મહાત્મા ગાંધીને ચાર પુત્રો હતા. તેઓ તેમના બે મોટાં બાળકો, હરિલાલ અને મણિલાલને ખૂબ પરેશાન કરતા હતા અને ત્રીજા પુત્ર, જેનું નામ રામદાસ હતું, તેને ખૂબ જ લાડ-પ્રેમ કરતા હતા, પરંતુ તેમના નાના પુત્ર દેવદાસનો જન્મ થયો ત્યાં સુધીમાં ગાંધી વધુ દયાળુ અને સંભાળ રાખનારા વાલી બની ગયા હતા. નાનકડા દેવદાસ પણ તેમની માતા કસ્તુરબાનો લાડકો હતો. સૌમ્ય, મદદરૂપ સ્વભાવ ધરાવતો હોવાને કારણે તે આશ્રમના જીવનમાં હળીભળી ગયો હતો. જેમ-જેમ તે મોટો થતો ગયો તેમ-તેમ તેણે તેના પિતાએ જે કહ્યું તે મુજબ નિષ્ઠાપૂર્વક કર્યું, પછી ભલે તે સૂતર કાંતવાનું હોય કે દક્ષિણ ભારતીયોને હિન્દી શીખવવાનું હોય. એક વાર દેવદાસે તેના પિતાનો વિરોધ કર્યો હતો, જ્યારે તેને ગાંધીના નજીકના સાથી સી. રાજગોપાલાચારીની પુત્રી લક્ષ્મી સાથે પ્રેમ થઈ ગયો હતો, જે ‘રાજાજી’ તરીકે પ્રખ્યાત હતા. આ એક એવો સંબંધ હતો જેનો ગાંધી અને રાજાજી બંને દ્વારા વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો.
દેવદાસ અને લક્ષ્મીને તેમના માતાપિતાએ પાંચ વર્ષ સુધી એકબીજા સાથે વાત ન કરવા કે ન પત્ર લખવાનું કહીને તેમના પ્રેમની કસોટી કરવાનું કહ્યું. તેઓએ આ સમયગાળાની વીરતાપૂર્વક રાહ જોઈ અને તે સમાપ્ત થયા પછી તેઓએ લગ્ન કરી લીધાં. દેવદાસને હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ અખબારમાં નોકરીની ઓફર કરવામાં આવી અને તે લક્ષ્મી સાથે દિલ્હી રહેવા ચાલ્યો ગયો. આ શહેરમાં તેમનાં ચાર બાળકોનો જન્મ થયો: તારા, ૧૯૩૪માં; રાજમોહન, ૧૯૩૫માં; રામચંદ્ર, ૧૯૩૭માં; ગોપાલકૃષ્ણ, ૧૯૪૫માં.
ગાંધીજીના પુત્રે રાજાજીની પુત્રી સાથે કેવી રીતે લગ્ન કર્યાં તેની વાર્તા નાનપણથી જ મારા મનમાં ઘર કરી ગઈ હતી. ભારતના મધ્યમ વર્ગનાં વર્તુળોમાં દેવદાસ-લક્ષ્મીનો પ્રેમ ખૂબ જ લોકપ્રિય થયો હતો. તેનાથી મારા પોતાનાં માતાપિતાને પ્રેરણા મળી હતી, જેઓ પણ પ્રેમમાં પડ્યાં હતાં અને તેમનાં પરિવારોએ તેમનાં લગ્ન માટે સંમતિ આપતાં પહેલાં પાંચ વર્ષ રાહ જોવી પડી હતી.
