અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે ભારત પર ૫૦ ટકા ટેરિફ લાદ્યો છે, જેના કારણે અમેરિકામાં મોટા પ્રમાણમાં નિકાસ કરતા ભારતના અનેક ઉદ્યોગો પતનની અણી પર આવી ગયા છે. ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે ચાલી રહેલી વેપાર વાટાઘાટોમાં એક મુખ્ય મતભેદનો મુદ્દો એ છે કે અમેરિકા ભારતના કૃષિ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ મેળવવા માગે છે. વોશિંગ્ટન ઇચ્છે છે કે નવી દિલ્હી તેનું બજાર આનુવંશિક રીતે સુધારેલા (GM) સોયાબીન અને મકાઈ માટે ખોલે, પણ ભારત હજુ સુધી મચક આપતું નથી.
જીએમ ટેકનોલોજીમાં છોડના ડીએનએમાં ફેરફાર કરીને નવાં લક્ષણો રજૂ કરવામાં આવે છે, જે પરંપરાગત સંવર્ધનની તુલનામાં ઉત્પાદનને ઝડપી બનાવવામાં મદદ કરે છે. બ્રાઝિલ પછી અમેરિકા સોયાબીનનો વિશ્વનો બીજો સૌથી મોટો ઉત્પાદક દેશ છે, જે વૈશ્વિક ઉત્પાદનના ૨૮ ટકા અથવા ૧૧.૯ કરોડ મેટ્રિક ટનનો હિસ્સો ધરાવે છે. ચીન સાથેના વેપાર યુદ્ધના કારણે વેચાણમાં ઘટાડો થયો ત્યાં સુધી ચીન અમેરિકન સોયાબીનનો સૌથી મોટો ખરીદદાર હતો. હવે અમેરિકા પોતાની જીએમ સોયાબીન અને મકાઈ ભારતના બજારમાં વેચવા માગે છે.
ભારતે અત્યાર સુધી જીએમ સોયાબીન અને મકાઈની આયાત એવા આધાર પર અટકાવી દીધી છે કે તે બિન-જીએમ અથવા ઓર્ગેનિક પાકોનું ઉત્પાદન કરે છે, જેનું વૈશ્વિક બજાર વિશિષ્ટ છે અને જીએમ જાતો સ્ટ્રેનને પાતળું કરે છે, તેવી ધારણાને કારણે તેને નુકસાન થઈ શકે છે. ભારત લગભગ ૧.૩ કરોડ ટન સોયાબીનનું ઉત્પાદન કરે છે, જેમાંથી અડધાથી વધુ ઉત્પાદન એકલા મધ્ય પ્રદેશમાં થાય છે. ભારતમાં મકાઈનું ઉત્પાદન આશરે ૪.૨ કરોડ ટન છે, જેમાંથી ૨૦ ટકાનો ઉપયોગ ઇંધણ-ગ્રેડ ઇથેનોલ બનાવવા માટે થાય છે.
ભારત દેશ તેના મકાઈના ઉત્પાદનમાં આત્મનિર્ભર છે, પરંતુ ખાદ્ય તેલ માટે પ્રોસેસિંગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના અભાવને કારણે રસોઈના હેતુ માટેના સોયાબીન તેલની આયાત કરે છે. જોકે, સોયાબીન અને મકાઈના ખેડૂતો ફરિયાદ કરે છે કે સરકાર દ્વારા નક્કી કરાયેલા ભાવ કરતાં ઓછી કિંમત ચૂકવતા વેપારીઓ તેમને છેતરી રહ્યા છે. આ ઉપરાંત રાસાયણિક ખાતર, બિયારણ અને અન્ય કૃષિ વસ્તુઓના ભારે ભાવ તેમ જ અનિયમિત વરસાદના કારણે પાકનો નાશ થયો છે, જેના કારણે કિસાનો કંગાળ બની રહ્યા છે. મધ્ય પ્રદેશના મકાઈ ઉગાડતા ખેડૂત પ્રકાશ પટેલની ફરિયાદ છે કે સરકાર અમારી પાસેથી ખરીદી કરતી નથી, તેથી વેપારીઓ તેમની મરજી મુજબ ભાવ નક્કી કરે છે. અમે ઉત્પાદન ખર્ચ પણ વસૂલ કરી શકતા નથી.
