વિપક્ષી ‘ઈન્ડિયા’ ગઠબંધને 14 એન્કરનાં નામ જાહેર કર્યાં છે, જેમના કાર્યક્રમોનો તેમના પ્રવક્તા બહિષ્કાર કરશે. જ્યારે યાદી બહાર પાડવામાં આવી ત્યારે કોઈ કારણ દર્શાવવામાં આવ્યું ન હતું પરંતુ વિપક્ષના વિવિધ નેતાઓએ કહ્યું છે કે આ ‘ભાજપ મીડિયા સેલનું વોટ્સએપ ગ્રુપ’ છે. આ બહિષ્કારની વિરુદ્ધમાં કરાયેલી દલીલો પ્રેસની સ્વતંત્રતા અને ‘ઇમરજન્સી’ સહિત વિવિધ મુદ્દા છે. ચાલો જોઈએ કે કેટલાક એન્કર અને ટી.વી. સ્ટેશનો સરકારના સમર્થક તરીકે કામ કરે છે તે માટે અમારી પાસે કયા પુરાવા છે.
19 જૂન 2020ના રોજ, એનડીટીવીના સંવાદદાતા અરવિંદ ગુણાસેકરે ચીની ઘૂસણખોરી અંગે સર્વપક્ષીય બેઠક બાદ પત્રકારોને ‘ટોકિંગ પોઈન્ટ્સ’ તરીકે સરકારે આપેલી નોંધનો ટેક્સ્ટ ટ્વીટ કર્યો હતો. આ તે બેઠક હતી, જેમાં મોદીએ દાવો કર્યો હતો કે ચીન દ્વારા કોઈ ઘૂસણખોરી થઈ નથી. મોદી સરકાર હેડલાઇન્સમાં મીડિયાને જે મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા ઇચ્છે છે તે મુદ્દાઓમાં આ બાબતો સામેલ છે: ‘ભારત પીએમની પાછળ મજબૂત રીતે ઊભું છે. મોટા ભાગના નેતાઓ મોદી સરકારે પરિસ્થિતિને કેવી રીતે સંભાળી છે તેના પર વિશ્વાસ વ્યક્ત કરે છે.’ અને કોંગ્રેસ દ્વારા તેની ટીકા કરવાના પ્રયાસોને કેસીઆર, નવીન, સિક્કીમ ક્રાંતિ મોરચા દ્વારા ફગાવવામાં આવ્યો હતો.
ચેનલોએ સૂચનાઓનું પાલન કર્યું. થોડા કલાકો પછી ટાઈમ્સ નાઉ માટે પ્રાઇમટાઇમ ડિબેટનું હેડીંગ હતું: ‘બધા પક્ષો ભારતની પાછળ એક થયા પણ સોનિયા ગાંધી ચીનને વખોડશે નહીં?’. 19 જૂનના રોજ રિપબ્લિક ટી.વી.ની મુખ્ય ચર્ચાઓનું હેડીંગ હતું: ‘હકીકતથી નિઃશસ્ત્ર, કોંગ્રેસ સેનાનું અપમાન કરે છે’; ‘શું કોંગ્રેસ અને ચીન વચ્ચે કોઈ ‘ખાસ સંબંધ’ છે?’ અને ‘ચીન સામે લોકોનું આંદોલન વધુ મોટું થયું છે’. મારા પુસ્તક ‘પ્રાઈસ ઑફ ધ મોદી યર્સ’ માટે, જે આ મહિને પેપરબેકમાં પુનઃપ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે, મેં બે ટોચની અંગ્રેજી સમાચાર ચેનલો જોઈ. આ સમયગાળામાં જ્યારે ચીનની ઘૂસણખોરી હતી અને લોકડાઉનને કારણે અર્થવ્યવસ્થા સંકોચાઈ રહી હતી ત્યારે તેમની પ્રાઇમ ટાઇમ ચર્ચાના વિષયો શું હતા?
