દરેક વ્યક્તિ પોતાની જરૂરિયાત મુજબ ઉપવાસ કરે છે. ધન માટે મા લક્ષ્મીજીનું વ્રત, લગ્ન માટે ભગવાન શિવનું વ્રત, સ્વાસ્થ્ય માટે હનુમાનજીનું વ્રત અને વ્યક્તિ કેટલીક જરૂરિયાતો અનુસાર ઉપવાસ કરે છે. પણ એવું કયું વ્રત હોઈ શકે જેનાથી બધી મનોકામનાઓ પૂરી થાય અથવા સાંસારિક સુખ ભોગવીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે? બધા ઉપવાસોમાં એક જ શ્રેષ્ઠ ઉપવાસ છે, તે છે એકાદશી વ્રત. એકાદશી વ્રત એ એકમાત્ર વ્રત છે જે વ્યક્તિની તમામ મનોકામનાઓ પૂર્ણ કરે છે અને તેને સુખ, સમૃદ્ધિ અથવા મોક્ષ આપે છે. વર્ષના 12 મહિનામાં કુલ 24 એકાદશીઓ હોય છે.
એકાદશી તિથિ મહિનાની બંને બાજુએ આવે છે, કૃષ્ણ પક્ષ અને શુક્લ પક્ષ. પરંતુ અધિક માસમાં વધુ બે એકાદશીઓ હોવાથી કુલ 26 એકાદશીઓ છે. દરેક એકાદશીનું પોતાનું મહત્ત્વ છે. પિતૃપક્ષના કૃષ્ણ પક્ષમાં આવતી એકાદશીને ઈન્દિરા એકાદશી કહે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ વ્રત કરવાથી ભગવાન વિષ્ણુ પ્રસન્ન થાય છે. ઈન્દિરા એકાદશી તિથિ ભગવાન વિષ્ણુને સૌથી પ્રિય છે અને પિતૃપક્ષમાં આવતી એકાદશીને ઈન્દિરા એકાદશી કહેવામાં આવે છે. આ એકાદશી 21 સપ્ટેમ્બરે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અશ્વિન મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષમાં આવતી એકાદશીનું વ્રત કરવાથી જ્યાં ભગવાન વિષ્ણુની કૃપા પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં પિતૃઓ પણ તમારા પર પ્રસન્ન થાય છે. ઇન્દિરા એકાદશીના દિવસે ભગવાન શ્રીહરિની પૂજામાં પીળા ફૂલ, અક્ષત અને તુલસી અર્પણ કરો.
એકાદશીની ઉત્પત્તિ
જ્યારે મુરા રાક્ષસ સાથે 10 હજાર વર્ષ સુધી યુદ્ધ કરીને ભગવાન વિષ્ણુ હેમાવતી ગુફામાં આરામ કરી રહ્યા હતા. પછી રાક્ષસ મુર પણ તેની પાછળ આવ્યો અને તેને મારવા જઈ રહ્યો હતો ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુના શરીરમાંથી એક તેજસ્વી દેવી પ્રગટ થઈ. દેવીએ મુર રાક્ષસનો વિરોધ કર્યો, લડ્યો અને તેને તરત જ મારી નાખ્યો. જ્યારે વિષ્ણુજીને આ બધી વાતની જાણ થઈ ત્યારે તેમણે તે દેવીને એકાદશીનું નામ આપ્યું કારણ કે દેવીનું પ્રાગટ્ય એકાદશીના દિવસે થયું હતું.
ઇન્દિરા એકાદશી
ઈન્દિરા એકાદશીનું મહત્ત્વ ઘણું વધારે છે કારણ કે આ એકાદશી વ્રત કરનાર વ્યક્તિને તો મુક્તિ આપે છે પરંતુ તે વ્યક્તિ સાથે જોડાયેલા તેના પૂર્વજોને પણ મોક્ષ આપે છે. ઇન્દિરા એકાદશી એ એકાદશી છે જે પિતૃ પક્ષ દરમિયાન આવે છે અને આ એકાદશી મહત્ત્વની એકાદશીઓમાંની એક છે. આ દિવસે જે કોઈ કર્મકાંડ વ્રત રાખે છે, તે માત્ર પોતે જ મોક્ષને જાણતો નથી પરંતુ તેના પૂર્વજોને પણ પાપમાંથી મુક્ત કરીને મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરે છે. સાથે જ તેની ભાવિ પેઢીનો જન્મ પણ તેને પાપમાંથી મુક્ત કરે છે.
