સુપર કમ્પ્યૂટરના કારણે ક્ષણવારમાં લાખો કરોડોની ગણતરી શકય બની છે. એક સાથે અનેક પરિમાણોના સહસંબંધ સમજી શકાય છે. પરંતુ આવાં સુપર કમ્પ્યૂટરથી વધુ શક્તિશાળી કમ્પ્યૂટર માણસ પાસે છે. આ બાયો-કમ્પ્યૂટર એટલે માણસનું મગજ. દરિયાની રેતીના એક કણ જેટલા મગજના એક જ કોષમાં ૨૦ લાખ એક્ષોલ્સ અને એક અબજ જેટલા સિનેપ્સિસ હોય છે જે તમામ પરસ્પરના સંયોજનથી માહિતીની જાણકારી અને સંગ્રહનું કામ કરે છે. માણસના મગજની સંરચના કમ્પ્યૂટરના મેટ્રિકસ પ્રકારની હોય છે.
પરંતુ કમ્પ્યુટરમાં જ્યાંલ ડોટ્સ (કાળાં ટપકાં) આધારે આકારનો સંગ્રહ થાય છે ત્યારે માણસના મગજમાં ન્યૂરોન્સની મદદથી માહિતીનો સંગ્રહ થાય છે. કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટીના મસ્તિષ્ક વિભાગના સંશોધન અનુસાર બાળકના જન્મ સમયે મગજ ૧૦૦ અબજથી વધુ ન્યૂરોન્સ ધરાવતું હોય છે અને શરીર જેમ-જેમ ભાવાત્મક જોડાણો વધારતું જાય છે તેમ-તેમ તેના મગજમાં ન્યૂરોન્સનું પ્રમાણ પણ વધતું જાય છે. ૬થી ૮ રતલના માનવ મસ્તિષ્કમાં વિદ્યુતપ્રવાહની આપ-લે કરતા ન્યૂરોન્સની સરખામણી રાત્રિના અંધકારમાં દેખાતી આકાશગંગા સાથે કરી શકાય.
કમ્પ્યૂટરની શક્તિ વિશાળ છે તો માનવમસ્તિષ્કની શક્તિ તો અમાપ છે. આમ છતાં મા-બાપ કહેતાં હોય છે કે અમારું બાળક મંદ બુદ્ધિનું છે. શિક્ષક કહે છે કે વિદ્યાર્થી ભણવામાં નબળો છે. કમ્પ્યૂટરમાં ડેટા એન્ટ્રિની પદ્ધતિ ન જળવાય તો સ્ક્રીન ઉપર ડેટા આવતો નથી. તેમ સ્ક્રીન ઉપરના ડેટાને કંટ્રોલ એસ કરી હાર્ડ ડિસ્કમાં સેવ કરતાં ન આવડે તો સ્ક્રીન ઉપરનો ડેટા ઊડી જાય છે. (જતો રહે છે.) આથી કમ્પ્યૂટરનો ઉપયોગ કરનાર માટે સર્વ પ્રથમ માંગ એ રહે છે કે વ્યક્તિ પોતે કમ્પ્યૂટરના ઉપયોગ જાણતો હોવો જોઈએ. તેમ બાળકનાં માતા-પિતા શિક્ષક સામેના માણસના મસ્તિષ્કનો કેવી રીતે ઉપયોગ કરવો તે શીખવું જરૂરી બને છે.
મસ્તિષ્ક અંગેના વિકસતા વિજ્ઞાને પ્રતિપાદિત કર્યું છે કે પુરુષના મગજમાં ૧૫ હજાર કિલોમીટરના રેસાઓ હોય છે. તો સ્ત્રીઓના મગજમાં ૧૮ હજાર કિલોમીટર લાંબા રેસા પથરાયેલા હોય છે. અમેરિકાની નેશનલ રિચર્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના સંશોધન અનુસાર પુરુષ કરતાં સ્ત્રીઓમાં મગજની સ્થિતિસ્થાપકતા સમાયોજનની ક્ષમતા શીખવાની પ્રક્રિયાની ગતિ દોઢ ગણી વધારે હોય છે. કારણ પુરુષ કરતાં સ્ત્રીઓનું મગજ સંવેદનપ્રક્રિયાને વધુ ઝડપથી પ્રતિપાદિત કરે છે.
