જૂનની શરૂઆતમાં થોડા દિવસો માટે, કોંગ્રેસ પાર્ટીના મહાસચિવ જયરામ રમેશે તેમની દૈનિક પોસ્ટ્સમાં Emergency@11 હેશટેગનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. દેખીતી રીતે સત્તામાં રહેલાં લોકો પર વિવિધ ભૂલો, અને ગુનાઓનો આરોપ લગાવ્યો હતો. આ મહિનાના અંતમાં આવનારી તેમની જાણની અપેક્ષામાં હતું; એટલે કે, ઇન્દિરા ગાંધી અને તેમની કોંગ્રેસ પાર્ટી દ્વારા લાદવામાં આવેલી કટોકટીની 50મી વર્ષગાંઠની મોદી સરકારની હાકલ. તે હેશટેગ દ્વારા, રમેશે કહ્યું હતું કે જ્યારે ઇન્દિરાની કટોકટી બે વર્ષથી ઓછી ચાલી હતી, ત્યારે મોદીનો સરમુખત્યારશાહી શાસનનો સમયગાળો એક દાયકાથી વધુ સમય સુધી લંબાયો હતો.
હું પોતે ઇન્દિરા ગાંધીના વડાં પ્રધાન પદ દરમિયાન મોટો થયો હતો અને નરેન્દ્ર મોદીના વડા પ્રધાન પદ દરમિયાન વૃદ્ધ થઈ રહ્યો છું. આ કોલમમાં, હું તેમના રાજકીય વારસાની તુલના કરવાનું સાહસ કરીશ, વ્યક્તિગત અનુભવ અને શૈક્ષણિક સંશોધન બંને પર આધાર રાખીને. (હું તેમના આર્થિક અને વિદેશ નીતિના વારસાનું મૂલ્યાંકન એવા વિદ્વાનો પર છોડીશ જેઓ તે વિષયોને મારા કરતાં વધુ સારી રીતે સમજે છે.)
ઇતિહાસકાર માટે, સમય અને વૈચારિક જોડાણ દ્વારા અલગ પડેલા આ બે વડા પ્રધાનો વચ્ચે પાંચ નોંધપાત્ર સમાનતાઓ છે. શરૂઆતમાં, ઈન્દિરાની જેમ, મોદીએ પણ પોતાના રાજકીય અધિકારનો ઉપયોગ કરીને એક વિશાળ વ્યક્તિત્વ સંપ્રદાયનું નિર્માણ કર્યું છે, જે પોતાને પક્ષ, સરકાર, રાજ્ય અને રાષ્ટ્રના એકમાત્ર મૂર્ત સ્વરૂપ તરીકે રજૂ કરે છે. આ સંપ્રદાય જાહેર તિજોરી દ્વારા ટકાવી રાખવામાં આવે છે અને તેમની આસપાસના ચાપલૂસો દ્વારા વધુ આગળ વધારવામાં આવે છે.
બીજું, ઈન્દિરાની જેમ, મોદીએ એવી સંસ્થાઓને નબળી પાડવા માટે ખંતપૂર્વક કામ કર્યું છે જેમની સ્વતંત્રતા લોકશાહી કાર્ય માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ઈન્દિરાએ સૌ પ્રથમ ‘પ્રતિબદ્ધ અમલદારશાહી’ અને ‘પ્રતિબદ્ધ ન્યાયતંત્ર’ વિશે વાત કરી હતી, જે વિચાર મોદીએ પોતાના તરીકે અપનાવ્યો હતો. ઈન્દિરાથી વિપરીત, મોદીએ ઔપચારિક કટોકટી જાહેર કરી નથી, પરંતુ તેમણે બંધારણીય લોકશાહીની પ્રક્રિયાઓ પ્રત્યે સમાન અવગણના દર્શાવી છે. ઈન્દિરાએ પ્રેસને સત્ય દબાવવા માટે ડરાવ્યાં હતાં; મોદી તેને જૂઠું બોલવા માટે દબાણ કરે છે. અમલદારશાહી 1970 ના દાયકા કરતાં પણ ઓછી સ્વતંત્ર છે; તપાસ એજન્સીઓએ રાજકીય વિરોધીઓને ચૂપ કરવા માટે વધુ વખત ઉપયોગ કર્યો હતો.
