સુપ્રીમ કોર્ટે ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ્સ પર દલીલોની સુનાવણી પૂરી કરી લીધી છે અને આશા છે કે ટૂંક સમયમાં ચુકાદો આપશે. હું આશાપૂર્વક કહું છું. કારણ કે, 2017ના બજેટ દ્વારા આ યોજનાને રજૂ કર્યાને હવે છ વર્ષ થઈ ગયાં છે. ઘણાં વાચકો એ નથી જાણતાં કે બોન્ડની પૃષ્ઠભૂમિ શું છે અને આ યોજના કેટલે પહોંચી છે. આ કોલમ યોજનાને સમજાવવા માટે કામ કરશે. ટૂંકમાં, તે કોઈ પણ રજિસ્ટર્ડ રાજકીય પક્ષને અમર્યાદિત, અનામી દાનની મંજૂરી આપે છે. આ યોજના વિદેશી સરકારો, ગુનાહિત ટોળકી અને અલબત્ત, કોર્પોરેટ હિતો સહિત કોઈને પણ રાજકીય પક્ષોને પ્રભાવિત કરવાની ક્ષમતાની પણ મંજૂરી આપે છે. કારણ કે, પક્ષોએ જાહેર કર્યા વિના નાણાં સ્વીકારી શકે છે કે તે કોણે આપ્યાં.
કોઈ પાર્ટીને અનામી રીતે ફંડ આપવાની પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવામાં આવી. 29 શહેરોમાં સ્ટેટ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાની શાખાઓમાં રૂ. 1 કરોડ સુધીના મૂલ્યમાં બોન્ડ ઉપલબ્ધ થશે. એક દાતા તેને તેમના બેંક ખાતા દ્વારા ખરીદી શકે છે અને તેમને તેમની પસંદગીના પક્ષ અથવા વ્યક્તિને સોંપી શકે છે, જે પછી તેને રોકડ કરી શકે છે. તે 15 દિવસ માટે માન્ય રહેશે.
જે રીતે આ યોજના રજૂ કરવામાં આવી હતી તેથી આપણે એ હકીકત વિશે ચેતવું જોઈએ કે શરૂઆતથી જ કંઈક ગડબડ હતી. 2017ના બજેટના ચાર દિવસ પહેલાં એક અમલદારે તત્કાલીન નાણાં પ્રધાન અરુણ જેટલીના ભાષણમાં આ યોજના જોઈ અને નોંધ્યું કે આટલા મોટા બદલાવ માટે આરબીઆઈની સંમતિ જરૂરી છે. આ એટલા માટે હતું કારણ કે બોન્ડની રજૂઆત માટે આરબીઆઈ એક્ટમાં ફેરફારોની જરૂર હતી, જે દેખીતી રીતે સરકારને ખબર ન હતી.
અધિકારીએ ફેરફાર સાથે એક્ટને સંરેખિત કરવા માટે પ્રસ્તાવિત સુધારાનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો અને ફાઇલને નાણાંમંત્રીને જોવા માટે મોકલી આપી. તે જ દિવસે 28 જાન્યુઆરી 2017 ને શનિવારે આરબીઆઈને તેની ટિપ્પણીઓ માટે પાંચ-લાઇન ઈમેઇલ મોકલવામાં આવ્યો હતો. 30 જાન્યુઆરી ને સોમવારે જવાબ આવ્યો. આરબીઆઈએ કહ્યું કે, તે એક ખરાબ આઈડિયા છે. કારણ કે, તે બેરર ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ એટલે કે રોકડના એકમાત્ર જારીકર્તા તરીકે આરબીઆઈના અધિકારની વિરુદ્ધ હતો. આ બોન્ડ્સ, કારણ કે તેઓ અનામી હતા, ચલણ બની શકે છે અને ભારતના રોકડમાં વિશ્વાસને કમજોર કરી શકે છે.