પુસ્તકમાં છાપેલી માહિતીને સમજ્યા વિના પણ ગોખી શકાય છે અને માહિતી યાદ રાખી ત્રણ કલાકના પરીક્ષા સમયમાં ફરી કાગળ ઉપર લખી શકનાર વિદ્યાર્થીની અક્કલને હોંશિયાર કહેવામાં આવે છે. સવાલ જવાબની સ્પર્ધા (કિવઝ કોન્ટેસ્ટ)માં ઇતિહાસ ભૂગોળ રમત-ગમત સિનેજગત કે પછી વિજ્ઞાન-ગણિતના ચપોચપ ઉત્તર દેનારને ઈન્ટેલિજન્ટ કહેવામાં આવે છે. પણ ખેતરના ઊંડા કૂવામાં ઘેટું પડી ગયું હોય તો તેને સહીસલામત રીતે બહાર કાઢનાર ખેડૂતના દીકરાને કોઈ બુદ્ધિવાન કહેતું નથી. તેમ ૫૦૦ માણસના જમણવાર માટેની દાળમાં ભૂલથી બે વખત મીઠું પડી ગયું હોય તો આવી દાળને ફરી સામાન્ય બનાવી સમય સાચવનાર રસોઇયાને કોઈ સ્માર્ટ કહેતું નથી. ઘર-વર-બાળકો ઉપરાંત વ્યવહારુ જવાબદારી બજાવનાર સ્ત્રી કરતાં બે પૈસા લાવનાર પુરુષનો દરજ્જો ઊંચો અંકાય છે પરંતુ સમાજમાં પ્રવર્તમાન આવા ખોટા ખ્યાલોના કારણે આપણે મનુષ્યના જીવનને અને મગજને સમજી શક્યાં નથી.
ઇમોશનલ ઇન્ટેલિજન્સ ઉપર કામ કરતા ડૉ. વિનોદકુમાર શનવાલેલ દિલ્હીની શાળામાં અભ્યાસ કરતાં ૨૦૦ વિદ્યાર્થીઓ અને દિલ્હી આસપાસનાં ગામડાંઓનાં ૨૦૦ બાળકોના તુલનાત્મક અભ્યાસ ઉપરથી પ્રતિપાદિત કર્યું છે કે ગ્રામીણ બાળકોમાં ફંકશનલ આઈ-કયુ અથવા તો ઈમોશનલ કવોશન્ટ (ઇ.ક્યુ.) ઊંચો હોય છે. વૈજ્ઞાનિક સંશોધનથી આજે સ્પષ્ટ થયું છે કે માણસ પોતાના આઈ- કયુને લીધે સફળ રહે છે પણ વ્યક્તિની મહાનતા તો ઈ.કયુ. દ્વારા જ હાંસલ થાય છે.
કહેવત છે કે જ્યાં ન પહોંચે રવિ (સૂર્ય) ત્યાં પહોંચે અનુભવી. આ અનુભવી એટલે અનુભવી વ્યક્તિની સંવેદનાઓ સાથે જોડાયેલ પ્રવૃત્તિ અને આવી સંવેદનશીલ કામગીરી જ માનવમસ્તિષ્કના ન્યુરોન્સલ હાર્ડ ડિસ્કમાં કાયમી સ્મૃતિ તરીકે ઘટનાનો સંગ્રહ કરે છે. કમ્પ્યૂટરની યાદદાસ્ત એક નિશ્ચિત ક્રમમાં હોય છે. આથી કમ્પ્યુટરના કી- બોર્ડ દ્વારા કમ્પ્યુટરને અંગ્રેજી અક્ષર “એફ” ટાઈપ કરીએ તો કમ્પ્યૂર “એફ” અક્ષર સાથે જોડાયેલ તમામ બાબતો સ્ક્રીન પર મૂકે છે.
પણ માણસના મગજની યાદદાસ્ત માહિતીના ગ્રહણ સમયે જોડાયેલ સંવેદનાની તીવ્રતાના આધારે તાજી થતી હોય છે અને આથી જ બાળક પાસે ૩+૭+ ૨૪૧૬ જેવી રજૂઆત કરીએ છીએ ત્યારે બાળકના મસ્તિષ્કમાં કોઈ ભાવ, લાગણી કે ન્યુરોન્સની આપ-લે થતી નથી. પણ એ જ બાળકને કહીએ એક મોટું ઝાડ હતું. તેના પર કાળો વાંદરો રહેતો હતો. વાંદરો હૂપ કરે ને ઝાડ હલાવે. તો બાળકના અનુભવમાં અગાઉ જે વૃક્ષ-વાંદરો- કાળો રંગ-વાંદરાના અવાજની સંવેદનાઓ જોડાયેલ છે તે તેના સહયોગથી બાળકના મગજની હાર્ડ ડિસ્કમાં સમગ્ર ચિત્ર ખડું થાય છે. મસ્તિષ્કની આ પ્રકારની સંરચનાના કારણે આજકાલ બાળકો ટી.વી. પર જોયેલું ફિલ્મનું ગીત એક જ વખતમાં આખેઆખું યાદ કરી લે છે અને પુસ્તકની કવિતા આખું વર્ષ ભણવા છતાં ભૂલી જાય છે.
