નાણાં પ્રધાન નિર્મલા સીતારામને સંસદમાં બજેટ (ફાઇનાન્સ બિલ) રજૂ કર્યું તે સાથે ક્રિપ્ટોકરન્સીને નિયંત્રિત કરતું બિલ રજૂ કર્યું તે અત્યંત મહત્ત્વનું છે. આ બિલના બે ઉદ્દેશો છે. એક, ભારતમાં બિટકોઈન સહિત જે ક્રિપ્ટોકરન્સીના સોદાઓ ચાલી રહ્યા છે તેના પર પ્રતિબંધ મૂકવો. બે, ભારતીય રિઝર્વ બેન્ક દ્વારા સત્તાવાર રીતે ક્રિપ્ટોકરન્સી બહાર પાડવાની ભૂમિકા તૈયાર કરવી. જો રિઝર્વ બેન્ક દ્વારા ક્રિપ્ટોકરન્સી બહાર પાડવામાં આવશે તો તે નોટબંધી કરતાં પણ વધુ ક્રાંતિકારી પગલું હશે. સત્તાવાર રીતે ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરનારો ચીન પછીનો બીજો દેશ ભારત બનશે. ભારતમાં નોટબંધી સફળ નહોતી થઈ, કારણ કે ત્યારે બજારમાં કોઈ ડિજિટલ કરન્સી નહોતી. હવે જો સરકાર નોટબંધી કરશે તો પેપર કરન્સી કેન્સલ કરીને બધાને ક્રિપ્ટોકરન્સી આપી દેવાશે.
ચીનના અર્થતંત્રે ઝડપી પ્રગતિ કરી તે પછી ચીન જગતના અર્થતંત્રમાં ડોલરના પ્રભાવને ખતમ કરીને યુઆનનો પ્રભાવ સ્થાપિત કરવા તનતોડ પ્રયાસો કરી રહ્યું છે. વર્તમાનમાં ખનિજ તેલનું ઉત્પાદન કરતાં દેશો તેમનું ઓઇલ ડોલરમાં જ વેચતા હોવાથી દુનિયાના લગભગ તમામ દેશોને ડોલરની જરૂર પડે છે. અમેરિકાનું બાહ્ય દેવું વધીને આશરે ૬,૦૦૦ અબજ ડોલર પર પહોંચી ગયું છે, જેમાંનું ૧,૦૦૦ અબજનું દેવું ચીન સાથેના વેપારમાં થઈ ગયું છે. ચીન જો તેની પાસેના ડોલર વેચવા કાઢે તો અમેરિકાનું અર્થતંત્ર ખતમ થઈ જાય પણ તે પહેલાં વિશ્વયુદ્ધ થઈ જાય તેમ છે. આ કારણે ચીને અમેરિકાને હરાવવા માટે આર્થિક યુદ્ધ છેડી દીધું છે.
ચીન તેના યુઆનને ડોલરના સ્થાને રિઝર્વ કરન્સી તરીકે સ્થાપિત કરવા પ્રયત્નશીલ છે; પણ આરબ દેશો અમેરિકાની પડખે હોવાથી તેને સફળતા મળતી નથી. હવે ડોલરનો મુકાબલો કરવા માટે ચીને ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરવાની જાહેરાત કરી છે. ચીનની સરકાર સત્તાવાર ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરનારી વિશ્વની પહેલી સરકાર હશે. ચીન જો ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરશે તો દુનિયાના બીજા દેશોને પણ તેની નકલ કરવાની ફરજ પડશે. દુનિયાનું અર્થતંત્ર ધીમા પગલે પહેલાં ડિજિટલ કરન્સી તરફ અને પછી ક્રિપ્ટોકરન્સી તરફ આગળ વધી રહ્યું છે તેમાં કોઈ શંકા નથી. બ્લોકચેઈન ટેકનોલોજીના આધારે પેદા થતી ક્રિપ્ટોકરન્સી છેલ્લા એક દાયકાથી ચલણમાં છે, પણ તેની લેવેચ ખાનગી સાહસિકો કરે છે. તેનો ઉપયોગ રોકાણના માધ્યમ તરીકે અને સટ્ટા માટે વધુ થાય છે. વિનિમયના માધ્યમ તરીકે હજુ સુધી કોઈ દેશમાં ક્રિપ્ટોકરન્સીને મંજૂરી મળી નથી. ભારતની રિઝર્વ બેન્કે ત્રણ વર્ષ પહેલાં ક્રિપ્ટોકરન્સીની લેવેચ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો; પણ ગયા વર્ષે ભારતની સુપ્રિમ કોર્ટે તે પ્રતિબંધ ઉઠાવી લીધો છે. તેને કારણે ભારતમાં પણ સરકારી સ્તર પર ક્રિપ્ટોકરન્સીના પ્રારંભ માટેનું મેદાન સાફ બન્યું છે.
