રાજધાની દિલ્હીમાં પાણીની તંગીથી એક તરફ સામાન્ય લોકો પરેશાન છે તો બીજી તરફ રાજકીય પક્ષો પણ તેનાથી પરેશાન છે. ભારતીય જનતા પાર્ટી દિલ્હી સરકાર વિરુદ્ધ રસ્તા પર ઊતરી છે. દિલ્હીમાં આ સમયે તાપમાનનો પારો ઘણો ઊંચો છે. આ કારણે પાણીની માંગ સતત વધી રહી છે અને ભૂગર્ભજળનું સ્તર પણ નોંધપાત્ર રીતે નીચે ગયું છે. રાજધાનીમાં દરરોજ ૧૨૯ કરોડ ગેલન પાણીની જરૂર પડે છે અને દિલ્હી જલ બોર્ડ માત્ર ૧૦૦ કરોડ ગેલન પાણીનું ઉત્પાદન કરે છે. આ સાથે દિલ્હીના ટ્યુબવેલ અને વરસાદી કૂવા અને નજીકની નદીઓ સુકાઈ ગઈ છે.
આ સિવાય પીવાનાં પાણીની તંગી માટે પાણીનું પ્રદૂષણ પણ એક મોટું કારણ છે. નદીઓ, સરોવરો અને અન્ય જળસ્રોતોમાં વધતાં પ્રદૂષણને કારણે તે પીવા માટે યોગ્ય નથી. દ્વારકા જિલ્લાના દ્વારકા સેક્ટર ૨૩ વિસ્તારમાં શનિવારે રાત્રે એક જ નળમાંથી પાણી ભરવા બાબતે બે પક્ષો વચ્ચે મારામારી થઈ હતી. મારામારીમાં બંને પક્ષના અડધો ડઝન લોકોએ એકબીજા પર લાકડીઓ વડે હુમલો કર્યો હતો. મારામારીમાં ત્રણ લોકો ઘાયલ થયા હતા. રમખાણની માહિતી મળતાં જ પોલીસ ઘટનાસ્થળે પહોંચી ગઈ હતી અને ઘાયલોને નજીકની હોસ્પિટલમાં દાખલ કર્યા હતા.
નેશનલ ગ્રીન ટ્રિબ્યુનલ (NGT) એ દિલ્હીમાં ઘટતાં જળાશયો તથા વેટલેન્ડના મુદ્દાને ગંભીરતાથી લીધો છે. એનજીટીએ આ અંગે કેન્દ્ર અને દિલ્હી સરકારના સંબંધિત અધિકારીઓ પાસેથી જવાબ માંગ્યો છે. એનજીટીએ પૂછ્યું છે કે રાષ્ટ્રીય રાજધાનીમાં કેટલાં જળાશયો છે અને તેમની વર્તમાન સ્થિતિ શું છે. દિલ્હી સરકારના સત્તાવાર આંકડાઓ અનુસાર, હાલમાં ૧,૦૪૫ જળાશયો છે, જેમાંથી ૨૩૨નાં નામ રેકોર્ડમાંથી હટાવવાની અરજી કરવામાં આવી છે. આ સિવાય ઓળખાયેલાં ૩૨૧ જળાશયો અથવા વેટલેન્ડ્સને બચાવવાના પ્રયાસો અટકી ગયા છે. મોગલ કાળમાં દિલ્હી શહેરને પાણીનો પુરવઠો પહોંચાડવા માટે જે કેટલાંક જળાશયો ખોદવામાં આવ્યાં હતાં તેના પર વગદાર બિલ્ડર લોબી દ્વારા કબજો જમાવીને મકાનો બાંધવામાં આવ્યાં છે. આ કૌભાંડમાં સરકારી અમલદારો ઉપરાંત રાજકીય નેતાઓ પણ મબલખ રૂપિયા કમાયા હતા.