દિલ્હી સ્થિત શિક્ષણ અને તાલીમ સંસ્થા NCERTના પારંપરિક શિક્ષણ અંગેના સંશોધનથી પુરવાર થયું છે કે શાળાઓમાં બાળકોને વર્ગસમયમાં ૭૦ ટકા સૂચના અપાય છે. ૨૦ ટકા નિદર્શન અપાય છે અને માત્ર ૧૦ ટકા પ્રત્યક્ષ રીતે કામનો અનુભવ આપવામાં આવે છે અને આ પ્રકારની જ્ઞાનની આપ-લેની પ્રક્રિયાથી અભ્યાસ કરતાં વિદ્યાર્થીઓની માત્ર ૧૦ ટકા મગજશક્તિનો ઉપયોગ થાય છે અને ૯૦ ટકા શક્તિ વણવપરાયેલી પડી રહે છે. આ વિષય પર એડિનબર્ગ યુનિવર્સિટીના અધ્યાપકોએ ૫૦૦૦થી વધુ શ્રમિકો વિદ્યાર્થીઓ કલાકારોના અભ્યાસના આધારે તારવ્યું છે કે “વ્યક્તિ પોતે કાર્યાન્વિત બને છે ત્યારે જ તેના મસ્તિષ્કનો ૪૭થી ૫૩ ટકા ઉપયોગ થાય છે અને મેળવેલ માહિતી લાંબો સમય સુધી માનવશરીર અને મગજ સાથે જોડાયેલ રહે છે. ઉદાહરણ રૂપે પાણીમાં તરવાનું કૌશલ.”
રાત્રિના અંધકારમાં પૃથ્વી ઉપરથી તારાઓનો સમૂહ નિશ્ચિત આકારમાં દેખાય છે તેમજ મગજમાં સ્મૃતિ તરીકે સ્થિર થયેલ બાબતો પણ જળ-વિદ્યુત રૂપે ચમકતી રહે છે. આ ટમટમતા ઉજાસના સમૂહને માઇન્ડ-મેપ કહે છે. ફૂલ- પાંદડીનાં ચિત્રોવાળા હાથરૂમાલમાં કોઈ ડાઘ પડયો હોય તો તે પણ રૂમાલની ભાતનો ભાગ બને છે તેમ સોટી વાગે ચમચમ ને વિદ્યા આવે રમઝમની પદ્ધતિથી મળતું જ્ઞાન પણ મગજ ઝડપથી સ્થાયી કરી લે છે. પણ આ પ્રકારની પદ્ધતિ ફૂલ પાંદડીના રૂમાલમાં ડાઘ સમાન હોઈ મા-બાપ, શિક્ષક કે અધિકારીઓએ જ્ઞાનની આપ-લેની પ્રક્રિયા સમયે આનંદદાયી સ્વસ્થ અને ભાવનાત્મક વાતાવરણનો આશ્રય લેવો જોઈએ.
જેમ કમ્પ્યુટર ગમે તેટલું કિંમતી હોય કે તેની ગમે તેટલી ઉચ્ચ ક્ષમતા હોય છતાં તેને કી-બૉર્ડ અને માઉસના ઉપયોગથી કાર્યાન્વિત કરવું જ પડે છે તેમ માણસનું મગજ સંવેદનશીલ માહોલમાં પ્રત્યક્ષ કાર્યાનુભવથી જ કાર્યાન્વિત થાય છે. મસ્તિષ્ક વિજ્ઞાનની વિકસતી ક્ષિતિજો દ્વારા આપણી સમજ વિકસી છે. તો હવે મા-બાપે પોતાનાં સંતાનોને ભાષણ દેતાં રહેવાની આદત બદલવી પડશે. શિક્ષકોએ તીખી નજર ને કડક અવાજે ૪૫ મિનિટ બોલ-બોલ કરવાની રીત સુધારવી પડશે.