ભારતીય પ્રણાલીમાં, વડા પ્રધાનને સમાનતાઓમાં પ્રથમ માનવામાં આવે છે; તેઓ, અથવા તેણી, એક સર્વશક્તિમાન અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ જે રીતે કાર્ય કરી શકે છે તે રીતે કાર્ય કરી શકતાં નથી. જો કે, વ્યવહારમાં, ઈન્દિરાએ સરકારનો એકપક્ષીય માર્ગ અપનાવ્યો હતો, સલાહકાર નહીં. તેમના સમગ્ર શાસનકાળ દરમિયાન, ફક્ત એક જ વ્યક્તિ હતી જેની સલાહ તેમણે ગંભીરતાથી લીધી હતી. પહેલાં પી. એન. હક્સર હતા, પછી સંજય ગાંધી. તેવી જ રીતે મોદી સાથે; તે અમિત શાહ છે અને એકલા અમિત શાહ, જેના પર તેઓ વિશ્વાસ કરે છે અને શાહ પોતાના બોસ જેટલા જ બિનપારદર્શક, સરમુખત્યારશાહી શાસનપદ્ધતિઓના સમર્થક છે.
ચોથું, ઇન્દિરાની જેમ, મોદીએ ભારતીય સંઘવાદને ઉથલાવી પાડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. જ્યારે ઇન્દિરાએ બિનકોંગ્રેસી પક્ષો દ્વારા સંચાલિત રાજ્ય સરકારોને બરતરફ કરવા માટે કલમ 356 ના કઠોર હથિયારનો ઉપયોગ કર્યો હતો, ત્યારે મોદીએ તેમને નબળા બનાવવા માટે રાજ્યપાલના તકનીકી રીતે બિનપક્ષીય પદનો ઉપયોગ કર્યો છે. મોદી અને શાહના નેતૃત્વ હેઠળના ભાજપે પણ લોકોના આદેશનું ઉલ્લંઘન કરીને વિરોધ પક્ષોને તોડવા અને ભાજપ રાજ્ય સરકારો સ્થાપિત કરવા માટે તેમની કુખ્યાત ‘વોશિંગ મશીન’નો ઉપયોગ કર્યો છે.
પાંચમું, ઇન્દિરાની જેમ, મોદીએ પોતાના શાસનને મજબૂત બનાવવા માટે અતિ-રાષ્ટ્રવાદને વેગ આપ્યો છે. તેમની જેમ, તેમણે પક્ષ, રાજ્ય અને મિડિયાનો ઉપયોગ કરીને એવો દાવો કર્યો છે કે ફક્ત તેઓ જ ભારત શું ઇચ્છે છે અને ભારતીયો શું ઇચ્છે છે તેનું પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે છે. આ રીતે પોષાયેલો રાષ્ટ્રવાદ બધી ટીકાઓને વિદેશી શક્તિઓ દ્વારા પ્રેરિત તરીકે ફગાવી દે છે. ઇન્દિરાએ તો ત્યાં સુધી સંકેત આપ્યો કે મહાન દેશભક્ત જયપ્રકાશ નારાયણ પશ્ચિમી એજન્ટ હતા. હવે, ભાજપનું ઇકોસિસ્ટમ વિરોધ પક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધી પર જ્યોર્જ સોરોસના પગારમાં હોવાનો આરોપ મૂકે છે.