મારા પોતાના જીવનનો એક મોટો લહાવો એ છે કે, હું દેવદાસ અને લક્ષ્મી ગાંધીનાં ચારેય બાળકોને જાણું છું, તેમની સાથે મિત્રતા કરી અને તેમનાથી પ્રભાવિત થયો. મેં જે ભાઈ-બહેનો વિશે સાંભળ્યું અને મળ્યાં તેમાંથી સૌથી પહેલાં ફિલોસોફર રામચંદ્ર (રામુ) હતા, જેમણે દિલ્હીની સેન્ટ સ્ટીફન કોલેજમાં મારા બે મામા સાથે અભ્યાસ કર્યો હતો. હું જે ભાઈ-બહેનને સૌથી વધુ ઓળખું છું તે સૌથી નાના, લોકસેવક અને લેખક ગોપાલકૃષ્ણ છે. અમારી મિત્રતા ૧૯૮૦ના દાયકાના અંતમાં બંધાઈ હતી, જ્યારે અમે બંને દિલ્હીમાં કામ કરતા હતા. ગોપાલ ગાંધીના ઘરે હું પહેલી વાર તેમની બહેન તારાને મળ્યો હતો, જે ખાદીની જાણકાર હતી અને હિન્દી, બંગાળી, ઇટાલિયન અને અંગ્રેજી ભાષાઓમાં અદ્ભુત નિપુણ હતી. ગોપાલે જ મને તેમના બીજા ભાઈ રાજમોહન સાથે પરિચય કરાવ્યો હતો, જેમનો નેવુંમો જન્મદિવસ, જે ૭ ઓગસ્ટના રોજ હતો, તે આ પ્રશંસાનું સુખદ બહાનું છે.
૧૯૯૦માં જ્યારે હું પહેલી વાર રાજમોહન ગાંધીને મળ્યો ત્યારે તેઓ તાજેતરમાં જ સંસદીય ચૂંટણી લડ્યા હતા અને હારી ગયા હતા. ગયા વર્ષે, તેમને અમેઠીમાં લોકસભાની ચૂંટણીમાં તત્કાલીન વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી સામે લડવા માટે સંયુક્ત વિપક્ષના ઉમેદવાર તરીકે પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. તેને અસલી ગાંધી વિરુદ્ધ નકલી ગાંધીની લડાઈ ગણાવી હતી, જે મહાત્મા ગાંધીના એક વાસ્તવિક વંશજ અને આકસ્મિક રીતે તેમની અટક ધરાવતા વ્યક્તિ (રાજીવના પિતા, એક પારસી, મૂળે તેમની અટક ‘ઘાંડી’ લખી હતી)ની વચ્ચે હતી.
રાજમોહન પાસે નૈતિકતા તો હતી, પણ પૈસા નહોતા અને તે સમયે નહેરુ પરિવારના ગઢ ગણાતા વિસ્તારમાં તેઓ જબરજસ્ત રીતે હારી ગયા હતા. જો કે, રાજીવ ગાંધીના પક્ષે તેમની પૂર્ણ બહુમતી ગુમાવી દીધી હતી અને વી. પી. સિંહ વડા પ્રધાન બન્યા. રાજમોહનને સારી લડાઈ લડવા બદલ પુરસ્કાર તરીકે સિંહે તેમને રાજ્યસભાના સભ્ય બનાવ્યા. ઊંચા, સીધા, જાડા ચશ્માં અને વાળ પાછળ વાળેલા રાજમોહન ગાંધી વિશિષ્ટતા અને ગંભીરતા છલકતી હતી. તેઓ કાળજીપૂર્વક અને ધીમેથી બોલતા હતા. તેમની પાસે રામુ જેવી વાક્છટા અને તોફાની રમૂજની ભાવનાનો અભાવ હતો (પરંતુ પછી હું જાણતો હતો તે બધામાં પણ એવું જ હતું), છતાં તે પહેલી મુલાકાતમાં જ સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે રાજમોહન એક મહાન વ્યક્તિ હતી.