આ મુદ્દા પર આરબીઆઈ સ્પષ્ટ હતી: આને સરળ બનાવવા માટે કાયદામાં સુધારો કરવાથી ‘સેન્ટ્રલ બેંકિંગ કાયદાના મુખ્ય સિદ્ધાંતને ગંભીરપણે નબળો પાડશે અને આમ કરવાથી ખરાબ દાખલો બેસશે’. આરબીઆઈનો બીજો વાંધો એ હતો કે ‘પારદર્શિતાનો ઇચ્છિત ઉદ્દેશ પણ સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં. કારણ કે, ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ (બોન્ડ)ના મૂળ ખરીદનાર પાર્ટીમાં વાસ્તવિક ફાળો આપનાર હોવો જરૂરી નથી’. જો વ્યક્તિએ એ બોન્ડ ખરીદ્યો હોય અને પછી તેને અંકિત મૂલ્ય કે તેથી વધુ પર કોઈ વિદેશી સરકાર સહિત કોઈ પણ સંસ્થાને વેચ્યો હોય તો તે સંસ્થા તેને કોઈ પાર્ટીને ભેટમાં આપી શકે છે. અનામી બોન્ડ રોકડ જેટલું જ સારું હતું. આરબીઆઈએ કહ્યું કે, ‘’બોન્ડ્સ બેરર બોન્ડ્સ છે અને ડિલિવરી દ્વારા ટ્રાન્સફર કરી શકાય છે.’’ તેથી આખરે અને વાસ્તવમાં રાજકીય પક્ષને કોણ બોન્ડનું યોગદાન આપે છે તે જાણી શકાશે નહીં.
તેમાં છેલ્લો મુદ્દો એ હતો કે ચૂંટણી બોન્ડ યોજના દ્વારા જે પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવી રહ્યો હતો – સંસ્થાઓના બેંક ખાતામાંથી રાજકીય પક્ષોને નાણાંનું ટ્રાન્સફર – ચેક, બેંક ટ્રાન્સફર અથવા ડિમાન્ડ ડ્રાફ્ટ દ્વારા થઈ શકે છે.
‘ઇલેક્ટોરલ બેરર બોન્ડ બનાવવાની કોઈ ખાસ જરૂર કે લાભ નથી, તે પણ સ્થાપિત આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રથાને ખલેલ પહોંચાડીને.’ જે વ્યક્તિ પર અમલદારશાહી દ્વારા આ બાબતને ચલાવવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો, તે ગુજરાતના એક આઈએએસ અધિકારી હસમુખ અઢિયા હતા. યોગમાં પીએચડી. (તેમણે અગાઉ જીએસટી બિલનું સંચાલન કર્યું હતું અને તેઓ નિવૃત્ત થયા પછી અઢિયાને બેંક ઓફ બરોડાના ચેરમેન અને સેન્ટ્રલ યુનિવર્સિટી ઓફ ગુજરાતના ચાન્સેલર બનાવવામાં આવ્યા હતા). તેમણે આરબીઆઈના વાંધાઓને બે આધાર પર ફગાવી દીધા હતા.
સૌ પ્રથમ અઢિયાએ કહ્યું, ‘મને એવું લાગે છે કે આરબીઆઈએ દાતાની ઓળખ ગુપ્ત રાખવાના હેતુ માટે પ્રી-પેઇડ સાધનો રાખવાની સૂચિત પદ્ધતિને સમજી શક્યું નથી, જ્યારે એ સુનિશ્ચિત કરવાનું છે કે દાન ફક્ત કોઈ વ્યક્તિના સંપૂર્ણ ટેક્સ ચૂકવેલાં નાણાંમાંથી જ કરવામાં આવ્યું છે. આનો અર્થ એ હતો કે મૂળ ખરીદનારને તેમના અધિકૃત ખાતા દ્વારા બોન્ડ પ્રાપ્ત કરવાના હતા, તેથી તે દાનને સ્વચ્છ બનાવી દીધું. આ આરબીઆઈના ચોક્કસ વાંધાઓનો જવાબ ન હતો. અઢિયાએ જણાવ્યું હતું કે, રિડેમ્પશન માટેની 15-દિવસની સમયમર્યાદા કેવી રીતે સમજાવ્યા વિના આરબીઆઈના અન્ય ડરને ઓછો કરશે.
