શનિવાર 9 સપ્ટેમ્બરે ‘જૂની સંસદ ભવનને વિદાય આપવા માટે બંને ગૃહોની સંયુક્ત બેઠક?’ શીર્ષક સાથે એક અહેવાલ પ્રકાશિત થયો હતો. પ્રશ્ન ચિહ્ન સામાન્ય છે. કારણ કે બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે, વિશેષ સત્રનો એજન્ડા શું છે. અહેવાલમાં લખ્યું છે: ‘’પાંચ દિવસના વિશેષ સત્રની બરાબર પહેલાં એ વાત પર ઘણી અટકળો છે કે, શું વર્તમાન સંસદ ભવનને અલવિદા કહેવા માટે પ્રતિષ્ઠિત સેન્ટ્રલ હોલમાં 19 સપ્ટેમ્બરે બંને ગૃહોની સંયુક્ત બેઠક બોલાવવામાં આવશે.’’
કોઈ બિલ્ડિંગને અલવિદા કહેવા માટે કોઈને પાંચ દિવસની જરૂર શા માટે પડે? અને લોકશાહીમાં અનેક અટકળોની જરૂર શા માટે છે, જ્યારે કાયદાઓ અને ફેરફારોની ખુલ્લેઆમ અને પારદર્શક રીતે ચર્ચા થવી જોઈએ? જ્યારે પહેલી વાર 31 ઓગસ્ટના રોજ આ વિશેષ સત્રની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી ત્યારે એ અનુમાન લગાવવાની રમત શરૂ થઈ હતી કે, 11 ઓગસ્ટના રોજ એક સત્ર સમાપ્ત થયાના તરત બાદ તેને શા માટે બોલાવવામાં આવે છે. શિયાળુ સત્ર નવેમ્બરમાં શરૂ થશે એટલે એવું નથી કે, સંસદની બેઠક માટે બીજો કોઈ સમય નથી. આ મહિને ફરી કેમ?
કેટલાકે કહ્યું કે, ઇન્ડિયાનું નામ બદલીને ભારત કરવાનું છે. બે દિવસ સુધી મીડિયાનું ફોકસ તેના પર રહ્યું. મંત્રીઓએ આ પગલાનો બચાવ કરતાં કહ્યું કે, તેમાં કંઈ ખોટું નથી, પરંતુ તેઓ તેની પુષ્ટિ કરવામાં અસમર્થ હતા કે, રાષ્ટ્રના નામમાં આ ફેરફાર કરવા માટે જ આ સત્રનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું કે નહીં. અન્ય એક અનુમાન એ હતું કે, તેનો સંબંધ મહિલા અનામત બિલ પસાર કરવા સાથે હતો. આ મૂળ રૂપે 2008માં રાજ્યસભા દ્વારા પસાર કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ સમર્થનના અભાવે અને હાંસિયામાં ધકેલાયેલા વર્ગો માટે આ શ્રેણીમાં પેટા-આરક્ષણની માંગના કારણે તે અટકી ગયું હતું. જો આ એજન્ડા પર છે અને તે પસાર થશે તો લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓની તમામ બેઠકોમાંથી એક તૃતીયાંશ બેઠકો મહિલાઓ માટે અનામત રાખવામાં આવશે. આ એક નોંધપાત્ર સુધારો છે અને જો ખરેખર આ કાયદો લાવવામાં આવી રહ્યો છે તો તે પસાર થવાની આશા છે, પરંતુ નિ:સંદેહ કોઈ જાણતું નથી.
મીડિયામાં અન્ય એક અનુમાન એ હતું કે, સરકાર ગમે તે કારણોસર વહેલી ચૂંટણી કરાવવા માંગે છે. ચૂંટણી આવતા વર્ષે મેમાં આવવાની છે. એટલે કે બીજા આઠ મહિનામાં, પરંતુ તેને એવી રીતે આગળ વધારવામાં આવી શકે છે જેમ કે, 2004માં વાજપેયી સરકારે કર્યું હતું. આ સિદ્ધાંતને માનનારા વધુ નથી. આમ છતાં કોણ જાણે છે. વહેલી તકે ચૂંટણી કરાવવાનો વાજપેયીનો દાવ સફળ થયો ન હતો અને સરકાર ભાંગી પડી હતી, તેથી આ મોરચે સાવધાની રાખવાની શક્યતા છે.