હવે હું બંને વચ્ચે તફાવતો તરફ વળું છું, જેમાંથી બે ખાસ મહત્ત્વના છે. પ્રથમ, તેમના સરમુખત્યારશાહી માર્ગો હોવા છતાં, ઇન્દિરાએ બંધારણમાં એન્કોડ કરેલા ભારતના વિવિધતામાં એકતાના વિચારને સમર્થન આપ્યું હતું, જેમાં નાગરિકત્વ, ભાષા, ધર્મ અથવા વંશીયતાના સંદર્ભમાં વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યું નથી. જ્યારે જવાહરલાલ નેહરુ, કદાચ વધુ સિદ્ધાંતવાદી ધર્મનિરપેક્ષતાવાદી હતા, કોંગ્રેસ શાસિત રાજ્યમાં એક પણ મુસ્લિમ મુખ્યમંત્રીની નિમણૂક સુરક્ષિત કરી શક્યા ન હતા. ઇન્દિરા ચાર જેટલા મુખ્યમંત્રીઓની નિમણૂક કરી શક્યા હતા. ઈન્દિરાએ પોતાના શીખ અંગરક્ષકોને બરતરફ કરવાનો પણ ઇનકાર કર્યો હતો અને આ સિદ્ધાંતના કાર્ય માટે પોતાના જીવનનો ભોગ આપ્યો હતો.
બીજી બાજુ, નરેન્દ્ર મોદી એક સંપૂર્ણ બહુમતીવાદી છે, જે તેમના કોઈ પણ સાથી સ્વયંસેવક જેટલા જ કટ્ટર રીતે હિન્દુ રાષ્ટ્રના નિર્માણ માટે સમર્પિત છે જેમાં દેશની રાજનીતિ, સાંસ્કૃતિક નીતિઓ અને વહીવટની શૈલી ફક્ત જમણેરી હિન્દુઓ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવશે અને જ્યાં મુસ્લિમો અને ખ્રિસ્તીઓને પણ બીજા વર્ગનો દરજ્જો આપવામાં આવશે. મોદીના વડા પ્રધાનપદના અગિયાર વર્ષના કાર્યકાળે તેમના ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’ને ખુલ્લું પાડી દીધું છે. 2014, 2019 અને 2024ની ચૂંટણીઓમાં ભાજપ દ્વારા લોકસભામાં મોકલવામાં આવેલા 800થી વધુ સાંસદોમાંથી, એક પણ મુસ્લિમ નહોતો અને સંસદની બહાર, ભારતીય મુસ્લિમો પર શારીરિક હુમલાઓ, ભારતીય મુસ્લિમોનાં ઘરો તોડી પાડવા, ભારતીય મુસ્લિમોની મજાક ઉડાવવા અને કલંક લગાવવા, ભારતીય મુસ્લિમોને બળજબરીથી અન્ય દેશોમાં હાંકી કાઢવાં, આ બધું ઝડપથી આગળ વધી રહ્યું છે.
મોદીના સમર્થકો અને મિડિયાના એક ભાગ દ્વારા જેને યાદગાર રીતે ‘લશ્કર-એ-નોઈડા’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેના પર ઉત્સાહ વ્યક્ત કરવામાં આવી રહ્યો છે. ઇન્દિરાની માન્યતા કે આપણો દેશ બધાં ભારતીયોનો છે, ભલે તેમનો ધર્મ કોઈ પણ હોય, તેમને બહુમતીવાદી મોદીથી પ્રશંસનીય રીતે અલગ કરે છે. બીજી બાજુ, તેમની વચ્ચેનો બીજો મોટો તફાવત તેમને બદનામ કરે છે. કારણ કે, કટોકટી દરમિયાન તેમના પુત્ર સંજયને તેમના ઉત્તરાધિકારી તરીકે અભિષેક કરીને અને પછી, 1980માં સંજયના મૃત્યુ પછી, તેમના બીજા પુત્ર રાજીવને તેમના વારસદાર બનાવીને, તેમણે એક ઘાતક રાજકીય પ્રથા શરૂ કરી જે કોંગ્રેસ પાર્ટીના ઇતિહાસ અને વારસાની વિરુદ્ધ હતી, જેમાં મહાત્મા ગાંધીના કોઈ પણ બાળકો સ્વતંત્રતા પછી સાંસદ કે મંત્રી બન્યા નહીં. જો કે ચારેય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ દરમિયાન જેલમાં ગયા હતા.