મે, જૂન અને જુલાઈ મહિનામાં, ટાઈમ્સ નાઉએ 33 પ્રાઇમ ટાઈમ ડિબેટ કરી હતી જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં મોદી સરકારની ટીકા કરનાર કોઈ નહોતું. આર્થિક મંદી પર કોઈ ચર્ચાઓ થઈ ન હતી. તે જ ત્રણ મહિનામાં, રિપબ્લિક ટી.વી.એ 47 ડિબેટ કરી હતી, જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં કોઈએ મોદી સરકારના પગલાંની ટીકા કરી ન હતી અને આર્થિક મંદી પર કોઈ ડિબેટ ન હતી. આ તે સમયગાળો હતો, જેમાં 7 જૂનથી 27 જૂન વચ્ચે 21 દિવસ સુધી પેટ્રોલ/ડીઝલના ભાવમાં દરરોજ વધારો કરવામાં આવ્યો હતો. 16 જૂને ભારતે જાહેરાત કરી કે તેણે 20 સૈનિકો ગુમાવ્યા છે, જેઓ લદ્દાખમાં ચીનીઓ સાથેની હાથેથી કરાયેલી લડાઈમાં શહીદ થયા હતા. દૈનિક કોવિડ ચેપ 1 મેના રોજ 2,300 કેસોથી વધીને 31 જુલાઈના રોજ 57,000 થી વધુ કેસ થઈ ગયા. પરંતુ ‘ચર્ચા’ના કેન્દ્રમાં ન હતું.
થોડા દિવસો પછી, ઇન્ડિયન જર્નાલિઝમ રિવ્યુએ બીજી નોંધ પ્રકાશિત કરી કે પીએમઓએ ચેનલોને ફરતી કરી હતી, જેમાં તેમને શું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું તે અંગે સૂચના આપવામાં આવી હતી. નોટમાં લખ્યું હતું કે ‘મોદી ઇફેક્ટ સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે. વિસ્તરણવાદી ચીનને કાબૂમાં રાખવું એ એક કપરું કાર્ય છે પણ યોગ્ય વ્યૂહરચના અને ક્રિયાઓ ઉત્કૃષ્ટ પરિણામો લાવી શકે છે. ચીન પાછું ખેંચ્યું નથી. ચીનને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું છે, એક નેતાની આગેવાની હેઠળના એક સંયુક્ત રાષ્ટ્ર દ્વારા જેણે આગળ આવીને નેતૃત્વ કર્યું હતું. નિર્ણાયક લશ્કરી, આર્થિક અને વ્યૂહાત્મક પગલાં લઈને પીએમ મોદીએ ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું છે. ચીનની આર્થિક અયોગ્યતાની કલ્પનાને ચુસ્તપણે સ્વીકારવામાં આવી છે. વડા પ્રધાનના આત્મનિર્ભર ભારતના આહ્વાન સાથે તમાચો.
ટાઇમ્સ નાઉએ હેડીંગવાળી ચર્ચાઓ સાથે જવાબ આપ્યો:
# ‘પીએમ મોદીએ વિસ્તરણવાદી ચીનને સજા કરી, શંકા કરનારાઓને શરમ આવે છે?’
# ‘ચીને કબૂલ્યું કે તેને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું, શું સૈન્ય શંકાસ્પદ શરણાગતિ આપશે?’
# ’ચીન કબૂલ કરે છે કે પાછા દબાણ કરો પણ લોબી જૂઠું બોલવાનું ચાલુ રાખે છે?’
અને રીપબ્લિક ટી.વી.એ કહ્યું:
# ‘વડા પ્રધાન આગળ આવીને નેતૃત્વ કરે છે.’
# પીએમ મોદીના મજબૂત નેતૃત્વે ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું.’
# ‘લદાખ રિયાલિટી ચેકઃ ગલવાનની જીત લોબીના મોઢા પર થપ્પડ’.
અન્ય લોકોએ ડેટા જોયો છે અને સમાન નંબરો પર પહોંચ્યા છે. 2020 ના અંતમાં પ્રકાશિત થયેલા અભ્યાસમાં, રાજકીય વૈજ્ઞાનિક ક્રિસ્ટોફ જાફરલોટ અને ડેટા વિશ્લેષક વિહંગ જુમલે રિપબ્લિકની સામગ્રીની તપાસ કરી. તેઓએ કારવાં મેગેઝિનમાં લખ્યું: ‘અમે મે 2017માં ચેનલ શરૂ થઈ ત્યારથી એપ્રિલ 2020 સુધી, અમે ત્યાર સુધી યોજાયેલી તમામ પ્રાઇમ-ટાઇમ ડિબેટ્સનો અભ્યાસ કર્યો – એકંદરે 1,779. અમારો નિષ્કર્ષ સ્પષ્ટ હતો: રિપબ્લિક ટી.વી.ની ચર્ચાઓ સતત મોદી સરકાર અને તેની નીતિઓ તેમજ ભાજપની વિચારધારાની તરફેણમાં હોય છે અને પક્ષપાતી છે. સૌથી ખરાબ વાત એ છે કે, આ ચર્ચાઓમાં ભાગ્યે જ એવા મુદ્દાઓ દર્શાવવામાં આવ્યા છે.