ગરમીમાંથી તાત્કાલિક રાહત મળે તે પહેલાં ૪૯ ડિગ્રી તાપમાનમાં જળસંકટથી ઝઝૂમી રહેલી દિલ્હી માટે જળસંકટ આજની વાત નથી. ભૂતકાળમાં ગેઝેટિયર્સ ચોક્કસપણે પાણીથી સમૃદ્ધ દિલ્હીનું ચિત્ર બતાવતા હતા, પરંતુ છેલ્લા ત્રણ-ચાર દાયકામાં ઘટતા જળ સંસાધનને કારણે આ અંતર વધુ મોટું થઈ રહ્યું છે. દેશની રાજધાની દિલ્હીના જળ ઇતિહાસ પર નજર કરીએ, તો આપણને તેની જળસમૃદ્ધિના સ્પષ્ટ સંકેતો જોવા મળશે. દિલ્હીના ગેઝેટિયર (૧૮૮૩-૮૪) માં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે પંજાબ પ્રાંતના તમામ જિલ્લાઓમાં દિલ્હી ખેતી માટે સિંચાઈયોગ્ય વિસ્તારની દૃષ્ટિએ પ્રથમ ક્રમે છે. અહીં ૩૭ પિયત વિસ્તારોમાંથી ૧૫ વિસ્તારોને માત્ર કૂવાઓથી સિંચાઈ આપવામાં આવી હતી, જ્યારે ચાર પિયત વિસ્તારોને તળાવો દ્વારા અને ૧૮ વિસ્તારોને નહેરનાં પાણીથી સિંચાઈ કરવામાં આવી હતી.
જો આપણે તેના પછીના કેટલાક સમયના ગેઝેટિયર (૧૯૧૨) પર નજર કરીએ તો દિલ્હીના કુલ સિંચાઈવાળા વિસ્તારોમાંથી ૫૭% સિંચાઈ કૃત્રિમ માધ્યમો દ્વારા, ૧૯% કૂવાઓ દ્વારા, ૧૮% નહેરો દ્વારા અને ૨૦% ડેમ દ્વારા દ્વારા કરવામાં આવતી હતી. દિલ્હીની નવી પેઢીને ખબર નથી કે યમુના નદી પછી રાજધાનીમાં નજફગઢ તળાવ પાણીનો સૌથી મોટો સ્રોત હતો. નજફગઢનું નાળું, જે આજે જળપ્રદૂષણનો પર્યાય બની ગયું છે, તે એક સમયે આ તળાવને નદી સાથે જોડતું માધ્યમ હતું. આ નાળું એક સમયે સાહિબી અથવા રોહિણી નદી તરીકે પાણીના સ્રોત તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતું હતું, જે રાજસ્થાનની રાજધાની જયપુરના જીતગઢથી નીકળીને હરિયાણાના અલવર, કોટપુતલી, રેવાડી અને રોહતકમાંથી પસાર થઈને નજફગઢ તળાવ સુધી પહોંચે છે અને ત્યાંથી રાજધાનીમાં યમુના નદીને મળે છે.
એકંદરે દિલ્હી એવી સ્થિતિમાં છે કે દર બાર મહિને લોકોને એક યા બીજી મોટી જળ કટોકટીનો સામનો કરવો પડે છે અને આ વલણ દાયકાઓથી ચાલી રહ્યું છે. જો આપણે વર્તમાન જળ સંકટને ભૌગોલિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોઈએ તો તે ગેરકાયદે વસાહત વિસ્તારોમાંથી પસાર થઈને હવે સમૃદ્ધ લ્યુટિયન્સ દિલ્હી સુધી પહોંચ્યું છે. આ વખતે પણ નવી દિલ્હીને ટેન્કરથી પાણી આપવામાં આવી રહ્યું છે. વર્ષ ૧૯૯૫માં એક પર્યાવરણવાદી કોમોડોર સુરેશ્વર ધારી સિન્હા દિલ્હીનાં લોકો માટે પૂરતા પ્રમાણમાં પાણીની ખાતરી કરવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગયા હતા. આ અરજીમાં સિંહાએ યમુના નદીના પાણીના પ્રવાહમાં સુધારો કરવાની માંગ કરી હતી.
સિન્હાએ દલીલ કરી હતી કે પીવાના પાણીને અન્ય કોઈ પણ વસ્તુ કરતાં વધુ મહત્ત્વ આપવું જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટે સિંહાની તરફેણમાં ચુકાદો આપ્યો હતો. કોર્ટે કહ્યું કે દિલ્હીનાં નાગરિકો માટે ઘરેલું ઉપયોગ માટે પાણીનો અધિકાર અન્ય વસ્તુઓ કરતાં વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ પછી કોર્ટે હરિયાણાને આખા વર્ષ દરમિયાન દિલ્હીને જરૂરી માત્રામાં પાણી આપવાનો આદેશ આપ્યો હતો. સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશ બાદ દિલ્હી અને હરિયાણા વચ્ચે કેનાલ સિસ્ટમમાં લિકેજને રિપેર કરીને રાજધાનીની વધતી જતી પાણીની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે તાત્કાલિક પહેલ શરૂ કરવામાં આવી હતી. દેશની રાજધાની પીવાનાં પાણીની જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટે ૯૦% અન્ય રાજ્યો પર નિર્ભર છે.