દેશના સૌથી જૂના રાજકીય પક્ષને પારિવારિક પેઢીમાં રૂપાંતરિત કરવાથી ઇન્દિરાએ અન્ય પક્ષોના નેતાઓને પણ આવું જ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. શિવસેના, ડીએમકે, અકાલી અને ટીએમસી એક સમયે પ્રાદેશિક ગૌરવ માટે ઊભા હતા. હવે, તે ઘણી વાર અનુક્રમે ઠાકરે, કરુણાનિધિ, બાદલ અને બેનર્જીના શાસનને કાયમ રાખવા માટે બીજા સ્થાને છે. તેવી જ રીતે, સપા અને રાજપા સમાજવાદી વિચારધારાને બદલે પરિવાર શાસન ચાલુ રાખવાના પક્ષમાં છે.
મોદીના માતા-પિતા રાજકારણમાં નહોતા અને તેમને કોઈ સંતાન નથી. ચૂંટણીની દૃષ્ટિએ, આ તેમના કથિત વડા પ્રધાનપદના હરીફ કરતાં એક વિશાળ (અને સતત) ફાયદો છે. મોદીના હરીફ પોતાની વ્યક્તિગત શિષ્ટાચાર અને ચારિત્ર્યની ઉષ્મા હોવા છતાં – ફક્ત એટલા માટે જ આ સ્થાન પર પહોંચ્યા કારણ કે તે રાજીવ અને સોનિયા ગાંધીના પુત્ર અને ઇન્દિરા ગાંધીના પૌત્ર છે. સ્વનિર્મિત રાજકારણી મોદી અને હકદાર વંશીય રાહુલ વચ્ચેનો તફાવત છેલ્લી ત્રણ સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં ભાજપની જીતમાં સારો ફાળો આપ્યો હતો અને તે આગામી ચૂંટણીઓમાં પણ તેમને મદદ કરી શકે છે. સામાન્ય રીતે, ભાજપનું રાષ્ટ્રીય વર્ચસ્વ તેમના વિરોધમાં રહેલા મુખ્ય પક્ષોના વંશીય રાજકારણ દ્વારા સક્ષમ બને છે. આ એક ક્રૂર હકીકત છે કે હિન્દુ બહુમતીવાદના ઘણા બહાદુર અને સારા હેતુવાળા વિરોધીઓ સ્વીકારવા અસમર્થ અથવા અનિચ્છા ધરાવે છે. વંશીય રાજકારણ એ કટોકટીનો એક વારસો છે, જે હાલમાં ભારતીય લોકશાહી પર ખરાબ વારસો ચલાવી રહ્યો છે.
સ્વતંત્રતા પછી આપણાં બધાં જ વડા પ્રધાનોમાં, ઇન્દિરા ગાંધી અને નરેન્દ્ર મોદી સહજ રીતે સરમુખત્યારશાહી વલણ ધરાવતાં હતાં. કોનું શાસન ખરાબ રહ્યું છે? અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાની દૃષ્ટિએ, આપણે હવે થોડા વધુ સારા સ્થાને છીએ, કારણ કે થોડી સ્વતંત્ર વેબસાઇટ્સ અને પ્રાદેશિક અખબારો અસ્તિત્વમાં છે જે સત્યને યોગ્ય રીતે કહે છે. તેવી જ રીતે, રાજકીય વિરોધ માટે વધુ જગ્યા છે, મુખ્યત્વે કારણ કે કટોકટી દરમિયાન એક સિવાય તમામ રાજ્ય સરકાર કોંગ્રેસ દ્વારા નિયંત્રિત હતી. હવે અડધા ડઝનથી વધુ રાજ્યો ભાજપનો સખત વિરોધ કરતા પક્ષોના હાથમાં છે.