અમારા માટે નફો એક દૂરનું સ્વપ્ન છે અને અમારે હજુ પણ અમારી ખેતીની સામગ્રી ખરીદવા માટે લીધેલી લોન ચૂકવવી પડશે. ખેડૂતોને ચિંતા છે કે જો અમેરિકન માલ ભારતીય બજારમાં પ્રવેશ કરશે તો આ નુકસાન વધુ વધશે. ભારતમાં એક ખેડૂત સામાન્ય રીતે ૦.૪૦ હેક્ટર (૧ એકર) માં લગભગ ૧ મેટ્રિક ટન સોયાબીનનું ઉત્પાદન કરે છે. પરંતુ તે જ જમીન વિસ્તારમાં GM સોયાબીનનું ઉત્પાદન ૩ મેટ્રિક ટન સુધી વધી શકે છે. મકાઈના નિકાસકાર હેમંત જૈન પણ ચિંતા કરે છે કે ભારતમાં પ્રવેશતા અમેરિકન માલની નિકાસ પર ખરાબ અસર પડી શકે છે. ભારતના સોયાબીન અને મકાઈની આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં મોટી માંગ છે કારણ કે તેમની ગુણવત્તા GM નથી. જીએમ મટિરિયલની આયાત વિદેશી ખરીદદારોના મનમાં ભેળસેળની શંકા પેદા કરશે, જેઓ ભારત પાસેથી ખરીદવામાં અનિચ્છા ધરાવતા હશે.
નવી દિલ્હીના સ્વતંત્ર કૃષિ વિશ્લેષક ઇન્દ્ર શેખર સિંહે જણાવ્યું હતું કે ભારતમાં ખેડૂતો પાસે સરેરાશ ૨ હેક્ટર (૫ એકર) જમીન છે, જેના પર પરિવારના પાંચથી સાત સભ્યો કામ કરે છે અને ખોરાક અને આજીવિકા માટે જમીન પર આધાર રાખે છે. વધુ આવક માટે તેમને ઘણી વાર અન્ય લોકોની જમીન પર મજૂર તરીકે કામ કરવું પડે છે. આ અમેરિકાથી વિપરીત પરિસ્થિતિ છે, જ્યાં ખેડૂતો પાસે ખેતી માટે વિશાળ જમીન છે અને પાકના આધારે તેમને સરકાર તરફથી ભારે સબસિડી મળે છે. અમેરિકા ચીન માટે વૈકલ્પિક બજાર શોધવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે, પરંતુ ભારતીય ખેડૂતો અમેરિકન સરકારની સબસિડીવાળી વસ્તુઓ સામે જીતી શકતા નથી. તેઓ થોડા વર્ષોમાં સંપૂર્ણ બજાર કબજે કરશે, જેનાથી આપણા ખેડૂતો ગરીબી અને લાચારીમાં ફસાઈ જશે.
અમેરિકન ખેડૂતો તેમની મકાઈ અને સોયાબીન વેચવા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. અમેરિકા માટે આ બંને પાક ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના ટેરિફ પરની લડાઈ માટે ખતરો બની રહ્યા છે. નિષ્ણાતો કહે છે કે જો ભારત અને ચીનનો વિરોધ ચાલુ રહેશે, તો અમેરિકન સોયાબીન અને મકાઈ માટે કોઈ ખરીદદાર નહીં રહે. જો આવું થશે તો રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પને પણ શરણાગતિ સ્વીકારવાની ફરજ પડશે.
સોયાબીન અને મકાઈ ઉગાડતા ખેડૂતો સામેનું બજાર સંકટ પણ અમેરિકન સેનેટમાં ગરમાવો ધરાવતો મુદ્દો બની ગયો છે. સેનેટના નેતા જોન થુને તાજેતરમાં દક્ષિણ ડાકોટાના ખેડૂતો ઉપરના બજાર સંકટ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. અમેરિકાના ટેરિફ હુમલા સામે ચીનનો વળતો હુમલો અમેરિકન સોયાબીન અને મકાઈની નિકાસને નુકસાન પહોંચાડી રહ્યો છે. બ્રાઝિલ પણ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના ટેરિફ યુદ્ધ સામે અમેરિકાની કૃષિ પેદાશની આયાત ન કરવાના પોતાના વલણ પર અડગ છે. અમેરિકન મકાઈ અને સોયાબીન માટે આખી દુનિયામાં કોઈ ખરીદદાર મળતા નથી.
