શહેરોમાં મેટ્રો રેલવે જેમ ભૂગર્ભમાં ચાલે છે તેમ ભવિષ્યમાં ભૂગર્ભમાં શહેરો વસાવવાની યોજના પણ ઘડાઈ રહી છે. ભૂગર્ભનાં શહેરો ભવિષ્યમાં થનારા અણુયુદ્ધ સામે સંરક્ષણ દેનારા સાબિત થશે. દુનિયાના ઘણા ધનકુબેરો બન્કરો પણ તૈયાર કરી રહ્યા છે. આજે વિશ્વની ૮ અબજની વસ્તીમાંથી અડધાથી થોડી વધુ વસ્તી શહેરોમાં રહે છે. યુનાઈટેડ નેશન્સનો અંદાજ છે કે આગામી ૨૫ વર્ષમાં શહેરોમાં રહેતી વસ્તીમાં બે તૃતીયાંશનો વધારો થશે. મતલબ કે ૨૦૫૦ સુધીમાં દર ૧૦માંથી ૭ લોકો શહેરી વિસ્તારોમાં રહેતાં હશે.
આ વધારો એશિયા અને આફ્રિકામાં સૌથી વધુ હશે, જ્યાં વસ્તી વૃદ્ધિ અને આર્થિક વિકાસ વધુ ઝડપથી થઈ રહ્યો છે. શહેરોમાં ભીડ વધશે અને હવામાન પરિવર્તનને કારણે વધતી ગરમી સહન કરવી મુશ્કેલ બનશે. આ ઇમારતોને ઠંડી રાખવા માટે ઊર્જાનો વપરાશ વધારશે અને કાર્બન ઉત્સર્જનમાં પણ વધારો કરશે. ત્યાં એક ઉકેલ હોઈ શકે છે કે શહેરોનો વિસ્તાર જમીનની ઉપર કે આસપાસને બદલે ભૂગર્ભમાં કરવો જોઈએ.
મધ્ય તુર્કીમાં ૫,૦૦૦ ચોરસ કિલોમીટરમાં ફેલાયેલો એક સુંદર વિસ્તાર છે, જ્યાં શંકુ આકારની પથ્થરની રચનાઓ દૂર દૂર સુધી દેખાય છે. જ્વાળામુખી ફાટવાથી નીકળતી રાખને કારણે લાખો વર્ષો પહેલાં આ વિસ્તારની રચના થઈ હતી. જો આપણે આ પ્રાકૃતિક શિખરોને ધ્યાનથી જોઈએ, તો આપણે તેમની બાજુમાં બનેલા દરવાજા જોઈ શકીએ છીએ. તેની અંદર પ્રવેશતાંની સાથે જ રૂમ, કોરિડોર અને ટનલની વિશાળ દુનિયા ઉભરી આવે છે.
આવું જ એક સંકુલ છે ડેરેનકુયુ શહેર, જે જમીનથી ૮૫ મીટર નીચે રૂમ, કોરિડોર અને ટનલનું અત્યંત મોટું નેટવર્ક છે. સદીઓથી લોકો દુશ્મનોથી બચવા માટે આ જગ્યાઓનો ઉપયોગ કરતા આવ્યા છે. સબટેરેનિયા બ્રિટાનિકા નામની સંસ્થા માનવીઓ દ્વારા બનાવેલી ભૂગર્ભ જગ્યાઓ પર સંશોધન કરે છે. તેના ટ્રસ્ટી માર્ટિન ડિકસન ભૂગર્ભ શહેરો બાબતમાં વિશદ માહિતી ધરાવે છે. તેમનું માનવું છે કે જ્યારે જમીન પર લડાઈ થતી ત્યારે લોકો ભૂગર્ભ જગ્યાઓમાં આશ્રય લેતા હતા.
માણસો સદીઓથી દુશ્મનો અને જંગલી પ્રાણીઓ તેમજ કઠોર હવામાનથી પોતાને બચાવવા માટે ગુફાઓમાં આશ્રય લેતા આવ્યા છે. લગભગ ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં ખાણિયાઓએ કિંમતી ઓપલ પથ્થરો કાઢવા માટે દક્ષિણ ઓસ્ટ્રેલિયાના કૂબર પેડી વિસ્તારમાં ખાણકામ શરૂ કર્યું હતું. પછી સખત ગરમીથી બચવા તેઓએ જમીનની નીચે આખી દુનિયા બનાવી. આજે કૂબર પેડીના લગભગ ૧,૫૦૦ રહેવાસીઓ ભૂગર્ભમાં રહે છે. ત્યાં તેઓ દુકાનો ચલાવે છે, ખરીદી કરે છે અને ભૂગર્ભ ચર્ચમાં પ્રાર્થના પણ કરે છે. સ્થાનિક લોકો તેને ડગ આઉટ કહે છે.
