નવી દિલ્હીઃ સુપ્રીમ કોર્ટે અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિમાં ક્વોટાને મંજૂરી આપી દીધી છે. કોર્ટનું કહેવું છે કે ક્વોટા અસમાનતાની વિરુદ્ધ નથી.
સુપ્રીમ કોર્ટના સાત ન્યાયાધીશોની બેન્ચે કહ્યું છે કે રાજ્ય સરકાર અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિ વચ્ચે સબ કેટેગરીઓ બનાવી શકે છે, જેથી મૂળ અને જરૂરિયાતમંદ વર્ગોને અનામતનો વધુ લાભ મળી શકે. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે ક્વોટાની અંદર ક્વોટા વ્યાજબી તફાવત પર આધારિત હશે.
રાજ્યો આ અંગે તેમની ઈચ્છા મુજબ કાર્યવાહી કરી શકતા નથી. આ સાથે રાજ્યોની ગતિવિધિઓ ન્યાયિક સમીક્ષાને આધીન રહેશે. આ સાથે કોર્ટે 2004માં ઈવી ચિન્નૈયા કેસમાં આપેલા સુપ્રીમ કોર્ટના પાંચ જજોના નિર્ણયને પણ રદ કરી દીધો છે.
વર્તમાન બેન્ચે 2004માં આપેલા નિર્ણયને બાજુ પર રાખ્યો છે, જેમાં સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે SC/ST જનજાતિઓમાં સબ કેટેગરીઓ બનાવી શકાય નહીં.
કોર્ટે કહ્યું કે અનામત હોવા છતાં નીચલા વર્ગના લોકોને તેમનો વ્યવસાય છોડવો મુશ્કેલ છે. જસ્ટિસ ભૂષણ આર ગવઈએ સામાજિક લોકશાહીની જરૂરિયાત પર બીઆર આંબેડકરના ભાષણને ટાંકીને કહ્યું કે પછાત સમુદાયોને પ્રાધાન્ય આપવું એ રાજ્યની ફરજ છે, અનુસૂચિત જાતિ/અનુસૂચિત જનજાતિ વર્ગના માત્ર થોડા લોકો જ અનામતનો લાભ ઉઠાવી રહ્યા છે. . પરંતુ જમીની વાસ્તવિકતાને નકારી શકાય નહીં કે SC/STની અંદર એવી કેટેગરીઓ છે જે સદીઓથી અન્યાયનો સામનો કરી રહી છે.
જસ્ટિસ ગવઈએ કહ્યું કે સબ કેટેગરીનો આધાર એ છે કે મોટા જૂથમાંથી એક જૂથને વધુ ભેદભાવનો સામનો કરવો પડે છે. તેમણે આંબેડકરનું એક નિવેદન વાંચ્યું, જેમણે કહ્યું કે ઇતિહાસ બતાવે છે કે જ્યારે નૈતિકતા અર્થતંત્રનો સામનો કરે છે ત્યારે અર્થતંત્ર જીતે છે.
તમને જણાવી દઈએ કે 6-1ની બહુમતીથી ચુકાદો આપતાં સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે અમે માનીએ છીએ કે તમામ કેટેગરીને અનુમતિ છે પરંતુ જસ્ટિસ બેલા માધુર્ય ત્રિવેદી આ સાથે અસંમત છે.
સુપ્રીમ કોર્ટે 2004ના નિર્ણયમાં શું કહ્યું હતું?
આ અગાઉ 2004ના નિર્ણયમાં સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે રાજ્યોને અનામત આપવા માટે અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિની પેટા શ્રેણી બનાવવાનો અધિકાર નથી. ફરી એકવાર સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ મુખ્ય મુદ્દો એસસી અને એસટી કેટેગરીમાં સબ-કેટેગરી (ક્વોટાની અંદર ક્વોટા)નો છે. હવે કોર્ટ કહેશે કે શું અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિની શ્રેણીઓને પેટા શ્રેણીમાં અનામત મળશે કે નહીં? શું રાજ્યની વિધાનસભાઓને ક્વોટાની અંદર ક્વોટા બનાવવાની સત્તા છે કે નહીં?
છે સમગ્ર મામલો?
વર્ષ 1975 માં પંજાબ સરકારે અનુસૂચિત જાતિઓ માટે અનામત નીતિને બે કેટેગરીઓમાં વહેંચીને અનામતની નીતિ રજૂ કરી હતી. એક બાલ્મિકી અને મઝહબી શીખો માટે અને બીજી બાકીની અનુસૂચિત જાતિ વર્ગ માટે. આ નિયમ 30 વર્ષ સુધી અમલમાં રહ્યો.
ત્યાર બાદ વર્ષ 2006 માં આ મામલો પંજાબ અને હરિયાણા હાઈકોર્ટમાં પહોંચ્યો અને ઇવી ચિન્નૈયા વિરુદ્ધ આંધ્ર પ્રદેશ રાજ્યના કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટના 2004ના નિર્ણયને ટાંકવામાં આવ્યો હતો. પંજાબ સરકારને આંચકો લાગ્યો અને આ પોલિસી રદ કરવામાં આવી. ચિન્નૈયાના નિર્ણયમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે એસસી કેટેગરીમાં પેટા કેટેગરીઝને મંજૂરી નથી. કારણ કે તે સમાનતાના અધિકારનું ઉલ્લંઘન છે.
બાદમાં વર્ષ 2006 માં પંજાબ સરકારે બાલ્મિકી અને ધાર્મિક શીખોને ફરીથી ક્વોટા આપવા માટે નવો કાયદો બનાવ્યો, જેને 2010 માં ફરીથી હાઇકોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો. હાઈકોર્ટે પણ આ પોલિસી રદ કરી હતી. આ મામલો સુપ્રીમ કોર્ટમાં પહોંચ્યો હતો.
પંજાબ સરકારે દલીલ કરી હતી કે ઈન્દ્રા સાહની વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયામાં સુપ્રીમ કોર્ટના 1992ના નિર્ણય હેઠળ આ સ્વીકાર્ય છે, જેણે અન્ય પછાત વર્ગો (ઓબીસી) ની અંદર પેટા-શ્રેણીઓને મંજૂરી આપી હતી. પંજાબ સરકારે દલીલ કરી હતી કે અનુસૂચિત જાતિમાં પણ આને મંજૂરી આપવી જોઈએ.
2020 માં સુપ્રીમ કોર્ટની પાંચ જજોની બેન્ચે અવલોકન કર્યું હતું કે EV ચિન્નૈયા વિરુદ્ધ આંધ્ર પ્રદેશ રાજ્યના નિર્ણય પર મોટી બેંચ દ્વારા પુનર્વિચાર કરવો જોઈએ, જેણે એવું માન્યું હતું કે SC કેટેગરીમાં પેટા-શ્રેણીઓને મંજૂરી નથી. તે પછી, સીજેઆઈના નેતૃત્વમાં સાત ન્યાયાધીશોની બેંચની રચના કરવામાં આવી, જેણે જાન્યુઆરી 2024 માં ત્રણ દિવસ સુધી આ કેસમાં દલીલો સાંભળી અને પછી પોતાનો નિર્ણય સુરક્ષિત રાખ્યો હતો.