ડો.નાનક ભટ્ટ– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
સુપર કમ્પ્યૂટરના કારણે ક્ષણવારમાં લાખો કરોડોની ગણતરી શકય બની છે. એક સાથે અનેક પરિમાણોના સહસંબંધ સમજી શકાય છે. પરંતુ આવાં સુપર કમ્પ્યૂટરથી વધુ શક્તિશાળી કમ્પ્યૂટર માણસ પાસે છે. આ બાયો-કમ્પ્યૂટર એટલે માણસનું મગજ. દરિયાની રેતીના એક કણ જેટલા મગજના એક જ કોષમાં ૨૦ લાખ એક્ષોલ્સ અને એક અબજ જેટલા સિનેપ્સિસ હોય છે જે તમામ પરસ્પરના સંયોજનથી માહિતીની જાણકારી અને સંગ્રહનું કામ કરે છે. માણસના મગજની સંરચના કમ્પ્યૂટરના મેટ્રિકસ પ્રકારની હોય છે.
પરંતુ કમ્પ્યુટરમાં જ્યાંલ ડોટ્સ (કાળાં ટપકાં) આધારે આકારનો સંગ્રહ થાય છે ત્યારે માણસના મગજમાં ન્યૂરોન્સની મદદથી માહિતીનો સંગ્રહ થાય છે. કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટીના મસ્તિષ્ક વિભાગના સંશોધન અનુસાર બાળકના જન્મ સમયે મગજ ૧૦૦ અબજથી વધુ ન્યૂરોન્સ ધરાવતું હોય છે અને શરીર જેમ-જેમ ભાવાત્મક જોડાણો વધારતું જાય છે તેમ-તેમ તેના મગજમાં ન્યૂરોન્સનું પ્રમાણ પણ વધતું જાય છે. ૬થી ૮ રતલના માનવ મસ્તિષ્કમાં વિદ્યુતપ્રવાહની આપ-લે કરતા ન્યૂરોન્સની સરખામણી રાત્રિના અંધકારમાં દેખાતી આકાશગંગા સાથે કરી શકાય.
કમ્પ્યૂટરની શક્તિ વિશાળ છે તો માનવમસ્તિષ્કની શક્તિ તો અમાપ છે. આમ છતાં મા-બાપ કહેતાં હોય છે કે અમારું બાળક મંદ બુદ્ધિનું છે. શિક્ષક કહે છે કે વિદ્યાર્થી ભણવામાં નબળો છે. કમ્પ્યૂટરમાં ડેટા એન્ટ્રિની પદ્ધતિ ન જળવાય તો સ્ક્રીન ઉપર ડેટા આવતો નથી. તેમ સ્ક્રીન ઉપરના ડેટાને કંટ્રોલ એસ કરી હાર્ડ ડિસ્કમાં સેવ કરતાં ન આવડે તો સ્ક્રીન ઉપરનો ડેટા ઊડી જાય છે. (જતો રહે છે.) આથી કમ્પ્યૂટરનો ઉપયોગ કરનાર માટે સર્વ પ્રથમ માંગ એ રહે છે કે વ્યક્તિ પોતે કમ્પ્યૂટરના ઉપયોગ જાણતો હોવો જોઈએ. તેમ બાળકનાં માતા-પિતા શિક્ષક સામેના માણસના મસ્તિષ્કનો કેવી રીતે ઉપયોગ કરવો તે શીખવું જરૂરી બને છે.
મસ્તિષ્ક અંગેના વિકસતા વિજ્ઞાને પ્રતિપાદિત કર્યું છે કે પુરુષના મગજમાં ૧૫ હજાર કિલોમીટરના રેસાઓ હોય છે. તો સ્ત્રીઓના મગજમાં ૧૮ હજાર કિલોમીટર લાંબા રેસા પથરાયેલા હોય છે. અમેરિકાની નેશનલ રિચર્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના સંશોધન અનુસાર પુરુષ કરતાં સ્ત્રીઓમાં મગજની સ્થિતિસ્થાપકતા સમાયોજનની ક્ષમતા શીખવાની પ્રક્રિયાની ગતિ દોઢ ગણી વધારે હોય છે. કારણ પુરુષ કરતાં સ્ત્રીઓનું મગજ સંવેદનપ્રક્રિયાને વધુ ઝડપથી પ્રતિપાદિત કરે છે.