સૌથી વધુ ઉગ્ર અટકળો એક રાષ્ટ્ર એક ચૂંટણી નામની કોઈ બાબતની આસપાસ હતી, એક એવી વ્યવસ્થા જેના હેઠળ તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્ર દર પાંચ વર્ષે એકસાથે ચૂંટણીમાં જશે અને નાગરિકો એ જ સમયે વિધાનસભા અને લોકસભા માટે મતદાન કરશે. શું કોર્પોરેશનની ચૂંટણીનો પણ સમાવેશ થશે? કોઈને ખબર નથી. પેટાચૂંટણીનું શું? અને બહુવિધ ચૂંટણીઓ માટે ઈવીએમ કેવી રીતે ગોઠવવામાં આવશે? કોઈ જાણતું નથી.
કદાચ સમજદાર દિમાગવાળાઓએ આવી વસ્તુઓને પહેલાથી જ ગોઠવી દીધી છે. આ વિષય પર વિચાર કરી તપાસ કરવા માટે ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિની અધ્યક્ષતામાં એક સમિતિની રચના કરવામાં આવી છે, પરંતુ આ સમિતિ વિશેષ સત્ર માટે સમયસર કેવી રીતે બેઠક કરશે અને તેના તારણો કેવી રીતે આપશે તે સ્પષ્ટ નથી. સરકારનું સંસદીય સ્વરૂપ તેની સાથે સામૂહિક જવાબદારી તરીકે ઓળખાય છે, જેનો અર્થ છે કે નિર્ણયો સંયુક્ત રીતે માલિકીના છે, પરંતુ અહીં કેબિનેટ નિર્ણયો વિશે એટલું જ અંધારામાં છે જેટલું આપણા બાકીના લોકો છે. ભૂતકાળના બે કિસ્સા આ દર્શાવવા માટે પૂરતા છે.
પહેલો અહેવાલ 10 નવેમ્બર 2016નો હતો, જેનું મથાળું હતું ‘તમારા ફોન ન લાવો’: મોદીની કેબિનેટ બેઠક જેણે સૌને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા. રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, કેન્દ્રીય મંત્રીઓને નોટબંધી વિશે તે જ દિવસે જાણ થઈ જે દિવસે આપણામાંથી બાકીના લોકોને થઈ. એટલે કે તેની પર ન તો ચર્ચા થઈ હતી કે ન તો કોઈ દલીલ થઈ હતી. બીજો દાખલો બીબીસી દ્વારા 2020ના રાષ્ટ્રીય લોકડાઉન વિશે સરકાર સાથે 240થી વધુ માહિતી અધિકાર પ્રશ્નો દાખલ કરવાનો છે.
તેઓએ કેન્દ્ર સરકારના આરોગ્ય, નાણા, આપત્તિ વ્યવસ્થાપન અને બાકીના વિભાગોને પૂછ્યું કે, તેઓ લોકડાઉન વિશે શું જાણે છે અને તેઓએ શું તૈયારી કરી છે? અને જવાબ હતો કે તેઓને ખબર ન હતી અને તૈયારી કરી ન હતી.સરકારનું આ સ્વરૂપ, જ્યાં રહસ્યો અને મોટા નિર્ણયો કેબિનેટમાંથી જ છૂપાવી રાખવામાં આવે છે, તે ચાલુ હોવાનું જણાય છે, જેના કારણે આ વિશેષ સત્રની આસપાસ અટકળો ચાલી રહી છે. આ સત્રમાં કોઈ પ્રશ્નકાળ હશે નહીં અને જ્યારે આ અપેક્ષિત છે તે જરૂરી પણ નથી.
એટલું જ નહીં, પૂછવામાં આવેલા પ્રશ્નોના જવાબ પણ લોકસભામાં આપવામાં આવતા નથી તો તેમને પૂછવાથી રોકવાનો શો અર્થ છે? વિપક્ષએ તે બાબતોની યાદી મોકલી છે જેની તેઓ સત્રમાં ચર્ચા કરવા ઇચ્છે છે. તેમાં મોંઘવારી, બેરોજગારી, ખેડૂતો માટે એમએસપી, મણિપુરમાં સતત હિંસા, અદાણી કૌભાંડ, સમગ્ર ભારતમાં સાંપ્રદાયિક તણાવ, લદ્દાખ અને અન્ય સ્થળોએ ચીનની કાર્યવાહી, જ્ઞાતિની વસ્તી ગણતરી (અથવા કોઈ પણ વસ્તી ગણતરી, જેમાં વિલંબ થયો છે), કુદરતી આફતો અને આબોહવા પરિવર્તનની અસરનો સમાવેશ થાય છે. ટૂંકમાં, જે પહેલેથી જ એજન્ડામાં નથી તે સરકાર દ્વારા લેવામાં આવશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
શનિવાર 9 સપ્ટેમ્બરે ‘જૂની સંસદ ભવનને વિદાય આપવા માટે બંને ગૃહોની સંયુક્ત બેઠક?’ શીર્ષક સાથે એક અહેવાલ પ્રકાશિત થયો હતો. પ્રશ્ન ચિહ્ન સામાન્ય છે. કારણ કે બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે, વિશેષ સત્રનો એજન્ડા શું છે. અહેવાલમાં લખ્યું છે: ‘’પાંચ દિવસના વિશેષ સત્રની બરાબર પહેલાં એ વાત પર ઘણી અટકળો છે કે, શું વર્તમાન સંસદ ભવનને અલવિદા કહેવા માટે પ્રતિષ્ઠિત સેન્ટ્રલ હોલમાં 19 સપ્ટેમ્બરે બંને ગૃહોની સંયુક્ત બેઠક બોલાવવામાં આવશે.’’