ઇન્દિરા એકાદશી વ્રત કથા
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ધર્મરાજ યુધિષ્ઠિરને ઈન્દિરા એકાદશીનું મહત્ત્વ વર્ણવતા કહેવાયું છે કે આ એકાદશી તમામ પાપકર્મોનો નાશ કરનાર છે અને આ એકાદશીનું વ્રત કરવાથી વ્રતવાસીઓ તેમ જ તેમના પૂર્વજોની મુક્તિ થાય છે. હે રાજા, ઈન્દિરા એકાદશીની વાર્તા જે હું તમને કહેવા જઈ રહ્યો છું તેને સાંભળવાથી વાજપેય યજ્ઞ જેવું જ ફળ મળે છે. મહિષ્મતી નામની નગરીમાં ઇન્દ્રસેન નામનો પ્રતાપી રાજા રાજ કરતો હતો. રાજા બહુ ગુણવાન હતો, પ્રજા પણ શાંતિથી રહેતી હતી. ધર્મકર્મના તમામ કાર્યો સારી રીતે થયા. એક દિવસ શું થયું કે નારદજી ઈન્દ્રસેનના દરબારમાં પધારે છે.
ઇન્દ્રસેન તેમને વંદન કરે છે અને આવવાનું કારણ પૂછે છે ત્યારે નારદજી કહે છે કે હું તમારા પિતાનો સંદેશ લઈને આવ્યો છું, જેઓ આ સમયે યમરાજ પાસે પોતાના પૂર્વ જન્મમાં એકાદશીનું વ્રત તોડવાની સજા ભોગવી રહ્યા છે. હવે પિતાની પીડા સાંભળીને ઈન્દ્રસેન વ્યથિત થઈ ગયો અને દેવર્ષિને પૂછવા લાગ્યો, હે ઋષિ, આનો કોઈ ઉપાય જણાવો જેથી મારા પિતાને મોક્ષ મળે. ત્યારે દેવર્ષિએ કહ્યું કે રાજન, તું અશ્વિન માસના કૃષ્ણ પક્ષની એકાદશીનું વ્રત કર અને આ વ્રતનું પુણ્ય તારા પિતાના નામે દાન કર, તેનાથી તારા પિતાનો મોક્ષ થશે. તે પછી, અશ્વિન કૃષ્ણ એકાદશીના રોજ ઇન્દ્રસેને નારદજી દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી એકાદશીનું વ્રત કર્યું, જેના કારણે તેમના પિતાના આત્માને શાંતિ મળી અને તેમને મૃત્યુ સુધી મોક્ષ પણ મળ્યો.
અશ્વિન માસના કૃષ્ણ પક્ષની એકાદશીના રોજ નિયમિત ઉપવાસ કરવાથી સંપૂર્ણ ફળ મળે છે. એવી માન્યતા છે કે જો તમે પિતૃપક્ષ દરમિયાન કોઈ કારણસર પિતૃઓનું શ્રાદ્ધ ન કરી શક્યા હો તો આ દિવસે વ્રત કરવાથી તમારા પિતૃઓ પ્રસન્ન થાય છે અને તમને આશીર્વાદ આપે છે. આ એકાદશીનું વ્રત કરવાથી તમારા પિતૃઓને પણ મોક્ષ મળે છે. આ દિવસે ભજન અને કીર્તન કરવાથી પણ પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. આ વ્રતનો મહિમા તમારા માટે મોક્ષ મેળવવાનો માર્ગ ખોલે છે.
