈએ નુકસાન અને લાભના અભાવ બંનેની ચોક્કસ આગાહી કરી હતી. આરબીઆઈ જે છુપાવી રહી હતી તે હકીકત એ હતી કે મોદીએ તેની ચિંતાઓને અવગણી હતી – જે બધી સાચી સાબિત થઈ હતી – અને આમ છતાં તેઓ આગળ વધ્યા હતા.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