કોઈ બિલ્ડિંગને અલવિદા કહેવા માટે કોઈને પાંચ દિવસની જરૂર શા માટે પડે? અને લોકશાહીમાં અનેક અટકળોની જરૂર શા માટે છે, જ્યારે કાયદાઓ અને ફેરફારોની ખુલ્લેઆમ અને પારદર્શક રીતે ચર્ચા થવી જોઈએ? જ્યારે પહેલી વાર 31 ઓગસ્ટના રોજ આ વિશેષ સત્રની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી ત્યારે એ અનુમાન લગાવવાની રમત શરૂ થઈ હતી કે, 11 ઓગસ્ટના રોજ એક સત્ર સમાપ્ત થયાના તરત બાદ તેને શા માટે બોલાવવામાં આવે છે. શિયાળુ સત્ર નવેમ્બરમાં શરૂ થશે એટલે એવું નથી કે, સંસદની બેઠક માટે બીજો કોઈ સમય નથી. આ મહિને ફરી કેમ?
કેટલાકે કહ્યું કે, ઇન્ડિયાનું નામ બદલીને ભારત કરવાનું છે. બે દિવસ સુધી મીડિયાનું ફોકસ તેના પર રહ્યું. મંત્રીઓએ આ પગલાનો બચાવ કરતાં કહ્યું કે, તેમાં કંઈ ખોટું નથી, પરંતુ તેઓ તેની પુષ્ટિ કરવામાં અસમર્થ હતા કે, રાષ્ટ્રના નામમાં આ ફેરફાર કરવા માટે જ આ સત્રનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું કે નહીં. અન્ય એક અનુમાન એ હતું કે, તેનો સંબંધ મહિલા અનામત બિલ પસાર કરવા સાથે હતો. આ મૂળ રૂપે 2008માં રાજ્યસભા દ્વારા પસાર કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ સમર્થનના અભાવે અને હાંસિયામાં ધકેલાયેલા વર્ગો માટે આ શ્રેણીમાં પેટા-આરક્ષણની માંગના કારણે તે અટકી ગયું હતું. જો આ એજન્ડા પર છે અને તે પસાર થશે તો લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓની તમામ બેઠકોમાંથી એક તૃતીયાંશ બેઠકો મહિલાઓ માટે અનામત રાખવામાં આવશે. આ એક નોંધપાત્ર સુધારો છે અને જો ખરેખર આ કાયદો લાવવામાં આવી રહ્યો છે તો તે પસાર થવાની આશા છે, પરંતુ નિ:સંદેહ કોઈ જાણતું નથી.
મીડિયામાં અન્ય એક અનુમાન એ હતું કે, સરકાર ગમે તે કારણોસર વહેલી ચૂંટણી કરાવવા માંગે છે. ચૂંટણી આવતા વર્ષે મેમાં આવવાની છે. એટલે કે બીજા આઠ મહિનામાં, પરંતુ તેને એવી રીતે આગળ વધારવામાં આવી શકે છે જેમ કે, 2004માં વાજપેયી સરકારે કર્યું હતું. આ સિદ્ધાંતને માનનારા વધુ નથી. આમ છતાં કોણ જાણે છે. વહેલી તકે ચૂંટણી કરાવવાનો વાજપેયીનો દાવ સફળ થયો ન હતો અને સરકાર ભાંગી પડી હતી, તેથી આ મોરચે સાવધાની રાખવાની શક્યતા છે.