જે ભારતીયોને અસર કરે છે, જેમ કે અર્થતંત્રની સ્થિતિ, શિક્ષણ અથવા આરોગ્ય. તેના બદલે, તેઓ મોટા ભાગે વિપક્ષો તેમજ શાસક સરકારની વિચારધારાનો વિરોધ કરતાં કોઈ પણ જૂથો અથવા વ્યક્તિઓ સામે હુમલાઓ કરે છે. ‘કેટલાક આંકડા આશ્ચર્યજનક છે. રિપબ્લિક ટી.વી.ની લગભગ પચાસ ટકા રાજકીય ચર્ચાઓએ વિપક્ષની ટીકા કરે છે, પણ તેણે એક પણ ચર્ચા હાથ ધરી નથી જેને આપણે વિપક્ષની તરફેણમાં હોવાનું કહી શકીએ.’
અમે જે પ્રશ્ન સાથે પ્રારંભ કર્યો હતો તેના પર પાછા ફરીએ: અમારી પાસે એવા પુરાવા છે કે કેટલાક એન્કર અને ટી.વી. ચેનલો સરકારના સમર્થક તરીકે કાર્ય કરે છે? જે કોઈ પુરાવા મેળવવા માંગે છે તેના માટે પુરાવા તદ્દન સ્પષ્ટ છે. તેમાં કોઈ પ્રશ્ન નથી કે વિપક્ષે એવું તારણ કાઢ્યું છે કે મીડિયાના મોટા વર્ગ દ્વારા તેને કપટી રમત રમવા માટે કહેવામાં આવી રહ્યું છે તે સાચું છે. તેને આનો ભાગ બનવાનો ઇનકાર કરવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. કોઈ આશા રાખે છે કે આ ક્રિયા અમુક અંશે પાગલપણાને સુધારશે, જેણે આપણા રાષ્ટ્રીય મિડિયાને ચેપ લગાવ્યો છે અને આપણા રાષ્ટ્રને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
વિપક્ષી ‘ઈન્ડિયા’ ગઠબંધને 14 એન્કરનાં નામ જાહેર કર્યાં છે, જેમના કાર્યક્રમોનો તેમના પ્રવક્તા બહિષ્કાર કરશે. જ્યારે યાદી બહાર પાડવામાં આવી ત્યારે કોઈ કારણ દર્શાવવામાં આવ્યું ન હતું પરંતુ વિપક્ષના વિવિધ નેતાઓએ કહ્યું છે કે આ ‘ભાજપ મીડિયા સેલનું વોટ્સએપ ગ્રુપ’ છે. આ બહિષ્કારની વિરુદ્ધમાં કરાયેલી દલીલો પ્રેસની સ્વતંત્રતા અને ‘ઇમરજન્સી’ સહિત વિવિધ મુદ્દા છે. ચાલો જોઈએ કે કેટલાક એન્કર અને ટી.વી. સ્ટેશનો સરકારના સમર્થક તરીકે કામ કરે છે તે માટે અમારી પાસે કયા પુરાવા છે.
19 જૂન 2020ના રોજ, એનડીટીવીના સંવાદદાતા અરવિંદ ગુણાસેકરે ચીની ઘૂસણખોરી અંગે સર્વપક્ષીય બેઠક બાદ પત્રકારોને ‘ટોકિંગ પોઈન્ટ્સ’ તરીકે સરકારે આપેલી નોંધનો ટેક્સ્ટ ટ્વીટ કર્યો હતો. આ તે બેઠક હતી, જેમાં મોદીએ દાવો કર્યો હતો કે ચીન દ્વારા કોઈ ઘૂસણખોરી થઈ નથી. મોદી સરકાર હેડલાઇન્સમાં મીડિયાને જે મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા ઇચ્છે છે તે મુદ્દાઓમાં આ બાબતો સામેલ છે: ‘ભારત પીએમની પાછળ મજબૂત રીતે ઊભું છે. મોટા ભાગના નેતાઓ મોદી સરકારે પરિસ્થિતિને કેવી રીતે સંભાળી છે તેના પર વિશ્વાસ વ્યક્ત કરે છે.’ અને કોંગ્રેસ દ્વારા તેની ટીકા કરવાના પ્રયાસોને કેસીઆર, નવીન, સિક્કીમ ક્રાંતિ મોરચા દ્વારા ફગાવવામાં આવ્યો હતો.