પુસ્તકમાં છાપેલી માહિતીને સમજ્યા વિના પણ ગોખી શકાય છે અને માહિતી યાદ રાખી ત્રણ કલાકના પરીક્ષા સમયમાં ફરી કાગળ ઉપર લખી શકનાર વિદ્યાર્થીની અક્કલને હોંશિયાર કહેવામાં આવે છે. સવાલ જવાબની સ્પર્ધા (કિવઝ કોન્ટેસ્ટ)માં ઇતિહાસ ભૂગોળ રમત-ગમત સિનેજગત કે પછી વિજ્ઞાન-ગણિતના ચપોચપ ઉત્તર દેનારને ઈન્ટેલિજન્ટ કહેવામાં આવે છે. પણ ખેતરના ઊંડા કૂવામાં ઘેટું પડી ગયું હોય તો તેને સહીસલામત રીતે બહાર કાઢનાર ખેડૂતના દીકરાને કોઈ બુદ્ધિવાન કહેતું નથી. તેમ ૫૦૦ માણસના જમણવાર માટેની દાળમાં ભૂલથી બે વખત મીઠું પડી ગયું હોય તો આવી દાળને ફરી સામાન્ય બનાવી સમય સાચવનાર રસોઇયાને કોઈ સ્માર્ટ કહેતું નથી. ઘર-વર-બાળકો ઉપરાંત વ્યવહારુ જવાબદારી બજાવનાર સ્ત્રી કરતાં બે પૈસા લાવનાર પુરુષનો દરજ્જો ઊંચો અંકાય છે પરંતુ સમાજમાં પ્રવર્તમાન આવા ખોટા ખ્યાલોના કારણે આપણે મનુષ્યના જીવનને અને મગજને સમજી શક્યાં નથી.
ઇમોશનલ ઇન્ટેલિજન્સ ઉપર કામ કરતા ડૉ. વિનોદકુમાર શનવાલેલ દિલ્હીની શાળામાં અભ્યાસ કરતાં ૨૦૦ વિદ્યાર્થીઓ અને દિલ્હી આસપાસનાં ગામડાંઓનાં ૨૦૦ બાળકોના તુલનાત્મક અભ્યાસ ઉપરથી પ્રતિપાદિત કર્યું છે કે ગ્રામીણ બાળકોમાં ફંકશનલ આઈ-કયુ અથવા તો ઈમોશનલ કવોશન્ટ (ઇ.ક્યુ.) ઊંચો હોય છે. વૈજ્ઞાનિક સંશોધનથી આજે સ્પષ્ટ થયું છે કે માણસ પોતાના આઈ- કયુને લીધે સફળ રહે છે પણ વ્યક્તિની મહાનતા તો ઈ.કયુ. દ્વારા જ હાંસલ થાય છે.
કહેવત છે કે જ્યાં ન પહોંચે રવિ (સૂર્ય) ત્યાં પહોંચે અનુભવી. આ અનુભવી એટલે અનુભવી વ્યક્તિની સંવેદનાઓ સાથે જોડાયેલ પ્રવૃત્તિ અને આવી સંવેદનશીલ કામગીરી જ માનવમસ્તિષ્કના ન્યુરોન્સલ હાર્ડ ડિસ્કમાં કાયમી સ્મૃતિ તરીકે ઘટનાનો સંગ્રહ કરે છે. કમ્પ્યૂટરની યાદદાસ્ત એક નિશ્ચિત ક્રમમાં હોય છે. આથી કમ્પ્યુટરના કી- બોર્ડ દ્વારા કમ્પ્યુટરને અંગ્રેજી અક્ષર “એફ” ટાઈપ કરીએ તો કમ્પ્યૂર “એફ” અક્ષર સાથે જોડાયેલ તમામ બાબતો સ્ક્રીન પર મૂકે છે.
પણ માણસના મગજની યાદદાસ્ત માહિતીના ગ્રહણ સમયે જોડાયેલ સંવેદનાની તીવ્રતાના આધારે તાજી થતી હોય છે અને આથી જ બાળક પાસે ૩+૭+ ૨૪૧૬ જેવી રજૂઆત કરીએ છીએ ત્યારે બાળકના મસ્તિષ્કમાં કોઈ ભાવ, લાગણી કે ન્યુરોન્સની આપ-લે થતી નથી. પણ એ જ બાળકને કહીએ એક મોટું ઝાડ હતું. તેના પર કાળો વાંદરો રહેતો હતો. વાંદરો હૂપ કરે ને ઝાડ હલાવે. તો બાળકના અનુભવમાં અગાઉ જે વૃક્ષ-વાંદરો- કાળો રંગ-વાંદરાના અવાજની સંવેદનાઓ જોડાયેલ છે તે તેના સહયોગથી બાળકના મગજની હાર્ડ ડિસ્કમાં સમગ્ર ચિત્ર ખડું થાય છે. મસ્તિષ્કની આ પ્રકારની સંરચનાના કારણે આજકાલ બાળકો ટી.વી. પર જોયેલું ફિલ્મનું ગીત એક જ વખતમાં આખેઆખું યાદ કરી લે છે અને પુસ્તકની કવિતા આખું વર્ષ ભણવા છતાં ભૂલી જાય છે.