તેમને પહેલી મુલાકાતના થોડા સમય પછી મેં રાજાજી અને વલ્લભભાઈ પટેલના તેમના જીવનચરિત્ર વાંચ્યાં અને તેનાથી ખૂબ પ્રભાવિત થયો અને મને જૂના મિત્રો પાસેથી ખબર પડી કે ‘હિંમત’ નામનું સાપ્તાહિક મેગેઝિન, જે ઉદાર મૂલ્યોને સમર્થન આપે છે, તેણે એક સમયે સ્થાપના અને સંપાદન કર્યું હતું. કટોકટી દરમિયાન તેણે બહાદુરીથી સેન્સરશીપનો સામનો કર્યો, પરંતુ પછીથી ભંડોળના અભાવે બંધ થઈ ગયું. ‘હિંમત’માં રાજમોહને દેશના કેટલાક શ્રેષ્ઠ પત્રકારોને તૈયાર કર્યા હતા, જેઓ લેખકો અને સંપાદકો તરીકે મુખ્ય પ્રવાહના પ્રેસમાં શ્રેષ્ઠ બન્યા.
તેમના ભાઈ ગોપાલ દ્વારા રાજમોહન સાથે પરિચય કરાવ્યા પછી, હું ટૂંક સમયમાં તેમને અલગથી મળવા લાગ્યો, દરેક મુલાકાત મને તે દેશના ઇતિહાસ વિશે અને જેના લોકશાહી અને બહુલવાદી ભવિષ્યની અમને ચિંતા હતી તેના વિશે સમજ આપતા હતા. વર્ષોથી, મેં તેમની સાથે દિલ્હી, બેંગ્લોર, પંચગની અને પૂર્વ લેન્સિંગ, મિશિગનમાં લાંબી વાતચીત કરી છે અને હું તેમનાં પુસ્તકો અને નિબંધો વાંચતો રહ્યો છું અને તેનાથી પ્રેરિત થયો છું. આટલાં વર્ષોમાં રાજમોહન અને મારા વચ્ચે ફક્ત એક જ મતભેદ રહ્યો છે, એ પણ એક એવા મુદ્દા પર જે હવે યાદ કરવા માટે ખૂબ જ મામૂલી લાગે છે.
હું એવા પરિવારમાં ઉછર્યો છું જે મહાત્મા ગાંધી કરતાં પણ જવાહરલાલ નેહરુને વધુ ચાહતો હતો. એક યુવાન વિદ્વાન તરીકે ભારતીય પર્યાવરણવાદ પર સંશોધન કરતી વખતે મેં નેહરુ પ્રત્યે વધુ ટીકાત્મક વલણ વિકસાવ્યું, કારણ કે તેમની સરકારે આક્રમક રીતે આર્થિક વિકાસનાં સંસાધન-સઘન, ઊર્જા-સઘન મોડેલને અનુસર્યું હતું, તેના પર્યાવરણીય ટકાઉપણું માટે તેનાં નકારાત્મક પરિણામોને ધ્યાનમાં લીધા વિના. રાજમોહન ગાંધીએ જ મને મારા પર્યાવરણવાદી મિત્રોની જેમ નેહરુને રાક્ષસી બનાવવાથી બચાવ્યો હતો.