બીજી બાજુ, મે 2014 થી આપણી જાહેર સંસ્થાઓ અતિશય રાજકીય હસ્તક્ષેપથી ઊંડી અને કદાચ બદલી ન શકાય તેવી રીતે નુકસાન પામી છે. અમલદારશાહી અને રાજદ્વારી કોર્પ્સ મોટા ભાગે ચેડાં થયાં છે; ઉચ્ચ ન્યાયતંત્ર, ફક્ત થોડું ઓછું અસરગ્રસ્ત છે. કર સત્તાવાળાઓ અને નિયમનકારી એજન્સીઓ પહેલાં કરતાં તેમના રાજકીય બોસ પ્રત્યે વધુ ‘પ્રતિબદ્ધ’ છે; ચૂંટણી પંચ પણ છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
જૂનની શરૂઆતમાં થોડા દિવસો માટે, કોંગ્રેસ પાર્ટીના મહાસચિવ જયરામ રમેશે તેમની દૈનિક પોસ્ટ્સમાં Emergency@11 હેશટેગનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. દેખીતી રીતે સત્તામાં રહેલાં લોકો પર વિવિધ ભૂલો, અને ગુનાઓનો આરોપ લગાવ્યો હતો. આ મહિનાના અંતમાં આવનારી તેમની જાણની અપેક્ષામાં હતું; એટલે કે, ઇન્દિરા ગાંધી અને તેમની કોંગ્રેસ પાર્ટી દ્વારા લાદવામાં આવેલી કટોકટીની 50મી વર્ષગાંઠની મોદી સરકારની હાકલ. તે હેશટેગ દ્વારા, રમેશે કહ્યું હતું કે જ્યારે ઇન્દિરાની કટોકટી બે વર્ષથી ઓછી ચાલી હતી, ત્યારે મોદીનો સરમુખત્યારશાહી શાસનનો સમયગાળો એક દાયકાથી વધુ સમય સુધી લંબાયો હતો.
હું પોતે ઇન્દિરા ગાંધીના વડાં પ્રધાન પદ દરમિયાન મોટો થયો હતો અને નરેન્દ્ર મોદીના વડા પ્રધાન પદ દરમિયાન વૃદ્ધ થઈ રહ્યો છું. આ કોલમમાં, હું તેમના રાજકીય વારસાની તુલના કરવાનું સાહસ કરીશ, વ્યક્તિગત અનુભવ અને શૈક્ષણિક સંશોધન બંને પર આધાર રાખીને. (હું તેમના આર્થિક અને વિદેશ નીતિના વારસાનું મૂલ્યાંકન એવા વિદ્વાનો પર છોડીશ જેઓ તે વિષયોને મારા કરતાં વધુ સારી રીતે સમજે છે.)
ઇતિહાસકાર માટે, સમય અને વૈચારિક જોડાણ દ્વારા અલગ પડેલા આ બે વડા પ્રધાનો વચ્ચે પાંચ નોંધપાત્ર સમાનતાઓ છે. શરૂઆતમાં, ઈન્દિરાની જેમ, મોદીએ પણ પોતાના રાજકીય અધિકારનો ઉપયોગ કરીને એક વિશાળ વ્યક્તિત્વ સંપ્રદાયનું નિર્માણ કર્યું છે, જે પોતાને પક્ષ, સરકાર, રાજ્ય અને રાષ્ટ્રના એકમાત્ર મૂર્ત સ્વરૂપ તરીકે રજૂ કરે છે. આ સંપ્રદાય જાહેર તિજોરી દ્વારા ટકાવી રાખવામાં આવે છે અને તેમની આસપાસના ચાપલૂસો દ્વારા વધુ આગળ વધારવામાં આવે છે.