દિલ્હી સ્થિત શિક્ષણ અને તાલીમ સંસ્થા NCERTના પારંપરિક શિક્ષણ અંગેના સંશોધનથી પુરવાર થયું છે કે શાળાઓમાં બાળકોને વર્ગસમયમાં ૭૦ ટકા સૂચના અપાય છે. ૨૦ ટકા નિદર્શન અપાય છે અને માત્ર ૧૦ ટકા પ્રત્યક્ષ રીતે કામનો અનુભવ આપવામાં આવે છે અને આ પ્રકારની જ્ઞાનની આપ-લેની પ્રક્રિયાથી અભ્યાસ કરતાં વિદ્યાર્થીઓની માત્ર ૧૦ ટકા મગજશક્તિનો ઉપયોગ થાય છે અને ૯૦ ટકા શક્તિ વણવપરાયેલી પડી રહે છે. આ વિષય પર એડિનબર્ગ યુનિવર્સિટીના અધ્યાપકોએ ૫૦૦૦થી વધુ શ્રમિકો વિદ્યાર્થીઓ કલાકારોના અભ્યાસના આધારે તારવ્યું છે કે “વ્યક્તિ પોતે કાર્યાન્વિત બને છે ત્યારે જ તેના મસ્તિષ્કનો ૪૭થી ૫૩ ટકા ઉપયોગ થાય છે અને મેળવેલ માહિતી લાંબો સમય સુધી માનવશરીર અને મગજ સાથે જોડાયેલ રહે છે. ઉદાહરણ રૂપે પાણીમાં તરવાનું કૌશલ.”
રાત્રિના અંધકારમાં પૃથ્વી ઉપરથી તારાઓનો સમૂહ નિશ્ચિત આકારમાં દેખાય છે તેમજ મગજમાં સ્મૃતિ તરીકે સ્થિર થયેલ બાબતો પણ જળ-વિદ્યુત રૂપે ચમકતી રહે છે. આ ટમટમતા ઉજાસના સમૂહને માઇન્ડ-મેપ કહે છે. ફૂલ- પાંદડીનાં ચિત્રોવાળા હાથરૂમાલમાં કોઈ ડાઘ પડયો હોય તો તે પણ રૂમાલની ભાતનો ભાગ બને છે તેમ સોટી વાગે ચમચમ ને વિદ્યા આવે રમઝમની પદ્ધતિથી મળતું જ્ઞાન પણ મગજ ઝડપથી સ્થાયી કરી લે છે. પણ આ પ્રકારની પદ્ધતિ ફૂલ પાંદડીના રૂમાલમાં ડાઘ સમાન હોઈ મા-બાપ, શિક્ષક કે અધિકારીઓએ જ્ઞાનની આપ-લેની પ્રક્રિયા સમયે આનંદદાયી સ્વસ્થ અને ભાવનાત્મક વાતાવરણનો આશ્રય લેવો જોઈએ.
જેમ કમ્પ્યુટર ગમે તેટલું કિંમતી હોય કે તેની ગમે તેટલી ઉચ્ચ ક્ષમતા હોય છતાં તેને કી-બૉર્ડ અને માઉસના ઉપયોગથી કાર્યાન્વિત કરવું જ પડે છે તેમ માણસનું મગજ સંવેદનશીલ માહોલમાં પ્રત્યક્ષ કાર્યાનુભવથી જ કાર્યાન્વિત થાય છે. મસ્તિષ્ક વિજ્ઞાનની વિકસતી ક્ષિતિજો દ્વારા આપણી સમજ વિકસી છે. તો હવે મા-બાપે પોતાનાં સંતાનોને ભાષણ દેતાં રહેવાની આદત બદલવી પડશે. શિક્ષકોએ તીખી નજર ને કડક અવાજે ૪૫ મિનિટ બોલ-બોલ કરવાની રીત સુધારવી પડશે.
ડો.નાનક ભટ્ટ– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.