ચેનલોએ સૂચનાઓનું પાલન કર્યું. થોડા કલાકો પછી ટાઈમ્સ નાઉ માટે પ્રાઇમટાઇમ ડિબેટનું હેડીંગ હતું: ‘બધા પક્ષો ભારતની પાછળ એક થયા પણ સોનિયા ગાંધી ચીનને વખોડશે નહીં?’. 19 જૂનના રોજ રિપબ્લિક ટી.વી.ની મુખ્ય ચર્ચાઓનું હેડીંગ હતું: ‘હકીકતથી નિઃશસ્ત્ર, કોંગ્રેસ સેનાનું અપમાન કરે છે’; ‘શું કોંગ્રેસ અને ચીન વચ્ચે કોઈ ‘ખાસ સંબંધ’ છે?’ અને ‘ચીન સામે લોકોનું આંદોલન વધુ મોટું થયું છે’. મારા પુસ્તક ‘પ્રાઈસ ઑફ ધ મોદી યર્સ’ માટે, જે આ મહિને પેપરબેકમાં પુનઃપ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે, મેં બે ટોચની અંગ્રેજી સમાચાર ચેનલો જોઈ. આ સમયગાળામાં જ્યારે ચીનની ઘૂસણખોરી હતી અને લોકડાઉનને કારણે અર્થવ્યવસ્થા સંકોચાઈ રહી હતી ત્યારે તેમની પ્રાઇમ ટાઇમ ચર્ચાના વિષયો શું હતા?
મે, જૂન અને જુલાઈ મહિનામાં, ટાઈમ્સ નાઉએ 33 પ્રાઇમ ટાઈમ ડિબેટ કરી હતી જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં મોદી સરકારની ટીકા કરનાર કોઈ નહોતું. આર્થિક મંદી પર કોઈ ચર્ચાઓ થઈ ન હતી. તે જ ત્રણ મહિનામાં, રિપબ્લિક ટી.વી.એ 47 ડિબેટ કરી હતી, જેમાં વિપક્ષની કાર્યવાહીની ટીકા કરવામાં આવી હતી. તેમાં કોઈએ મોદી સરકારના પગલાંની ટીકા કરી ન હતી અને આર્થિક મંદી પર કોઈ ડિબેટ ન હતી. આ તે સમયગાળો હતો, જેમાં 7 જૂનથી 27 જૂન વચ્ચે 21 દિવસ સુધી પેટ્રોલ/ડીઝલના ભાવમાં દરરોજ વધારો કરવામાં આવ્યો હતો. 16 જૂને ભારતે જાહેરાત કરી કે તેણે 20 સૈનિકો ગુમાવ્યા છે, જેઓ લદ્દાખમાં ચીનીઓ સાથેની હાથેથી કરાયેલી લડાઈમાં શહીદ થયા હતા. દૈનિક કોવિડ ચેપ 1 મેના રોજ 2,300 કેસોથી વધીને 31 જુલાઈના રોજ 57,000 થી વધુ કેસ થઈ ગયા. પરંતુ ‘ચર્ચા’ના કેન્દ્રમાં ન હતું.
થોડા દિવસો પછી, ઇન્ડિયન જર્નાલિઝમ રિવ્યુએ બીજી નોંધ પ્રકાશિત કરી કે પીએમઓએ ચેનલોને ફરતી કરી હતી, જેમાં તેમને શું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું તે અંગે સૂચના આપવામાં આવી હતી. નોટમાં લખ્યું હતું કે ‘મોદી ઇફેક્ટ સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે. વિસ્તરણવાદી ચીનને કાબૂમાં રાખવું એ એક કપરું કાર્ય છે પણ યોગ્ય વ્યૂહરચના અને ક્રિયાઓ ઉત્કૃષ્ટ પરિણામો લાવી શકે છે. ચીન પાછું ખેંચ્યું નથી. ચીનને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું છે, એક નેતાની આગેવાની હેઠળના એક સંયુક્ત રાષ્ટ્ર દ્વારા જેણે આગળ આવીને નેતૃત્વ કર્યું હતું. નિર્ણાયક લશ્કરી, આર્થિક અને વ્યૂહાત્મક પગલાં લઈને પીએમ મોદીએ ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું છે. ચીનની આર્થિક અયોગ્યતાની કલ્પનાને ચુસ્તપણે સ્વીકારવામાં આવી છે. વડા પ્રધાનના આત્મનિર્ભર ભારતના આહ્વાન સાથે તમાચો.