તેમના પુસ્તક ‘ધ ગુડ બોટમેન’માં રાજમોહને દૃઢતાથી દલીલ કરી હતી કે, આર્થિક નીતિ પરના તેમના મતભેદો હોવા છતાં નેહરુ જ ગાંધીના કાયદેસર રાજકીય વારસદાર હતા. કારણ કે, મહાત્માના બધા અનુયાયીઓમાં તે નેહરુ હતા જે મહાત્માના સમાવેશી દૃષ્ટિકોણને સમજવા અને વ્યવહારમાં અમલમાં મૂકવાની સૌથી નજીક હતા. રાજમોહને મને અને ઘણાં અન્ય વાચકોને પણ સમજાવ્યું હતું કે કેવી રીતે પોતાના અંગત અને દાર્શનિક મતભેદોને બાજુ પર રાખીને નેહરુ અને પટેલે ગાંધીજીની હત્યા પછી ભારત અને ભારતીયોને એક કરવા સાથે મળીને કામ કર્યું હતું.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
મહાત્મા ગાંધીને ચાર પુત્રો હતા. તેઓ તેમના બે મોટાં બાળકો, હરિલાલ અને મણિલાલને ખૂબ પરેશાન કરતા હતા અને ત્રીજા પુત્ર, જેનું નામ રામદાસ હતું, તેને ખૂબ જ લાડ-પ્રેમ કરતા હતા, પરંતુ તેમના નાના પુત્ર દેવદાસનો જન્મ થયો ત્યાં સુધીમાં ગાંધી વધુ દયાળુ અને સંભાળ રાખનારા વાલી બની ગયા હતા. નાનકડા દેવદાસ પણ તેમની માતા કસ્તુરબાનો લાડકો હતો. સૌમ્ય, મદદરૂપ સ્વભાવ ધરાવતો હોવાને કારણે તે આશ્રમના જીવનમાં હળીભળી ગયો હતો. જેમ-જેમ તે મોટો થતો ગયો તેમ-તેમ તેણે તેના પિતાએ જે કહ્યું તે મુજબ નિષ્ઠાપૂર્વક કર્યું, પછી ભલે તે સૂતર કાંતવાનું હોય કે દક્ષિણ ભારતીયોને હિન્દી શીખવવાનું હોય. એક વાર દેવદાસે તેના પિતાનો વિરોધ કર્યો હતો, જ્યારે તેને ગાંધીના નજીકના સાથી સી. રાજગોપાલાચારીની પુત્રી લક્ષ્મી સાથે પ્રેમ થઈ ગયો હતો, જે ‘રાજાજી’ તરીકે પ્રખ્યાત હતા. આ એક એવો સંબંધ હતો જેનો ગાંધી અને રાજાજી બંને દ્વારા વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો.
દેવદાસ અને લક્ષ્મીને તેમના માતાપિતાએ પાંચ વર્ષ સુધી એકબીજા સાથે વાત ન કરવા કે ન પત્ર લખવાનું કહીને તેમના પ્રેમની કસોટી કરવાનું કહ્યું. તેઓએ આ સમયગાળાની વીરતાપૂર્વક રાહ જોઈ અને તે સમાપ્ત થયા પછી તેઓએ લગ્ન કરી લીધાં. દેવદાસને હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ અખબારમાં નોકરીની ઓફર કરવામાં આવી અને તે લક્ષ્મી સાથે દિલ્હી રહેવા ચાલ્યો ગયો. આ શહેરમાં તેમનાં ચાર બાળકોનો જન્મ થયો: તારા, ૧૯૩૪માં; રાજમોહન, ૧૯૩૫માં; રામચંદ્ર, ૧૯૩૭માં; ગોપાલકૃષ્ણ, ૧૯૪૫માં.
ગાંધીજીના પુત્રે રાજાજીની પુત્રી સાથે કેવી રીતે લગ્ન કર્યાં તેની વાર્તા નાનપણથી જ મારા મનમાં ઘર કરી ગઈ હતી. ભારતના મધ્યમ વર્ગનાં વર્તુળોમાં દેવદાસ-લક્ષ્મીનો પ્રેમ ખૂબ જ લોકપ્રિય થયો હતો. તેનાથી મારા પોતાનાં માતાપિતાને પ્રેરણા મળી હતી, જેઓ પણ પ્રેમમાં પડ્યાં હતાં અને તેમનાં પરિવારોએ તેમનાં લગ્ન માટે સંમતિ આપતાં પહેલાં પાંચ વર્ષ રાહ જોવી પડી હતી.
મારા પોતાના જીવનનો એક મોટો લહાવો એ છે કે, હું દેવદાસ અને લક્ષ્મી ગાંધીનાં ચારેય બાળકોને જાણું છું, તેમની સાથે મિત્રતા કરી અને તેમનાથી પ્રભાવિત થયો. મેં જે ભાઈ-બહેનો વિશે સાંભળ્યું અને મળ્યાં તેમાંથી સૌથી પહેલાં ફિલોસોફર રામચંદ્ર (રામુ) હતા, જેમણે દિલ્હીની સેન્ટ સ્ટીફન કોલેજમાં મારા બે મામા સાથે અભ્યાસ કર્યો હતો. હું જે ભાઈ-બહેનને સૌથી વધુ ઓળખું છું તે સૌથી નાના, લોકસેવક અને લેખક ગોપાલકૃષ્ણ છે. અમારી મિત્રતા ૧૯૮૦ના દાયકાના અંતમાં બંધાઈ હતી, જ્યારે અમે બંને દિલ્હીમાં કામ કરતા હતા. ગોપાલ ગાંધીના ઘરે હું પહેલી વાર તેમની બહેન તારાને મળ્યો હતો, જે ખાદીની જાણકાર હતી અને હિન્દી, બંગાળી, ઇટાલિયન અને અંગ્રેજી ભાષાઓમાં અદ્ભુત નિપુણ હતી. ગોપાલે જ મને તેમના બીજા ભાઈ રાજમોહન સાથે પરિચય કરાવ્યો હતો, જેમનો નેવુંમો જન્મદિવસ, જે ૭ ઓગસ્ટના રોજ હતો, તે આ પ્રશંસાનું સુખદ બહાનું છે.
૧૯૯૦માં જ્યારે હું પહેલી વાર રાજમોહન ગાંધીને મળ્યો ત્યારે તેઓ તાજેતરમાં જ સંસદીય ચૂંટણી લડ્યા હતા અને હારી ગયા હતા. ગયા વર્ષે, તેમને અમેઠીમાં લોકસભાની ચૂંટણીમાં તત્કાલીન વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી સામે લડવા માટે સંયુક્ત વિપક્ષના ઉમેદવાર તરીકે પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. તેને અસલી ગાંધી વિરુદ્ધ નકલી ગાંધીની લડાઈ ગણાવી હતી, જે મહાત્મા ગાંધીના એક વાસ્તવિક વંશજ અને આકસ્મિક રીતે તેમની અટક ધરાવતા વ્યક્તિ (રાજીવના પિતા, એક પારસી, મૂળે તેમની અટક ‘ઘાંડી’ લખી હતી)ની વચ્ચે હતી.
રાજમોહન પાસે નૈતિકતા તો હતી, પણ પૈસા નહોતા અને તે સમયે નહેરુ પરિવારના ગઢ ગણાતા વિસ્તારમાં તેઓ જબરજસ્ત રીતે હારી ગયા હતા. જો કે, રાજીવ ગાંધીના પક્ષે તેમની પૂર્ણ બહુમતી ગુમાવી દીધી હતી અને વી. પી. સિંહ વડા પ્રધાન બન્યા. રાજમોહનને સારી લડાઈ લડવા બદલ પુરસ્કાર તરીકે સિંહે તેમને રાજ્યસભાના સભ્ય બનાવ્યા. ઊંચા, સીધા, જાડા ચશ્માં અને વાળ પાછળ વાળેલા રાજમોહન ગાંધી વિશિષ્ટતા અને ગંભીરતા છલકતી હતી. તેઓ કાળજીપૂર્વક અને ધીમેથી બોલતા હતા. તેમની પાસે રામુ જેવી વાક્છટા અને તોફાની રમૂજની ભાવનાનો અભાવ હતો (પરંતુ પછી હું જાણતો હતો તે બધામાં પણ એવું જ હતું), છતાં તે પહેલી મુલાકાતમાં જ સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે રાજમોહન એક મહાન વ્યક્તિ હતી.
તેમને પહેલી મુલાકાતના થોડા સમય પછી મેં રાજાજી અને વલ્લભભાઈ પટેલના તેમના જીવનચરિત્ર વાંચ્યાં અને તેનાથી ખૂબ પ્રભાવિત થયો અને મને જૂના મિત્રો પાસેથી ખબર પડી કે ‘હિંમત’ નામનું સાપ્તાહિક મેગેઝિન, જે ઉદાર મૂલ્યોને સમર્થન આપે છે, તેણે એક સમયે સ્થાપના અને સંપાદન કર્યું હતું. કટોકટી દરમિયાન તેણે બહાદુરીથી સેન્સરશીપનો સામનો કર્યો, પરંતુ પછીથી ભંડોળના અભાવે બંધ થઈ ગયું. ‘હિંમત’માં રાજમોહને દેશના કેટલાક શ્રેષ્ઠ પત્રકારોને તૈયાર કર્યા હતા, જેઓ લેખકો અને સંપાદકો તરીકે મુખ્ય પ્રવાહના પ્રેસમાં શ્રેષ્ઠ બન્યા.
તેમના ભાઈ ગોપાલ દ્વારા રાજમોહન સાથે પરિચય કરાવ્યા પછી, હું ટૂંક સમયમાં તેમને અલગથી મળવા લાગ્યો, દરેક મુલાકાત મને તે દેશના ઇતિહાસ વિશે અને જેના લોકશાહી અને બહુલવાદી ભવિષ્યની અમને ચિંતા હતી તેના વિશે સમજ આપતા હતા. વર્ષોથી, મેં તેમની સાથે દિલ્હી, બેંગ્લોર, પંચગની અને પૂર્વ લેન્સિંગ, મિશિગનમાં લાંબી વાતચીત કરી છે અને હું તેમનાં પુસ્તકો અને નિબંધો વાંચતો રહ્યો છું અને તેનાથી પ્રેરિત થયો છું. આટલાં વર્ષોમાં રાજમોહન અને મારા વચ્ચે ફક્ત એક જ મતભેદ રહ્યો છે, એ પણ એક એવા મુદ્દા પર જે હવે યાદ કરવા માટે ખૂબ જ મામૂલી લાગે છે.
હું એવા પરિવારમાં ઉછર્યો છું જે મહાત્મા ગાંધી કરતાં પણ જવાહરલાલ નેહરુને વધુ ચાહતો હતો. એક યુવાન વિદ્વાન તરીકે ભારતીય પર્યાવરણવાદ પર સંશોધન કરતી વખતે મેં નેહરુ પ્રત્યે વધુ ટીકાત્મક વલણ વિકસાવ્યું, કારણ કે તેમની સરકારે આક્રમક રીતે આર્થિક વિકાસનાં સંસાધન-સઘન, ઊર્જા-સઘન મોડેલને અનુસર્યું હતું, તેના પર્યાવરણીય ટકાઉપણું માટે તેનાં નકારાત્મક પરિણામોને ધ્યાનમાં લીધા વિના. રાજમોહન ગાંધીએ જ મને મારા પર્યાવરણવાદી મિત્રોની જેમ નેહરુને રાક્ષસી બનાવવાથી બચાવ્યો હતો.
તેમના પુસ્તક ‘ધ ગુડ બોટમેન’માં રાજમોહને દૃઢતાથી દલીલ કરી હતી કે, આર્થિક નીતિ પરના તેમના મતભેદો હોવા છતાં નેહરુ જ ગાંધીના કાયદેસર રાજકીય વારસદાર હતા. કારણ કે, મહાત્માના બધા અનુયાયીઓમાં તે નેહરુ હતા જે મહાત્માના સમાવેશી દૃષ્ટિકોણને સમજવા અને વ્યવહારમાં અમલમાં મૂકવાની સૌથી નજીક હતા. રાજમોહને મને અને ઘણાં અન્ય વાચકોને પણ સમજાવ્યું હતું કે કેવી રીતે પોતાના અંગત અને દાર્શનિક મતભેદોને બાજુ પર રાખીને નેહરુ અને પટેલે ગાંધીજીની હત્યા પછી ભારત અને ભારતીયોને એક કરવા સાથે મળીને કામ કર્યું હતું.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.