સૌથી વધુ ઉગ્ર અટકળો એક રાષ્ટ્ર એક ચૂંટણી નામની કોઈ બાબતની આસપાસ હતી, એક એવી વ્યવસ્થા જેના હેઠળ તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્ર દર પાંચ વર્ષે એકસાથે ચૂંટણીમાં જશે અને નાગરિકો એ જ સમયે વિધાનસભા અને લોકસભા માટે મતદાન કરશે. શું કોર્પોરેશનની ચૂંટણીનો પણ સમાવેશ થશે? કોઈને ખબર નથી. પેટાચૂંટણીનું શું? અને બહુવિધ ચૂંટણીઓ માટે ઈવીએમ કેવી રીતે ગોઠવવામાં આવશે? કોઈ જાણતું નથી.
કદાચ સમજદાર દિમાગવાળાઓએ આવી વસ્તુઓને પહેલાથી જ ગોઠવી દીધી છે. આ વિષય પર વિચાર કરી તપાસ કરવા માટે ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિની અધ્યક્ષતામાં એક સમિતિની રચના કરવામાં આવી છે, પરંતુ આ સમિતિ વિશેષ સત્ર માટે સમયસર કેવી રીતે બેઠક કરશે અને તેના તારણો કેવી રીતે આપશે તે સ્પષ્ટ નથી. સરકારનું સંસદીય સ્વરૂપ તેની સાથે સામૂહિક જવાબદારી તરીકે ઓળખાય છે, જેનો અર્થ છે કે નિર્ણયો સંયુક્ત રીતે માલિકીના છે, પરંતુ અહીં કેબિનેટ નિર્ણયો વિશે એટલું જ અંધારામાં છે જેટલું આપણા બાકીના લોકો છે. ભૂતકાળના બે કિસ્સા આ દર્શાવવા માટે પૂરતા છે.
પહેલો અહેવાલ 10 નવેમ્બર 2016નો હતો, જેનું મથાળું હતું ‘તમારા ફોન ન લાવો’: મોદીની કેબિનેટ બેઠક જેણે સૌને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા. રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, કેન્દ્રીય મંત્રીઓને નોટબંધી વિશે તે જ દિવસે જાણ થઈ જે દિવસે આપણામાંથી બાકીના લોકોને થઈ. એટલે કે તેની પર ન તો ચર્ચા થઈ હતી કે ન તો કોઈ દલીલ થઈ હતી. બીજો દાખલો બીબીસી દ્વારા 2020ના રાષ્ટ્રીય લોકડાઉન વિશે સરકાર સાથે 240થી વધુ માહિતી અધિકાર પ્રશ્નો દાખલ કરવાનો છે.
તેઓએ કેન્દ્ર સરકારના આરોગ્ય, નાણા, આપત્તિ વ્યવસ્થાપન અને બાકીના વિભાગોને પૂછ્યું કે, તેઓ લોકડાઉન વિશે શું જાણે છે અને તેઓએ શું તૈયારી કરી છે? અને જવાબ હતો કે તેઓને ખબર ન હતી અને તૈયારી કરી ન હતી.સરકારનું આ સ્વરૂપ, જ્યાં રહસ્યો અને મોટા નિર્ણયો કેબિનેટમાંથી જ છૂપાવી રાખવામાં આવે છે, તે ચાલુ હોવાનું જણાય છે, જેના કારણે આ વિશેષ સત્રની આસપાસ અટકળો ચાલી રહી છે. આ સત્રમાં કોઈ પ્રશ્નકાળ હશે નહીં અને જ્યારે આ અપેક્ષિત છે તે જરૂરી પણ નથી.
એટલું જ નહીં, પૂછવામાં આવેલા પ્રશ્નોના જવાબ પણ લોકસભામાં આપવામાં આવતા નથી તો તેમને પૂછવાથી રોકવાનો શો અર્થ છે? વિપક્ષએ તે બાબતોની યાદી મોકલી છે જેની તેઓ સત્રમાં ચર્ચા કરવા ઇચ્છે છે. તેમાં મોંઘવારી, બેરોજગારી, ખેડૂતો માટે એમએસપી, મણિપુરમાં સતત હિંસા, અદાણી કૌભાંડ, સમગ્ર ભારતમાં સાંપ્રદાયિક તણાવ, લદ્દાખ અને અન્ય સ્થળોએ ચીનની કાર્યવાહી, જ્ઞાતિની વસ્તી ગણતરી (અથવા કોઈ પણ વસ્તી ગણતરી, જેમાં વિલંબ થયો છે), કુદરતી આફતો અને આબોહવા પરિવર્તનની અસરનો સમાવેશ થાય છે. ટૂંકમાં, જે પહેલેથી જ એજન્ડામાં નથી તે સરકાર દ્વારા લેવામાં આવશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.