ટાઇમ્સ નાઉએ હેડીંગવાળી ચર્ચાઓ સાથે જવાબ આપ્યો:
# ‘પીએમ મોદીએ વિસ્તરણવાદી ચીનને સજા કરી, શંકા કરનારાઓને શરમ આવે છે?’
# ‘ચીને કબૂલ્યું કે તેને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવ્યું, શું સૈન્ય શંકાસ્પદ શરણાગતિ આપશે?’
# ’ચીન કબૂલ કરે છે કે પાછા દબાણ કરો પણ લોબી જૂઠું બોલવાનું ચાલુ રાખે છે?’
અને રીપબ્લિક ટી.વી.એ કહ્યું:
# ‘વડા પ્રધાન આગળ આવીને નેતૃત્વ કરે છે.’
# પીએમ મોદીના મજબૂત નેતૃત્વે ચીનને પાછળ ધકેલી દીધું.’
# ‘લદાખ રિયાલિટી ચેકઃ ગલવાનની જીત લોબીના મોઢા પર થપ્પડ’.
અન્ય લોકોએ ડેટા જોયો છે અને સમાન નંબરો પર પહોંચ્યા છે. 2020 ના અંતમાં પ્રકાશિત થયેલા અભ્યાસમાં, રાજકીય વૈજ્ઞાનિક ક્રિસ્ટોફ જાફરલોટ અને ડેટા વિશ્લેષક વિહંગ જુમલે રિપબ્લિકની સામગ્રીની તપાસ કરી. તેઓએ કારવાં મેગેઝિનમાં લખ્યું: ‘અમે મે 2017માં ચેનલ શરૂ થઈ ત્યારથી એપ્રિલ 2020 સુધી, અમે ત્યાર સુધી યોજાયેલી તમામ પ્રાઇમ-ટાઇમ ડિબેટ્સનો અભ્યાસ કર્યો – એકંદરે 1,779. અમારો નિષ્કર્ષ સ્પષ્ટ હતો: રિપબ્લિક ટી.વી.ની ચર્ચાઓ સતત મોદી સરકાર અને તેની નીતિઓ તેમજ ભાજપની વિચારધારાની તરફેણમાં હોય છે અને પક્ષપાતી છે. સૌથી ખરાબ વાત એ છે કે, આ ચર્ચાઓમાં ભાગ્યે જ એવા મુદ્દાઓ દર્શાવવામાં આવ્યા છે.
જે ભારતીયોને અસર કરે છે, જેમ કે અર્થતંત્રની સ્થિતિ, શિક્ષણ અથવા આરોગ્ય. તેના બદલે, તેઓ મોટા ભાગે વિપક્ષો તેમજ શાસક સરકારની વિચારધારાનો વિરોધ કરતાં કોઈ પણ જૂથો અથવા વ્યક્તિઓ સામે હુમલાઓ કરે છે. ‘કેટલાક આંકડા આશ્ચર્યજનક છે. રિપબ્લિક ટી.વી.ની લગભગ પચાસ ટકા રાજકીય ચર્ચાઓએ વિપક્ષની ટીકા કરે છે, પણ તેણે એક પણ ચર્ચા હાથ ધરી નથી જેને આપણે વિપક્ષની તરફેણમાં હોવાનું કહી શકીએ.’
અમે જે પ્રશ્ન સાથે પ્રારંભ કર્યો હતો તેના પર પાછા ફરીએ: અમારી પાસે એવા પુરાવા છે કે કેટલાક એન્કર અને ટી.વી. ચેનલો સરકારના સમર્થક તરીકે કાર્ય કરે છે? જે કોઈ પુરાવા મેળવવા માંગે છે તેના માટે પુરાવા તદ્દન સ્પષ્ટ છે. તેમાં કોઈ પ્રશ્ન નથી કે વિપક્ષે એવું તારણ કાઢ્યું છે કે મીડિયાના મોટા વર્ગ દ્વારા તેને કપટી રમત રમવા માટે કહેવામાં આવી રહ્યું છે તે સાચું છે. તેને આનો ભાગ બનવાનો ઇનકાર કરવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. કોઈ આશા રાખે છે કે આ ક્રિયા અમુક અંશે પાગલપણાને સુધારશે, જેણે આપણા રાષ્ટ્રીય મિડિયાને ચેપ લગાવ્યો છે અને આપણા રાષ્ટ્રને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.