બીજું, અઢિયાએ કહ્યું કે, ‘આ ઉપરાંત આ સલાહ પણ એવા સમયે ઘણી મોડી આવી છે જ્યારે ફાઇનાન્સ બિલ પહેલેથી જ છપાઈ ચૂક્યું છે.’ વાસ્તવમાં તે મોકલવામાં આવ્યાના કલાકોમાં આવી હતી. તે ભાગ્યે જ આરબીઆઈની ભૂલ હતી કે સલાહ અગાઉ માંગવામાં આવી ન હતી. આ સ્પષ્ટપણે છેતરપિંડી હતી, પરંતુ અઢિયાએ નિષ્કર્ષ કાઢ્યો કે, ‘’તેથી, અમે અમારી દરખાસ્ત સાથે આગળ વધી શકીએ છીએ.’’ તેમના સહયોગી આર્થિક બાબતોના સચિવ તપન રે તે જ દિવસે અઢિયા સાથે સંમત થયા અને 1 ફેબ્રુઆરી ને બુધવારે જેટલીએ આ યોજનાની જાહેરાત કરી, જે બજેટ પસાર થતાં કાયદો બની ગઈ.
હફિંગ્ટન પોસ્ટના પત્રકાર નીતિન સેઠી (જે આરટીઆઈ કાર્યકર્તા કોમોડોર લોકેશ બત્રા દ્વારા પ્રાપ્ત દસ્તાવેજોના આધારે ચૂંટણી બોન્ડમાં છ ભાગની તપાસ કરી હતી) દ્વારા પૂછવામાં આવ્યું કે, શા માટે સરકારે આરબીઆઈના વાંધાઓની અવગણના કરી, નાણાં મંત્રાલયે કહ્યું કે, તેણે સારા વિશ્વાસથી અને વ્યાપક જાહેર હિતમાં આ નિર્ણય લીધો છે.
કાયદો પસાર થયો તે તબક્કે, વિગતો હજી જાહેર કરવામાં આવી ન હતી. આ જૂન 2017માં આવ્યું હતું, જ્યારે તપન રેએ જાહેર કર્યું હતું કે, બોન્ડ વ્યવહારમાં કેવી રીતે કાર્ય કરશે: ‘’ખરીદનાર અને ચૂકવણી કરનાર વિશેની માહિતી જારી કરનાર બેંક દ્વારા ગુપ્ત રાખવામાં આવશે. આ વિગતો પણ આરટીઆઈના કાર્યક્ષેત્રની બહાર હશે.’’ (રેને 2018માં નિવૃત્ત થયા પછી સેન્ટ્રલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાના ચેરમેન બનાવવામાં આવ્યા હતા અને 2019માં તેમને ગુજરાત ઇન્ટરનેશનલ ફાઇનાન્સ ટેક સિટીના સીઈઓ અને મેનેજિંગ ડિરેક્ટર પણ બનાવવામાં આવ્યા હતા.)
ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમ ખતરનાક હોવાનું કહેનાર અન્ય એક સંસ્થા ભારતનું ચૂંટણી પંચ હતું. સુપ્રીમ કોર્ટને આપેલા સોગંદનામામાં તેણે જણાવ્યું હતું કે, રાજકીય પક્ષો દ્વારા ચૂંટણી બોન્ડ દ્વારા પ્રાપ્ત દાનના અહેવાલને બાકાત રાખવાથી ‘રાજકીય પક્ષોના રાજકીય ભંડોળના પારદર્શિતાનાં પાસાં પર ગંભીર અસર પડશે’. આ બધા હોવા છતાં છેલ્લાં છ વર્ષથી ભારતની રાજનીતિને અનામી રીતે ભંડોળ આપવામાં આવે છે. આને સમાપ્ત કરવાનો સમય આવી ગયો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે
સુપ્રીમ કોર્ટે ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ્સ પર દલીલોની સુનાવણી પૂરી કરી લીધી છે અને આશા છે કે ટૂંક સમયમાં ચુકાદો આપશે. હું આશાપૂર્વક કહું છું. કારણ કે, 2017ના બજેટ દ્વારા આ યોજનાને રજૂ કર્યાને હવે છ વર્ષ થઈ ગયાં છે. ઘણાં વાચકો એ નથી જાણતાં કે બોન્ડની પૃષ્ઠભૂમિ શું છે અને આ યોજના કેટલે પહોંચી છે. આ કોલમ યોજનાને સમજાવવા માટે કામ કરશે. ટૂંકમાં, તે કોઈ પણ રજિસ્ટર્ડ રાજકીય પક્ષને અમર્યાદિત, અનામી દાનની મંજૂરી આપે છે. આ યોજના વિદેશી સરકારો, ગુનાહિત ટોળકી અને અલબત્ત, કોર્પોરેટ હિતો સહિત કોઈને પણ રાજકીય પક્ષોને પ્રભાવિત કરવાની ક્ષમતાની પણ મંજૂરી આપે છે. કારણ કે, પક્ષોએ જાહેર કર્યા વિના નાણાં સ્વીકારી શકે છે કે તે કોણે આપ્યાં.
કોઈ પાર્ટીને અનામી રીતે ફંડ આપવાની પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવામાં આવી. 29 શહેરોમાં સ્ટેટ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાની શાખાઓમાં રૂ. 1 કરોડ સુધીના મૂલ્યમાં બોન્ડ ઉપલબ્ધ થશે. એક દાતા તેને તેમના બેંક ખાતા દ્વારા ખરીદી શકે છે અને તેમને તેમની પસંદગીના પક્ષ અથવા વ્યક્તિને સોંપી શકે છે, જે પછી તેને રોકડ કરી શકે છે. તે 15 દિવસ માટે માન્ય રહેશે.
જે રીતે આ યોજના રજૂ કરવામાં આવી હતી તેથી આપણે એ હકીકત વિશે ચેતવું જોઈએ કે શરૂઆતથી જ કંઈક ગડબડ હતી. 2017ના બજેટના ચાર દિવસ પહેલાં એક અમલદારે તત્કાલીન નાણાં પ્રધાન અરુણ જેટલીના ભાષણમાં આ યોજના જોઈ અને નોંધ્યું કે આટલા મોટા બદલાવ માટે આરબીઆઈની સંમતિ જરૂરી છે. આ એટલા માટે હતું કારણ કે બોન્ડની રજૂઆત માટે આરબીઆઈ એક્ટમાં ફેરફારોની જરૂર હતી, જે દેખીતી રીતે સરકારને ખબર ન હતી.
અધિકારીએ ફેરફાર સાથે એક્ટને સંરેખિત કરવા માટે પ્રસ્તાવિત સુધારાનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો અને ફાઇલને નાણાંમંત્રીને જોવા માટે મોકલી આપી. તે જ દિવસે 28 જાન્યુઆરી 2017 ને શનિવારે આરબીઆઈને તેની ટિપ્પણીઓ માટે પાંચ-લાઇન ઈમેઇલ મોકલવામાં આવ્યો હતો. 30 જાન્યુઆરી ને સોમવારે જવાબ આવ્યો. આરબીઆઈએ કહ્યું કે, તે એક ખરાબ આઈડિયા છે. કારણ કે, તે બેરર ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ એટલે કે રોકડના એકમાત્ર જારીકર્તા તરીકે આરબીઆઈના અધિકારની વિરુદ્ધ હતો. આ બોન્ડ્સ, કારણ કે તેઓ અનામી હતા, ચલણ બની શકે છે અને ભારતના રોકડમાં વિશ્વાસને કમજોર કરી શકે છે.
