સુરત: 14 મી એ સુરતની અગાસીઓ, ધાબાઓ ‘એ કાપ્યો જ છે…એ લપેટ…’ નાં સૂત્રો સાથે ગાજી ઉઠશે. 14 મી જાન્યુઆરીએ મંગળવારે સુરતી ઉતરાયણ ઉજવવા માટે સુરતના ડબગરવાડ, રાંદેર અને કોટસફિલ રોડનાં પતંગ બજારમાં પતંગ અને દોરી (સુરતી માંજો) ખરીદવા છેલ્લા એક વીકથી ભીડ જામી રહી છે. આવતીકાલે શનિવાર અને પછી રવિવારે પતંગ અને દોરીની વ્યાપક ખરીદી થઈ શકે છે.
- પતંગ અને દોરી માટે આ વર્ષે 20% વધુ ચૂકવવા પડશે
- 14 મી એ સુરતની અગાસીઓ, ધાબાઓ પર ‘એ કાપ્યો જ છે… એ લપેટ…’ નાં સૂત્રો સાથે ગાજી ઉઠશે
સુરતના પતંગ બજારમાં પતંગ અને દોરીની વ્યાપક ખરીદીનો માહોલ જામ્યો છે, જોકે ચાલુ વર્ષે રો મટીરીયલની કિંમતો વધતા પતંગ અને દોરીના ભાવ આ વર્ષે 20% વધુ ચૂકવવા પડશે. ઉતરાયણની ઉજવણી માટે સુરત સહિત રાજ્યભરમાં સુરતી પેટન્ટ માંજાની ડિમાન્ડ જોવા મળી છે.
કેનેડા, અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા સહિતના દેશોમાં ઉતરાયણની ઉજવણી કરતા ગુજરાતીઓ માટે ઓછા કાંચનો ઉપયોગ કરી ઓટોમેટિક ફિરકીમાં સુરતી માંજો ડિસેમ્બર મહિનામાં જ મોકલી આપવામાં આવ્યો છે. સુરતના પતંગ બજારોમાં નડિયાદ, આણંદ, અમદાવાદથી પતંગો વેચાણ માટે આવે છે. પતંગના ભાવમાં ગત વર્ષની તુલનામાં 25થી 30 ટકાનો વધારો જોવા મળી રહ્યો છે.
ગત વર્ષે એક કોડીના 80થી 90 રૂપિયાની સરખામણીએ આ વર્ષે 150 રૂપિયા થયા છે. ભાવ વધવાની શક્યતાએ એક સપ્તાહ અગાઉ પતંગ રસિકોએ ખરીદી શરૂ કરી છે. સફેદ ચીલ, ડિઝાઈનવાળી ચીલ, મોટા પતંગની ડિમાન્ડ વધુ છે. ચીલ મોટી સાઇઝ 100 રૂપિયા કોડી જ્યારે ડિઝાઇન વાળી ચીલ 120 રૂપિયાની કોડી અને સફેદ ચીલ 80 રૂપિયાની કોડીનો ભાવ ચાલી રહ્યો છે. મોટા પતંગ ફૂલ સાઇઝ 150નાં પાંચ નંગ અને અડધિયા પતંગના રૂપિયા 160નાં કોડી જ્યારે ગયાં વર્ષે પતંગનો ભાવ એંસી નેવું ભાવ હતો.
છેલ્લા દિવસોમાં 150 રૂપિયા ભાવ થવાની શક્યતા છે. સુરતી માંજો કે દોરી માંજવાની રીત અન્ય શહેરો કરતા નોખી છે. સુરતમાં પહેલા હાથથી દોરી ઘસાતી હતી તેમજ રેંટિયોથી દોરી વીંટવામાં આવતી હતી, સુરતી માંજો તૈયાર કરવામાં સરસ, પાઉડર, મેંદો, જે કલરની દોરી કરવાની હોય તે કલરનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ડિઝાઈનર પતંગ બનાવવાની શરૂઆત 130 વર્ષ પહેલા રાંદેરમાં થઈ હતી
ગુજરાતમાં પતંગ બનાવવાનો ઈતિહાસ 200 વર્ષનો માનવામાં આવે છે. પરંતુ ડિઝાઈનર પતંગ બનાવવાની શોધ સુરતના રાંદેરમાં કરવામાં આવી હતી. 130 વર્ષ પહેલા રાંદેરના નાનાબજાર વિસ્તારમાં ડિઝાઈનર પતંગ બનાવવાની શરૂઆત પ્રસિધ્ધ શાસ્ત્રીય ગાયક અને તબલાવાદક હાજી કમાલે કરી હતી. હાજી કમાલ જ્યારે નવાબીકાળ દરમિયાન પોતાની ગાયકી રજૂ કરવા હૈદરાબાદ ગયા હતા ત્યારે તેમણે પતંગ બનાવતા કારીગર પાસે સિંગલ કાગળથી બનતા પતંગ બનાવવાની તાલીમ લીધી હતી.