કોરોનાની કટોકટી વચ્ચે ચીને તા. ૨૫ એપ્રિલે જાહેરાત કરી હતી કે તે બ્લોકચેઇન સર્વિસ નેટવર્ક (બીએસએન) ના નામે તેનું પહેલવહેલું નેશનલ બ્લોકચેઇન પ્લેટફોર્મ તરતું મૂકશે. જાણકારોના મતે સરકાર દ્વારા સમર્થિત ક્રિપ્ટોકરન્સીની દિશામાં આ પહેલું કદમ હશે. ચીનની ક્રિપ્ટોકરન્સી ડિજિટલ કરન્સી ઇલેક્ટ્રોનિ પેમેન્ટ (ડીસી/ઇપી) તરીકે ઓળખાશે. ચીને તેની સંભવિત ક્રિપ્ટોકરન્સીની જે તસવીરો વહેતી મૂકી છે તેના પરથી લાગે છે કે તેનું નામ યુઆન જ હશે; પણ તેની લેવડદેવડ માત્ર ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર જ કરી શકાશે. વિશ્વના કોઈ પણ દેશે ચીન પાસેથી માલ ખરીદવો હશે તો તે ક્રિપ્ટોકરન્સીના રૂપમાં જ ખરીદવો પડશે. ચીન સાથે સ્પર્ધા કરવા દુનિયાના બીજા દેશો પણ પોતપોતાની ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરશે. છેવટે એક સમય એવો આવશે કે દુનિયામાં પેપર કરન્સીનું ચલણ ખતમ થઈ જશે અને બધા વહેવારો ક્રિપ્ટોકરન્સીમાં જ કરવા પડશે.
ચીનની સામ્યવાદી સરકાર છેક ૨૦૧૪ થી ક્રિપ્ટોકરન્સીનો વિકાસ કરવા પ્રયત્નશીલ છે. થોડા સમય પહેલાં ફેસબુકે પોતાની ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરવાની જાહેરાત કરી હતી, જેનું નામ લિબ્રા પાડવામાં આવ્યું હતું. ફેસબુકના વિશ્વભરમાં ૨.૩ અબજ વપરાશકારો હોવાથી તેની ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચિંગ સાથે જ હિટ પુરવાર થાય તેવી સંભાવના હતી. ફેસબુકની જાહેરાત પછી અમેરિકાની સરકાર પણ તેની પોતાની ક્રિપ્ટોકરન્સી બહાર પાડવાની વિચારણા ચલાવી રહી હતી, પણ ચીન તે બાબતમાં આગળ વધી ગયું છે. ચીનનું ઉદાહરણ લઈને દક્ષિણ કોરિયા, રશિયા, સ્વીડન વગેરે ઘણા દેશોની સરકારો દ્વારા તેમની સેન્ટ્રલ બેન્ક ડિજિટલ કરન્સી બહાર પાડવાની તૈયારી કરી છે. ભારતની સરકાર પણ આ દિશામાં આગળ વધી રહી હોય તેવી તમામ સંભાવનાઓ છે. ભારત સરકાર દ્વારા ડિજિટલ કરન્સીનો પ્રચાર થઈ રહ્યો છે તે પણ ક્રિપ્ટોકરન્સીની દિશામાં આગેકૂચ છે.