આ મુદ્દા પર આરબીઆઈ સ્પષ્ટ હતી: આને સરળ બનાવવા માટે કાયદામાં સુધારો કરવાથી ‘સેન્ટ્રલ બેંકિંગ કાયદાના મુખ્ય સિદ્ધાંતને ગંભીરપણે નબળો પાડશે અને આમ કરવાથી ખરાબ દાખલો બેસશે’. આરબીઆઈનો બીજો વાંધો એ હતો કે ‘પારદર્શિતાનો ઇચ્છિત ઉદ્દેશ પણ સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં. કારણ કે, ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ (બોન્ડ)ના મૂળ ખરીદનાર પાર્ટીમાં વાસ્તવિક ફાળો આપનાર હોવો જરૂરી નથી’. જો વ્યક્તિએ એ બોન્ડ ખરીદ્યો હોય અને પછી તેને અંકિત મૂલ્ય કે તેથી વધુ પર કોઈ વિદેશી સરકાર સહિત કોઈ પણ સંસ્થાને વેચ્યો હોય તો તે સંસ્થા તેને કોઈ પાર્ટીને ભેટમાં આપી શકે છે. અનામી બોન્ડ રોકડ જેટલું જ સારું હતું. આરબીઆઈએ કહ્યું કે, ‘’બોન્ડ્સ બેરર બોન્ડ્સ છે અને ડિલિવરી દ્વારા ટ્રાન્સફર કરી શકાય છે.’’ તેથી આખરે અને વાસ્તવમાં રાજકીય પક્ષને કોણ બોન્ડનું યોગદાન આપે છે તે જાણી શકાશે નહીં.
તેમાં છેલ્લો મુદ્દો એ હતો કે ચૂંટણી બોન્ડ યોજના દ્વારા જે પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવી રહ્યો હતો – સંસ્થાઓના બેંક ખાતામાંથી રાજકીય પક્ષોને નાણાંનું ટ્રાન્સફર – ચેક, બેંક ટ્રાન્સફર અથવા ડિમાન્ડ ડ્રાફ્ટ દ્વારા થઈ શકે છે.
‘ઇલેક્ટોરલ બેરર બોન્ડ બનાવવાની કોઈ ખાસ જરૂર કે લાભ નથી, તે પણ સ્થાપિત આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રથાને ખલેલ પહોંચાડીને.’ જે વ્યક્તિ પર અમલદારશાહી દ્વારા આ બાબતને ચલાવવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો, તે ગુજરાતના એક આઈએએસ અધિકારી હસમુખ અઢિયા હતા. યોગમાં પીએચડી. (તેમણે અગાઉ જીએસટી બિલનું સંચાલન કર્યું હતું અને તેઓ નિવૃત્ત થયા પછી અઢિયાને બેંક ઓફ બરોડાના ચેરમેન અને સેન્ટ્રલ યુનિવર્સિટી ઓફ ગુજરાતના ચાન્સેલર બનાવવામાં આવ્યા હતા). તેમણે આરબીઆઈના વાંધાઓને બે આધાર પર ફગાવી દીધા હતા.
સૌ પ્રથમ અઢિયાએ કહ્યું, ‘મને એવું લાગે છે કે આરબીઆઈએ દાતાની ઓળખ ગુપ્ત રાખવાના હેતુ માટે પ્રી-પેઇડ સાધનો રાખવાની સૂચિત પદ્ધતિને સમજી શક્યું નથી, જ્યારે એ સુનિશ્ચિત કરવાનું છે કે દાન ફક્ત કોઈ વ્યક્તિના સંપૂર્ણ ટેક્સ ચૂકવેલાં નાણાંમાંથી જ કરવામાં આવ્યું છે. આનો અર્થ એ હતો કે મૂળ ખરીદનારને તેમના અધિકૃત ખાતા દ્વારા બોન્ડ પ્રાપ્ત કરવાના હતા, તેથી તે દાનને સ્વચ્છ બનાવી દીધું. આ આરબીઆઈના ચોક્કસ વાંધાઓનો જવાબ ન હતો. અઢિયાએ જણાવ્યું હતું કે, રિડેમ્પશન માટેની 15-દિવસની સમયમર્યાદા કેવી રીતે સમજાવ્યા વિના આરબીઆઈના અન્ય ડરને ઓછો કરશે.