સુરતમાં તે વિચારને આધારે 4 કલરના કાગળમાંથી રાંદેરી ડિઝાઈનર પતંગ બનાવવાની શરૂઆત કરી હતી. એક સમયે રાંદેરમાં 40 જેટલા પરીવાર હેન્ડમેઈડ પતંગ બનાવતા હતા. પરંતુ હવે પતંગના વ્યવસાયમાં કોઈ ખાસ વળતર નહીં હોવાથી આ પરીવારો બીજા વ્યવસાય તરફ વળ્યા છે. રાંદેર નાનાબજારમાં હવે માત્ર 7 પરીવાર બચ્યા છે, જે પાંચથી સાત દાયકા કરતા પણ વધુ સમયથી પતંગ બનાવી રહ્યા છે. રાંદેરી પતંગની આ કલા લુપ્ત થવા તરફ જઈ રહી છે.
રાંદેરના પ્રસિદ્ધ ઉર્દુ કવિ વસીમ મલિક કહે છે કે, અમદાવાદ, ખંભાત અને નડિયાદમાં બનતા પતંગો કરતા રાંદેરમાં જુદા પ્રકારના પતંગો બને છે. અમદાવાદમાં પતંગો બનાવવા માટે ચાઈનીઝ મશીનરીનું આગમન થતાં કટીંગ થયેલા પતંગોમાં કમાન ચોંટાડી રાજ્યભરમાં પતંગો વેચવામાં આવે છે. જે મોટેભાગે સિંગલ અથવા ડબલ કલરના હોય છે. જ્યારે રાંદેરમાં આજે પણ કાગળના કટિંગથી લઈ પતંગની કમાન લગાવવા સુધીનું કામ હાથથી કરવામાં આવે છે. રાંદેરમાં પતંગ બનાવવાનો વ્યવસાય કરનાર હાજી કમાલનું વર્ષો પહેલાં 110 વર્ષની વયે નિધન થયું હતું.
બ્રિટિશ રાજ પહેલાં સુરતમાં પતંગ તાપી નદીના પટ અને પાળાઓ ઉપરથી ઉડાડવામાં આવતા હતા
રાંદેરના પતંગવીદ ઈમ્તિયાઝ પતંગવાલા કહે છે કે, રાંદેરનો પતંગનો ઈતિહાસ 130 વર્ષ જૂનો છે. બ્રિટિશ રાજ પહેલાં સુરતમાં અગાશી અને ધાબાઓ ઉપર પતંગ ચગાવવાનું ચલણ નહોતું. તે સમયે તાપી નદીના પટમાં અને તેની આસપાસના પાળાઓ ઉપર ચઢી સુરતીઓ પતંગ ઉડાડતા હતા. તે ઉપરાંત તે સમયે રાંદેરના ખુલ્લા મેદાનો અને મુગલીસરા પાતળીયા હનુમાન પાસે આવેલા ખુલ્લા મેદાનમાં પતંગ સ્પર્ધાઓ યોજાતી હતી.
ચીલ અને ગોટેલા પતંગ રાંદેરની ઓળખ બન્યા છે
રાંદેરમાં પતંગ બનાવવાના વ્યવસાય સાથે દાયકાઓથી સંકળાયેલા પતંગવાલા કહે છે કે, ચીલ અને ગોટેલા પતંગ રાંદેરની ઓળખ બન્યા છે. રાંદેરમાં થ્રી ફોર કલરમાં પતંગ બને છે. તે ઉપરાંત ચીલ જેવા પ્લેન પતંગ પણ બને છે. કાગળ, ડિઝાઈન, પેટર્ન અને સ્ટાઈલને લીધે રાંદેરના પતંગ ખંભાત, નડિયાદ અને અમદાવાદના પતંગથી જુદા પડે છે.
અહીં હાથથી પતંગ બન્યા પછી દિવસના અંતે માંડ સાતસો રૂપિયા મળતા હોવાથી નવી પેઢીને હવે પતંગ બનાવવામાં રસ નથી. રાંદેરમાં ચાર પેઢીઓ વર્ષમાં આઠ મહિના અને ત્રણ પેઢીઓ ચાર મહિના સિઝન પુરતું પતંગનું ઉત્પાદન કરે છે.
સાડી સત્તાવીસની ચીલ, અડદિયા, ડબ્બો, માજુન, આંખદાર, લડ્ડુ, ગોટેલા, ચટોપટો. આ પતંગો માત્ર રાંદેરમાં તૈયાર થાય છે. ચીલ અને ગોટેલા રાંદેરના પતંગની વેરાઈટી છે. પરંતુ હવે ગોટેલા પતંગ ભાગ્યે જ કોઈ બનાવતું હશે. મોટાભાગના પતંગો ત્રણથી ચાર જુદા જુદા કલરના કાગળોને જોડી એવી રીતે બનાવવામાં આવે છે કે જાણે એક જ કાગળ પર ચાર કલર ઉપસ્યા હોય સૌથી મુશ્કેલ કામ ગોટેલા પતંગ બનાવવાનું હોય છે. બારીકાઈવાળુ કામ હોવાથી રાંદેરમાં પતંગની આ જાતિ લુપ્ત થવાને આરે છે. કારણકે હવે આ પ્રકારના પતંગ કોઈ બનાવતું નથી.