આંકડા દર્શાવે છે કે ચીન અત્યાર સુધી અમેરિકન સોયાબીન ઉત્પાદકો માટે સૌથી મોટો ખરીદદાર રહ્યો છે. આનો અંદાજ એ હકીકત પરથી લગાવી શકાય છે કે ગયા વર્ષે અમેરિકાએ આશરે ૨૪.૫ અબજ ડોલરના મૂલ્યના સોયાબીનની નિકાસ કરી હતી, જેમાંથી ચીને ૧૨.૫ અબજ ડોલરના મૂલ્યના અમેરિકન સોયાબીન ખરીદ્યા હતા. અમેરિકામાં સોયાબીનનો પાક લણણી માટે તૈયાર છે, પરંતુ ખેડૂતોને ખબર નથી કે તેમની પેદાશ ક્યાં વેચવી, કારણ કે ચીને તેને ખરીદવાનું બંધ કરી દીધું છે.
એક સમયે અમેરિકન સોયાબીનનો સૌથી મોટો આયાતકાર ચીન હવે તેની ખરીદી બ્રાઝિલ અને આર્જેન્ટિના તરફ ખસેડી રહ્યો છે, જે સતત તેમનો વૈશ્વિક હિસ્સો વધારી રહ્યો છે. ખાસ કરીને બ્રાઝિલને આ ચીની અભિગમથી નોંધપાત્ર ફાયદો થયો છે, જ્યારે અમેરિકન સોયાબીન ઉત્પાદકો ગંભીર નાણાંકીય કટોકટી, ઘટી રહેલા ભાવ અને સંકોચાતા બજારનો સામનો કરી રહ્યા છે, જે દાયકાઓમાં સૌથી ગંભીર છે. ભારતને વૈકલ્પિક બજાર તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ અમેરિકાને આ સંદર્ભમાં બહુ ઓછી સફળતા મળી છે.
ભારતની બજાર ખોલવાના અમેરિકાના પ્રયાસો છતાં, ભારતની વ્યૂહરચના મક્કમ છે. અમેરિકાની મકાઈ અને સોયાબીન પર ભારતમાં ટેરિફ ઊંચા રહે છે, જે મકાઈ પર ૪૫ ટકા અને સોયાબીન પર ૬૦ ટકા સુધી પહોંચે છે. ભારત આનુવંશિક રીતે સુધારેલા (જીએમ) ખાદ્ય ઉત્પાદનોની આયાત પર પ્રતિબંધ મૂકે છે, અને મોટાભાગની અમેરિકન સોયાબીન જાતો આ શ્રેણીમાં આવે છે. ભારત સોયા તેલ અને કૃષિ આયાત માટે અમેરિકા કરતાં આર્જેન્ટિના, બ્રાઝિલ અને યુક્રેન પર ખૂબ નિર્ભર છે. મર્યાદિત વિકલ્પો કેટલાક અમેરિકન ખેડૂતોને તેમના ઉત્પાદનનો સંગ્રહ કરવા અથવા ભારે નુકસાન સહન કરવા મજબૂર કરી રહ્યા છે. અમેરિકામાં અસરગ્રસ્ત ખેડૂતો માટે સરકારી સહાય અને રાહત પેકેજોની ચર્ચા થઈ રહી છે, પણ તે કટોકટી માટે અપૂરતા માનવામાં આવે છે.
ભારત અમેરિકાના કૃષિ ઉત્પાદનોમાં નોન-જીનેટિકલી મોડિફાઇડ (GM) સોયાબીન અને મકાઈ પર નોંધપાત્ર ટેરિફ રાહત આપી શકે છે. ભારતે પહેલાથી જ અમેરિકાને ટેરિફ રાહતનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો છે, પરંતુ અમેરિકા ભારતીય બજારમાં GM સોયાબીન અને મકાઈ પણ વેચવા માંગે છે. અમેરિકામાં GM અને નોન-GM સોયાબીન અને મકાઈ બંનેની ખેતી થાય છે. ભારત ફક્ત નોન-જીએમ સોયા અને મકાઈને જ મંજૂરી આપી શકે છે.
ભારતને બિન-કૃષિ ઉત્પાદનો અને ડેરી સિવાયના માલ પર ટેરિફ રાહત સામે કોઈ વાંધો નથી, કારણ કે અમેરિકા ભારતનું સૌથી મોટું નિકાસ બજાર છે. જોકે, વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ પ્રધાન પિયુષ ગોયલે વારંવાર પુનરાવર્તન કર્યું છે કે કોઈપણ વેપાર કરારમાં ભારતીય ખેડૂતો અને નાના ઉદ્યોગસાહસિકોનાં હિત અમારી પ્રાથમિકતા છે. જો ભારત સરકાર ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના દબાણ સામે ઝૂકી જશે અને અમેરિકાથી જીએમ મકાઈ અને સોયાબીન માટે છૂટ આપી દેશે તો તેને કારણે ભારતના કરોડો કિસાનો પાયમાલ થઈ જશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