બીજું, અઢિયાએ કહ્યું કે, ‘આ ઉપરાંત આ સલાહ પણ એવા સમયે ઘણી મોડી આવી છે જ્યારે ફાઇનાન્સ બિલ પહેલેથી જ છપાઈ ચૂક્યું છે.’ વાસ્તવમાં તે મોકલવામાં આવ્યાના કલાકોમાં આવી હતી. તે ભાગ્યે જ આરબીઆઈની ભૂલ હતી કે સલાહ અગાઉ માંગવામાં આવી ન હતી. આ સ્પષ્ટપણે છેતરપિંડી હતી, પરંતુ અઢિયાએ નિષ્કર્ષ કાઢ્યો કે, ‘’તેથી, અમે અમારી દરખાસ્ત સાથે આગળ વધી શકીએ છીએ.’’ તેમના સહયોગી આર્થિક બાબતોના સચિવ તપન રે તે જ દિવસે અઢિયા સાથે સંમત થયા અને 1 ફેબ્રુઆરી ને બુધવારે જેટલીએ આ યોજનાની જાહેરાત કરી, જે બજેટ પસાર થતાં કાયદો બની ગઈ.
હફિંગ્ટન પોસ્ટના પત્રકાર નીતિન સેઠી (જે આરટીઆઈ કાર્યકર્તા કોમોડોર લોકેશ બત્રા દ્વારા પ્રાપ્ત દસ્તાવેજોના આધારે ચૂંટણી બોન્ડમાં છ ભાગની તપાસ કરી હતી) દ્વારા પૂછવામાં આવ્યું કે, શા માટે સરકારે આરબીઆઈના વાંધાઓની અવગણના કરી, નાણાં મંત્રાલયે કહ્યું કે, તેણે સારા વિશ્વાસથી અને વ્યાપક જાહેર હિતમાં આ નિર્ણય લીધો છે.
કાયદો પસાર થયો તે તબક્કે, વિગતો હજી જાહેર કરવામાં આવી ન હતી. આ જૂન 2017માં આવ્યું હતું, જ્યારે તપન રેએ જાહેર કર્યું હતું કે, બોન્ડ વ્યવહારમાં કેવી રીતે કાર્ય કરશે: ‘’ખરીદનાર અને ચૂકવણી કરનાર વિશેની માહિતી જારી કરનાર બેંક દ્વારા ગુપ્ત રાખવામાં આવશે. આ વિગતો પણ આરટીઆઈના કાર્યક્ષેત્રની બહાર હશે.’’ (રેને 2018માં નિવૃત્ત થયા પછી સેન્ટ્રલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાના ચેરમેન બનાવવામાં આવ્યા હતા અને 2019માં તેમને ગુજરાત ઇન્ટરનેશનલ ફાઇનાન્સ ટેક સિટીના સીઈઓ અને મેનેજિંગ ડિરેક્ટર પણ બનાવવામાં આવ્યા હતા.)
ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમ ખતરનાક હોવાનું કહેનાર અન્ય એક સંસ્થા ભારતનું ચૂંટણી પંચ હતું. સુપ્રીમ કોર્ટને આપેલા સોગંદનામામાં તેણે જણાવ્યું હતું કે, રાજકીય પક્ષો દ્વારા ચૂંટણી બોન્ડ દ્વારા પ્રાપ્ત દાનના અહેવાલને બાકાત રાખવાથી ‘રાજકીય પક્ષોના રાજકીય ભંડોળના પારદર્શિતાનાં પાસાં પર ગંભીર અસર પડશે’. આ બધા હોવા છતાં છેલ્લાં છ વર્ષથી ભારતની રાજનીતિને અનામી રીતે ભંડોળ આપવામાં આવે છે. આને સમાપ્ત કરવાનો સમય આવી ગયો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે