સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસનું સફળ પ્રક્ષેપણ ભારતીય અવકાશ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશવા માટે ખાનગી કંપનીઓ માટે પાયો નાખી રસ્તો ઉજ્જવળ બનાવ્યો છે. સ્કાયરૂટ કહે છે કે તેમના રોકેટને પણ એકીકૃત કરી શકાય છે અને કોઈ પણ લોન્ચ સાઇટ પરથી ચોવીસ કલાકની અંદર લોન્ચ કરી શકાય છે! સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસ એક ભારતીય ખાનગી ક્ષેત્રના અવકાશ સાહસે ભારતનું પ્રથમ ખાનગી રીતે વિકસિત રોકેટ વિક્રમ-એસ લોન્ચ કરીને ઇતિહાસ રચ્યો છે. આ તે ક્ષણ હતી જેની ભારતના ખાનગી અવકાશ ક્ષેત્રમાં ઘણાં લોકો રાહ જોઈ રહ્યાં હતાં. અપેક્ષા છે કે સ્કાયરૂટ સાહસની સફળતા અન્ય ઘણાં લોકો માટે સાહસનાં દ્વાર ખોલશે. મિશનને આપવામાં આવેલ નામ ‘પ્રારંભ’, જેનો અર્થ ‘શરૂઆત’ થાય છે. અવકાશ સમુદાયનાં ઘણાં લોકો માને છે કે આ મિશન ભારતની સત્તાવાર અવકાશ એજન્સી, ઇન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઇઝેશન અને ભારતમાં ખાનગી અવકાશ ક્ષેત્ર વચ્ચે જોડાણની આ એક નવી શરૂઆત છે!
ભારતીય અવકાશ ક્ષેત્રમાં એક આ ઘટનાક્રમ સીમા ચિહ્ન તરીકે ઇતિહાસમાં કોતરાશે! સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસને અભિનંદન આપતા ઈસરોએ અભિનંદન પ્રેષિત કરતાં નિવેદન કર્યું કે “મિશન પ્રારંભ સફળતાપૂર્વક થયું છે”. સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસ તરફથી જવાબ પણ અનોખો હતો. તેમણે લખ્યું આ દિવસ ભારતના અવકાશસાહસમાં આ ચોક્કસપણે એક પ્રારંભિક સિધ્ધિ છે. દેશનાં વિજ્ઞાન અને પ્રૌદ્યોગિકી મંત્રી ડૉ. જીતેન્દ્રસિંહે પણ પ્રક્ષેપણને બિરદાવ્યું હતું. ભારતના અવકાશ કાર્યક્રમની સફરમાં આ ખરેખર એક નવી શરૂઆત, નવાં પ્રભાત અને એક નવો પ્રારંભ છે. આ ભારત માટે તેનાં પોતાનાં રોકેટ વિકસાવવા તરફ એક વિરાટ પગલું છે અને ભારતનાં સ્ટાર્ટઅપ ચળવળમાં એક વળાંક છે.
સ્કાયરૂટ ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમનાં પિતામહ ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈના નામ પરથી વિક્રમ ઉપગ્રહોની શ્રેણીનું નિર્માણ થઈ રહ્યું છે. કંપની નાના ઉપગ્રહો લોન્ચ કરવાનાં ધ્યેય સાથે આ રોકેટનું ઉત્પાદન કરી રહી છે, જેનું વર્તમાન દૌરમાં મહત્ત્વ પણ અનેકગણું વધી રહ્યું છે. સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસ આગામી દાયકામાં ૨૦૦૦૦થી વધુ નાના ઉપગ્રહો લોન્ચ કરે એવી ધારણા છે અને વિક્રમ શ્રેણી અભૂતપૂર્વ સામુહિક ઉત્પાદન અને પરવડે તેવી ક્ષમતાનાં લક્ષ્ય સાથે તેને સક્ષમ કરવા માટે રચાયેલ છે.પ્રારંભ થયો છે… અદ્યતન સંયુક્ત અને 3ડી-પ્રિંટિંગ તકનીકોનો ઉપયોગ કરીને “ભારતના પ્રથમ ખાનગી રીતે વિકસિત ક્રાયોજેનિક, હાઇપરગોલિક-લિક્વિડ અને સોલિડ ઇંધણ-આધારિત રોકેટ એન્જિનોનું સફળતાપૂર્વક નિર્માણ અને પરીક્ષણ કર્યું છે”, જે સ્ટાર્ટ-અપ માટે કોઈ અસામાન્ય સિધ્ધિ ગણાય!
વિક્રમ-એસ રોકેટ, જે ત્રણ ગ્રાહક પેલોડ વહન કરે છે,તે આંધ્ર પ્રદેશના શ્રીહરિકોટામાં ઇસરોનાં સતીશ ધવન સ્પેસ સેન્ટરનાં સાઉન્ડિંગ રોકેટ સંકુલમાંથી લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું. સ્કાયરૂટના રિપોર્ટ મુજબ તે રોકેટ ૮૯.૫ કિલોમીટરની ગતિ સાથે ટોચની ઊંચાઈએ પહોંચી ગયું હતું અને તેણે તમામ ફ્લાઇટ પરિમાણોને પૂર્ણ કર્યાં છે. આ પ્રક્ષેપણ એ આ રોકેટમાં ઉપયોગમાં લેવાતી તમામ વિવિધ ટેક્નોલોજીઓનું પરીક્ષણ અને પ્રમાણિત કરવા માટેનું સબ-ઓર્બિટલ મિશન હતું.
મિશનની સફળતા સાથે, કંપની આવતા વર્ષે વિક્રમ – ૧ રોકેટ લોન્ચ કરવા માટે તૈયાર થઈ રહી છે. વિક્રમ શ્રેણીને અભૂતપૂર્વ સામુહિક ઉત્પાદન અને પોષણક્ષમતાને કેન્દ્રિત કરી સક્ષમ બનાવવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવી છે. વિક્રમ – ૧ને ૪૮૦ કિલોગ્રામ પેલોડને લો ઈનક્લિનેશન ઓર્બિટમાં લઈ જવા માટે વિકસાવવામાં આવી રહ્યું છે જ્યારે ફોલો ઓન વિક્રમ – ૨ ૫૯૫ કિલોગ્રામ ઈનક્લિનેશન ઓર્બિટમાં લઈ જશે,વિક્રમ – ૩ ૮૧૫ કિલૉગ્રામ ઈન્ક્લિનેશન ઓર્બિટમાં લઈ જશે.
સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસની યોજના છે કે રોકેટ મલ્ટી-ઓર્બિટ ઇન્સર્ટેશન અને ઇન્ટર-પ્લેનેટરી મિશન હાથ ધરવા સક્ષમ હશે તેમજ નાના સેટેલાઇટ ગ્રાહકોની જરૂરિયાતોનાં વિશાળ સ્પેક્ટ્રમને આવરી લેતાં કસ્ટમાઇઝ્ડ, ડેડિકેટેડ અને રાઇડ શેર વિકલ્પો ઓફર કરશે. સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસ તેમના રોકેટને કોઈ પણ પ્રક્ષેપણ સ્થળથી ચોવીસ કલાકની અંદર સંકલિત અને લોન્ચ કરી શકાય છે, જે જબરજસ્ત સ્પર્ધા અને સંઘર્ષના યુગમાં આકર્ષણ પ્રાપ્ત કરતી લોન્ચ-ઓન-ડિમાન્ડ જરૂરિયાતને મેળવવામાં તેમની રુચિઓને સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે!
સ્કાયરૂટના રોકેટ પ્રક્ષેપણ બાબત જે મહત્ત્વપૂર્ણ અને નોંધપાત્ર છે તે ઈસરો અને તેની સાથે સંકળાયેલી સંસ્થાઓ જેમ કે ઈન્ડિયન નેશનલ સ્પેસ પ્રમોશન એન્ડ ઓથોરાઈઝેશન સેન્ટર (ઈન સ્પેસ) દ્વારા ભજવવામાં આવેલી ભૂમિકા છે!
ઉલ્લેખનીય છે કે ઈન સ્પેસની સ્થાપના વિપુલ ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહિત કરવાના લક્ષ્ય સાથે કરવામાં આવી હતી. ૨૦૨૦માં સ્પેસ સેક્ટરને ખાનગી સાહસો માટે ખોલવા અંગેની મુખ્ય ઘોષણાઓ પછી ઈન સ્પેસ જેવી સંસ્થાઓની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જે આ જોડાણને સરળ બનાવવા માટે સિંગલ-વિન્ડો એજન્સી બની હતી. આ મિશન માટે પણ ઈસરોએ સ્કાયરૂટની ટેક્નોલોજીઓનું પરીક્ષણ કરવા માટે તેની કુશળતા તેમજ તેની સુવિધાઓ પૂરી પાડી હતી.ઈન સ્પેસ તરફથી બહુવિધ મિશનનો વિશેષ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
પ્રક્ષેપણ માટેની તૈયારીની સમીક્ષાઓ ઈસરો અને ઈન સ્પેસ પ્રક્ષેપણ માટેની તૈયારીની સમીક્ષાઓમાં ઈસરો અને ઈન સ્પેસ ઉપરાંત અન્ય બહારનાં નિષ્ણાતોને સામેલ કરી તેમની સાથે પણ વિચારણા કરવામાં આવી હતી. ઈસરોનું એક ફેસિલિટેટર તરીકેની ભૂમિકા એ એક મોટું પરિવર્તન છે જેને બિરદાવવાની જરૂર છે! પરંપરાગત રીતે ભારત અવકાશ ક્ષેત્રમાં ખાનગી સાહસિકો,ખેલાડીઓ રાખવા માટે અનિચ્છા ધરાવે છે; સ્પષ્ટપણે, આ વલણ બદલાઈ રહ્યું છે. ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમ પર વધતી જતી અને વૈવિધ્યસભર માંગને ધ્યાનમાં રાખીને આ એક આવશ્યકતા બની ગઈ છે. જ્યારે ઈસરો અને ઈન સ્પેસએ ખાનગી ક્ષેત્ર માટે થોડી હેન્ડહોલ્ડિંગમાં જોડાવું પડશે, ત્યારે પ્રારંભ મિશન એ દર્શાવ્યું છે કે થોડી સહાયથી, ભારતનું ખાનગી અવકાશ ક્ષેત્ર જે એક સક્ષમ બળ છે જે ભારતની અવકાશ પ્રગતિરેખાને વિસ્તારી દરેક ધ્યેય સુધી પહોંચાડી અને મિશનને વિસ્તૃત કરી શકે છે!
વિશ્વભરમાં સ્પેસ સેક્ટરમાં ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીથી ઘણો ફાયદો થયો છે અને તે ભારતની બાબતમાં અલગ ન હોઈ શકે. જગ્યાને વધુ સુલભ,અનુકૂળ બનાવવી અને ઍક્સેસને ઘણી સસ્તી અને વધુ કાર્યક્ષમ બનાવવી તેના કેટલાક તાત્કાલિક લાભો છે. તેઓ બહારનાં અવકાશના વ્યાપક વ્યાવસાયિક ઉપયોગને આગળ વધારવા અને વધુ આંતરરાષ્ટ્રીય ગ્રાહકો આકર્ષિત કરવામાં ચેમ્પિયન બની શકે છે! એકંદરે ભારતીય અવકાશ ક્ષેત્ર ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારી સાથે આકર્ષક ભવિષ્યની રાહ જોઈ શકે છે!-મુકેશ ઠક્કર
આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