માર્ટિન ડિક્સનના કહેવા મુજબ ઉનાળામાં કૂબર પેડીમાં તાપમાન ૪૦ ડિગ્રીની આસપાસ હોય છે, જેના કારણે લોકો ભૂગર્ભમાં બનેલાં મકાનોમાં રહે છે, જ્યાં સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન તાપમાન ૨૦ ડિગ્રીની આસપાસ રહે છે. કૂબર પેડીની કુલ વસ્તીનો બે તૃતીયાંશ ભાગ આખા વર્ષ દરમિયાન ભૂગર્ભમાં રહે છે. કૂબર પેડીનાં રહેવાસીઓ ગરમીથી બચવા માટે ભૂગર્ભમાં રહે છે, પણ વિશ્વમાં એવી ઘણી જગ્યાઓ છે, જ્યાં લોકો જમીન ઉપર ઘરો બનાવે છે પરંતુ તેમની રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓ જમીનની નીચે કરે છે.
મેટ્રો અથવા ભૂગર્ભ રેલ વિશ્વના ૬૦ થી વધુ દેશોમાં ચાલે છે. આ ભૂગર્ભ મેટ્રો સ્ટેશનોની અંદર લોકોની ઓફિસો છે. લોકો ટ્રેનમાંથી ઊતર્યા પછી સીધા તેમની ઓફિસે જઈ શકે છે. ખાદ્યપદાર્થો પણ ખરીદી શકે છે અને આ માટે લિફ્ટ દ્વારા જમીનથી ઉપરના બિલ્ડિંગમાં જવાની જરૂર નથી. ભૂગર્ભ સંકુલ બનાવવાનું બીજું કારણ હવામાન છે. ઉદાહરણ તરીકે પૂર્વીય કેનેડામાં શિયાળા દરમિયાન તાપમાન માઈનસ ૩૦ ડિગ્રી સુધી પહોંચે છે. ત્યાં ભૂગર્ભ શહેર જરૂરી બની જાય છે.
મોન્ટ્રીયલનું ભૂગર્ભ શહેર ૩૦ કિલોમીટર સુધી ફેલાયેલું છે અને તેમાં સેંકડો ઓફિસો, દુકાનો અને મ્યુઝિયમ પણ છે. દરરોજ લગભગ પાંચ લાખ લોકો તેનો ઉપયોગ કરે છે. આધુનિક ટેક્નોલોજી અને બિલ્ડિંગ મટિરિયલ્સ સાથે ભૂગર્ભ સંકુલમાં શોપિંગ મોલ જેવી મોટી ઇમારતો હવે હયાત ઇમારતોને નુકસાન પહોંચાડ્યા વિના બનાવી શકાય છે. મોન્ટ્રીયલનું ભૂગર્ભ શહેર ૬૦ વર્ષ પહેલાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. ભવિષ્યના ફેરફારોને ધ્યાનમાં રાખીને ૨૧મી સદીના આર્કિટેક્ટો હવે નવાં પ્રકારનાં ભૂગર્ભ સંકુલો બનાવવાની યોજના બનાવી રહ્યા છે.
દક્ષિણ કોરિયામાં ભૂગર્ભ બાંધકામના ક્ષેત્રમાં એક બોલ્ડ પ્લાન અમલમાં આવી રહ્યો છે. રાજધાની સિયોલના ગંગનમ વિસ્તારમાં અડધો કિલોમીટર લાંબો અંડરગ્રાઉન્ડ પાર્ક અથવા લાઇટ વૉક બનાવવામાં આવી રહ્યો છે, જેના પર કાચની છત હશે, જેના દ્વારા અંડરગ્રાઉન્ડ પાર્ક અને ત્યાં બનેલા સંકુલ સુધી લાઈટ પહોંચશે. અહીં બે આધુનિક અંડરગ્રાઉન્ડ પાર્ક બનાવવામાં આવશે. ન્યૂયોર્કના સેન્ટ્રલ પાર્ક અને લંડનના હાઈડ પાર્કની જેમ જ આ લાઇટ વોક પાર્ક સિઓલમાં બનાવવામાં આવી રહ્યો છે. તેની ખાસ વાત એ હશે કે તેને સિયોલની મેટ્રો રેલ સાથે જોડવામાં આવશે. આ ઉપરાંત અહીંનાં લોકો માટે મનોરંજનનાં અનેક માધ્યમો હશે. જો જમીન પર વધુ ગરમી અને ભેજ હશે, તો લોકો નીચેના પાર્કના ઠંડા હવામાનમાં સમય પસાર કરી શકશે.