બીજું, ઈન્દિરાની જેમ, મોદીએ એવી સંસ્થાઓને નબળી પાડવા માટે ખંતપૂર્વક કામ કર્યું છે જેમની સ્વતંત્રતા લોકશાહી કાર્ય માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ઈન્દિરાએ સૌ પ્રથમ ‘પ્રતિબદ્ધ અમલદારશાહી’ અને ‘પ્રતિબદ્ધ ન્યાયતંત્ર’ વિશે વાત કરી હતી, જે વિચાર મોદીએ પોતાના તરીકે અપનાવ્યો હતો. ઈન્દિરાથી વિપરીત, મોદીએ ઔપચારિક કટોકટી જાહેર કરી નથી, પરંતુ તેમણે બંધારણીય લોકશાહીની પ્રક્રિયાઓ પ્રત્યે સમાન અવગણના દર્શાવી છે. ઈન્દિરાએ પ્રેસને સત્ય દબાવવા માટે ડરાવ્યાં હતાં; મોદી તેને જૂઠું બોલવા માટે દબાણ કરે છે. અમલદારશાહી 1970 ના દાયકા કરતાં પણ ઓછી સ્વતંત્ર છે; તપાસ એજન્સીઓએ રાજકીય વિરોધીઓને ચૂપ કરવા માટે વધુ વખત ઉપયોગ કર્યો હતો.
ભારતીય પ્રણાલીમાં, વડા પ્રધાનને સમાનતાઓમાં પ્રથમ માનવામાં આવે છે; તેઓ, અથવા તેણી, એક સર્વશક્તિમાન અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ જે રીતે કાર્ય કરી શકે છે તે રીતે કાર્ય કરી શકતાં નથી. જો કે, વ્યવહારમાં, ઈન્દિરાએ સરકારનો એકપક્ષીય માર્ગ અપનાવ્યો હતો, સલાહકાર નહીં. તેમના સમગ્ર શાસનકાળ દરમિયાન, ફક્ત એક જ વ્યક્તિ હતી જેની સલાહ તેમણે ગંભીરતાથી લીધી હતી. પહેલાં પી. એન. હક્સર હતા, પછી સંજય ગાંધી. તેવી જ રીતે મોદી સાથે; તે અમિત શાહ છે અને એકલા અમિત શાહ, જેના પર તેઓ વિશ્વાસ કરે છે અને શાહ પોતાના બોસ જેટલા જ બિનપારદર્શક, સરમુખત્યારશાહી શાસનપદ્ધતિઓના સમર્થક છે.
ચોથું, ઇન્દિરાની જેમ, મોદીએ ભારતીય સંઘવાદને ઉથલાવી પાડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. જ્યારે ઇન્દિરાએ બિનકોંગ્રેસી પક્ષો દ્વારા સંચાલિત રાજ્ય સરકારોને બરતરફ કરવા માટે કલમ 356 ના કઠોર હથિયારનો ઉપયોગ કર્યો હતો, ત્યારે મોદીએ તેમને નબળા બનાવવા માટે રાજ્યપાલના તકનીકી રીતે બિનપક્ષીય પદનો ઉપયોગ કર્યો છે. મોદી અને શાહના નેતૃત્વ હેઠળના ભાજપે પણ લોકોના આદેશનું ઉલ્લંઘન કરીને વિરોધ પક્ષોને તોડવા અને ભાજપ રાજ્ય સરકારો સ્થાપિત કરવા માટે તેમની કુખ્યાત ‘વોશિંગ મશીન’નો ઉપયોગ કર્યો છે.