છેલ્લા દોઢ મહિનાથી દિલ્હી, હરિયાણા અને હિમાચલ વચ્ચે જળ સંકટની પીચ પર પાણીના ગોળા ફેંકવાની રમત સૌ કોઈ જોઈ રહ્યા છે. હરિયાણા દાવો કરે છે કે તે દિલ્હીને પૂરું પાણી આપી રહ્યું છે, પણ દિલ્હીનો દાવો છે કે તેને ઓછું પાણી મળી રહ્યું છે. તપાસ દરમિયાન હરિયાણામાંથી મૂનક કેનાલમાં ૨,૨૮૯ ક્યુસેક પાણી છોડવામાં આવ્યું હતું. કાકોરી નજીક મૂનક કેનાલમાં ૧,૧૬૧ ક્યુસેક પાણી દિલ્હી તરફ વાળવામાં આવ્યું હતું, જે દિલ્હીના ક્વોટા કરતાં ૧૧૧ ક્યુસેક વધુ હતું.
પરંતુ જ્યારે દિલ્હીના એન્ટ્રી પોઈન્ટ બવાના પાસે કેનાલમાં પાણી માપવામાં આવ્યું ત્યારે તે ૯૬૦ ક્યુસેક જ જણાયું હતું. એટલે કે મૂનક કેનાલમાં હરિયાણાથી દિલ્હીને લગભગ ૨૦૧ ક્યુસેક ઓછું પાણી આપવામાં આવ્યું હતું. પાણીના લગભગ ૨૫% ક્યાં જઈ રહ્યા છે તે બંને રાજ્યો શોધી શક્યાં નથી. જો કે, દિલ્હી માટે આ વધુ ચિંતાનો વિષય હોવો જોઈએ કારણ કે આ સમગ્ર પ્રકરણમાં બે બાબતો સામે આવી છે કે મૂનક કેનાલની જાળવણી યોગ્ય નથી, જેના કારણે નહેરનું પાણી વેડફાય છે. બીજું, ટેન્કર માફિયાઓ કેનાલમાંથી પાણીની ચોરી કરે છે.
એ વાતમાં કોઈ શંકા નથી કે દિલ્હી સરકારના જળપ્રધાન આતિશી હરિયાણાથી પાણી આપવાનો ભરપૂર પ્રયાસ કરી રહ્યા છે, પરંતુ દિલ્હી સરકાર તેના ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટમાં પણ સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ રહી છે, જેના કારણે પ્લાન્ટમાંથી માત્ર ૪૨ ટકા પીવાનું પાણી જ લોકો સુધી પહોંચે છે. બાકીનું ૫૮ ટકા પાણી લીકેજ અને ચોરીના કારણે વેડફાઈ રહ્યું છે. એક દાયકા પહેલાં પાણીની ચોરી ૫૨ ટકા સુધી હતી, જે હવે વધીને ૫૮ ટકા થઈ ગઈ છે. તમામ રાજકીય પક્ષો ટેન્કર માફિયાઓની સાંઠગાંઠમાં સામેલ છે.
આ જ કારણ છે કે ઉનાળામાં વપરાશમાં વધારો થતાં પાણીની કટોકટી સર્જાય છે. દેશની રાજધાનીના ઘણા મોટા ભાગ એવા છે જ્યાં ૧૨ મોટા ટેન્કર માફિયાઓ સક્રિય છે. આ કૌભાંડ શીલા દીક્ષિત સરકારના સમયથી ચાલે છે. દિલ્હીમાં જળસંકટ વધ્યા બાદ ટેન્કર માફિયાઓની ગતિવિધિઓને રોકવા માટે પોલીસ તૈનાત કરવામાં આવી છે. પોલીસ કેનાલ પર પેટ્રોલિંગ કરી રહી છે. દિલ્હીનાં લોકોને પાણીની ખરી કિંમત સમજાઈ ગઈ છે. પાણીની અછતને કારણે લોકોના જીવનને ઘણી રીતે અસર થઈ છે. પાણીના લીકેજને કારણે કેટલાંક લોકોએ પોતાનાં મકાનો પણ વેચી દીધાં હતાં. ઘણા આ સમયે ગ્રાહકોની શોધમાં છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