સૂર્યપ્રકાશની અછત એ ભૂગર્ભ સંકુલની ખામી છે, પરંતુ તેને કાચની છતથી પણ દૂર કરી શકાય છે. આધુનિક આર્કિટેક્ચરમાં, રીફ્રેક્શન અને ફાઈબર ઓપ્ટિક કેબલના ઉપયોગ દ્વારા ભૂગર્ભ સંકુલમાં સૂર્યપ્રકાશનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવી રહ્યો છે. પરંતુ અહીં બીજી મોટી સમસ્યા એ છે કે જમીનની નીચે ખોદવું એ ખૂબ ખર્ચાળ કામ છે. ન્યુયોર્કમાં આવા જ એક અંડરગ્રાઉન્ડ લો લાઈન પાર્કનું બાંધકામ ૨૦૧૯માં શરૂ થયું હતું; પરંતુ ભંડોળના અભાવે એક વર્ષ પછી બંધ થઈ ગયું હતું.
આ પાર્કમાં જમીનની નીચે અનેક પ્રકારના છોડ ઉગાડવાનું પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું. તે એક ખૂબ જ સુંદર સાર્વજનિક ઉદ્યાન બની શકે છે, જ્યાં લોકો વર્ષના કોઈ પણ સમયે, દિવસ કે રાત્રે મુલાકાત લઈ શકશે. ત્યાં ફાઈબર ઓપ્ટિક કેબલ દ્વારા સૂર્યપ્રકાશ પહોંચાડવામાં આવશે જેથી ત્યાં વૃક્ષો અને છોડ ખીલી શકશે. જો ભૂગર્ભ ઉદ્યાનોમાં છોડ ઉગાડી શકાય છે તો પછી ભૂગર્ભ જગ્યાઓમાં ખેતી કરવા વિશે કેમ ગંભીરતાથી વિચારવામાં આવતું નથી કે જેથી પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિઓમાં ખાદ્ય સુરક્ષા પણ સુનિશ્ચિત કરી શકાય? ઘણાં ભૂગર્ભ સ્થળોએ મશરૂમ્સ ઉગાડવામાં આવે છે. આવી જ યોજના ફ્રાન્સમાં પણ શરૂ કરવામાં આવી રહી છે.
ભૂગર્ભ સ્થળોએ ખેતી કરવાનો એક ફાયદો એ છે કે ત્યાં કોઈ જંતુઓ અને પક્ષીઓ નથી જે પાકને નુકસાન પહોંચાડે છે. ખેતરોથી શહેરો સુધી અનાજ લઈ જવાના પરિવહનમાંથી કાર્બન ઉત્સર્જન પણ ઘટાડી શકાય છે. જમીનની અંદર ઉગાડવામાં આવતા પાક કરતાં જમીનની અંદર ઉગાડવામાં આવતા પાક માટે ઓછાં પાણી અને જગ્યાની જરૂર પડે છે. ભૂગર્ભ સંકુલોમાં તાપમાન સ્થિર રહે છે, તેથી તેમને ઠંડું કરવા માટે ઇંધણની જરૂર નથી અને તેમની જાળવણી પણ સસ્તી છે.
અંડરગ્રાઉન્ડ ઈમારતોની ડિઝાઈન બનાવતી વખતે આપણે એ પણ વિચારવું પડશે કે ત્યાં રહેવાથી આપણા મન પર શું અસર પડશે; કારણ કે પૂર કે આગના ભય સાથે આવી જગ્યાએ રહેવું સહેલું નથી. પ્રોફેસર ક્લેરા ઇરાઝાબેલ માને છે કે આકાશ અને સૂર્યપ્રકાશ વિના કુદરતી વિશ્વથી અલગ રહેવાથી ચોક્કસપણે માનસિક અસર થશે. આ નકારાત્મક પાસાંને અવગણી શકાય નહીં. ભૂગર્ભ જીવનની આગામી સમસ્યા તેની સાથે સંકળાયેલી માન્યતાઓ છે. ઓસ્કાર એવોર્ડ વિજેતા કોરિયન ફિલ્મ પેરાસાઇટમાં ભોંયરામાં રહેતા એક ગરીબ પરિવારની વાર્તા દર્શાવવામાં આવી હતી. દક્ષિણ કોરિયાના સિઓલમાં આવાં મકાનોમાં લગભગ બે લાખ લોકો રહે છે.