ક્રિપ્ટોકરન્સી પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં છાપી શકાતી નથી પણ તેનું ઇન્ટરનેટ પર માઇનિંગ કરવામાં આવે છે. ક્રિપ્ટોકરન્સીનું માઇનિંગ કરવા માટે કેટલાક ગાણીતિક કોયડા ઉકેલવાના હોય છે. આ કોયડા એક વ્યક્તિ ઉકેલી શકે તેવા હોતા નથી, માટે ઘણા બધા લોકો સાથે મળીને તે કોયડા ઉકેલતા હોય છે. તેઓ દુનિયાના જુદા જુદા ભાગોમાં રહેતા હોય છે અને પોતાના કોમ્પ્યુટર ઉપર કામ કરતા હોય છે. આ બધાં કોમ્પ્યુટરો બ્લોકચેઇન ટેકનોલોજી વડે જોડાયેલાં હોય છે. માટે એક કોયડા પર એક સમયે ઘણા બધા નિષ્ણાતો કામ કરી શકે છે. આ ટેકનોલોજીમાં કોઇ એક સર્વર નથી હોતું પણ સિસ્ટમ સાથે જોડાયેલાં બધાં કોમ્પ્યુટરો સર્વરનું કામ કરે છે. આ ચેઇનમાં જોડાયેલા બધા લોકો બધા ટ્રાન્સેક્શન જોઇ શકે છે. પારદર્શકતાને કારણે ક્રિપ્ટોકરન્સીમાં છેતરપિંડીનો અવકાશ રહેતો નથી.
દુનિયામાં આજે બે ડઝનથી વધુ ખાનગી ક્રિપ્ટોકરન્સી પ્રચલિત છે, જેમાં મુખ્ય બિટકોઈન છે. બિટકોઇન લોન્ચ કરવામાં આવ્યો ત્યારે તેની કિંમત એક ડોલર જેટલી હતી. કોઈ સમયે તે કિંમત વધીને ૧૦,૦૦૦ ડોલર પર પહોંચી ગઈ હતી. ક્રિપ્ટોકરન્સીની ખાસિયત છે કે તેની નકલ કરી શકાતી નથી અને તેની ચોરી કરી શકાતી નથી. જે રીતે ડિજિટલ કરન્સીની લેવડદેવડ મોબાઇલ વડે કરી શકાય છે તેમ ક્રિપ્ટોકરન્સીની લેવડદેવડ પણ મોબાઇલ વડે થઈ શકે છે. જો તેના માટે ઇન્ટરનેટનો ઉપયોગ ન કરવો હોય તો બ્લુટુથ વડે પણ લેવડદેવડ કરી શકાય છે.
ભારત સરકાર દ્વારા જ્યારે પણ ક્રિપ્ટોકરન્સી લોન્ચ કરવામાં આવશે ત્યારે તેનો સંપૂર્ણ કન્ટ્રોલ સરકારના હાથમાં જ હશે તેમાં કોઈ શંકા નથી. વર્તમાનમાં ભારત સરકાર દ્વારા તેના વિષયક કાયદાઓ ઘડાઈ રહ્યા છે, જેથી ભવિષ્યમાં કોઈ તેનો દુરુપયોગ કરી શકે નહીં. ભારતની સરકાર દ્વારા કોઈ પણ ક્રિપ્ટોકરન્સીનું માઇનિંગ કરવા પર પ્રતિબંધ ફરમાવી દેવામાં આવશે. ભારતની ક્રિપ્ટોકરન્સી રિઝર્વ બેન્ક દ્વારા બહાર પાડવામાં આવશે.
અન્ય બેન્કો તેનું વિતરણ કરશે. પ્રારંભમાં પેપર કરન્સીનું રૂપાંતર ક્રિપ્ટોકરન્સીમાં કરી શકાશે; પણ ભવિષ્યમાં પેપર કરન્સી નામશેષ થઈ જશે. ક્રિપ્ટોકરન્સીની સૌથી મોટી વિલક્ષણતા એ છે કે તે અદૃશ્ય હશે અને તેનો સંપૂર્ણ કન્ટ્રોલ સરકારના હાથમાં હશે. તેની લેવડદેવડ મોબાઇલ ફોન કે ચીપ દ્વારા જ કરી શકાશે. જો ભારતનો કોઈ પણ નાગરિક સરકારનો વિરોધ કરશે તો તેનું ક્રિપ્ટોકરન્સી એકાઉન્ટ બંધ કરી દેવામાં આવશે. પછી તે માણસ બજારમાંથી કોઈ ચીજ ખરીદી નહીં શકે. તેણે ભૂખે મરવાનો વારો આવશે. વિવિધ દેશોની સરકારો પણ પ્રજાને પોતાની ગુલામ બનાવવા ક્રિપ્ટોકરન્સીનો ઉપયોગ કરી શકે છે.
- આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