પાંચમું, ઇન્દિરાની જેમ, મોદીએ પોતાના શાસનને મજબૂત બનાવવા માટે અતિ-રાષ્ટ્રવાદને વેગ આપ્યો છે. તેમની જેમ, તેમણે પક્ષ, રાજ્ય અને મિડિયાનો ઉપયોગ કરીને એવો દાવો કર્યો છે કે ફક્ત તેઓ જ ભારત શું ઇચ્છે છે અને ભારતીયો શું ઇચ્છે છે તેનું પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે છે. આ રીતે પોષાયેલો રાષ્ટ્રવાદ બધી ટીકાઓને વિદેશી શક્તિઓ દ્વારા પ્રેરિત તરીકે ફગાવી દે છે. ઇન્દિરાએ તો ત્યાં સુધી સંકેત આપ્યો કે મહાન દેશભક્ત જયપ્રકાશ નારાયણ પશ્ચિમી એજન્ટ હતા. હવે, ભાજપનું ઇકોસિસ્ટમ વિરોધ પક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધી પર જ્યોર્જ સોરોસના પગારમાં હોવાનો આરોપ મૂકે છે.
હવે હું બંને વચ્ચે તફાવતો તરફ વળું છું, જેમાંથી બે ખાસ મહત્ત્વના છે. પ્રથમ, તેમના સરમુખત્યારશાહી માર્ગો હોવા છતાં, ઇન્દિરાએ બંધારણમાં એન્કોડ કરેલા ભારતના વિવિધતામાં એકતાના વિચારને સમર્થન આપ્યું હતું, જેમાં નાગરિકત્વ, ભાષા, ધર્મ અથવા વંશીયતાના સંદર્ભમાં વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યું નથી. જ્યારે જવાહરલાલ નેહરુ, કદાચ વધુ સિદ્ધાંતવાદી ધર્મનિરપેક્ષતાવાદી હતા, કોંગ્રેસ શાસિત રાજ્યમાં એક પણ મુસ્લિમ મુખ્યમંત્રીની નિમણૂક સુરક્ષિત કરી શક્યા ન હતા. ઇન્દિરા ચાર જેટલા મુખ્યમંત્રીઓની નિમણૂક કરી શક્યા હતા. ઈન્દિરાએ પોતાના શીખ અંગરક્ષકોને બરતરફ કરવાનો પણ ઇનકાર કર્યો હતો અને આ સિદ્ધાંતના કાર્ય માટે પોતાના જીવનનો ભોગ આપ્યો હતો.
બીજી બાજુ, નરેન્દ્ર મોદી એક સંપૂર્ણ બહુમતીવાદી છે, જે તેમના કોઈ પણ સાથી સ્વયંસેવક જેટલા જ કટ્ટર રીતે હિન્દુ રાષ્ટ્રના નિર્માણ માટે સમર્પિત છે જેમાં દેશની રાજનીતિ, સાંસ્કૃતિક નીતિઓ અને વહીવટની શૈલી ફક્ત જમણેરી હિન્દુઓ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવશે અને જ્યાં મુસ્લિમો અને ખ્રિસ્તીઓને પણ બીજા વર્ગનો દરજ્જો આપવામાં આવશે. મોદીના વડા પ્રધાનપદના અગિયાર વર્ષના કાર્યકાળે તેમના ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’ને ખુલ્લું પાડી દીધું છે. 2014, 2019 અને 2024ની ચૂંટણીઓમાં ભાજપ દ્વારા લોકસભામાં મોકલવામાં આવેલા 800થી વધુ સાંસદોમાંથી, એક પણ મુસ્લિમ નહોતો અને સંસદની બહાર, ભારતીય મુસ્લિમો પર શારીરિક હુમલાઓ, ભારતીય મુસ્લિમોનાં ઘરો તોડી પાડવા, ભારતીય મુસ્લિમોની મજાક ઉડાવવા અને કલંક લગાવવા, ભારતીય મુસ્લિમોને બળજબરીથી અન્ય દેશોમાં હાંકી કાઢવાં, આ બધું ઝડપથી આગળ વધી રહ્યું છે.
મોદીના સમર્થકો અને મિડિયાના એક ભાગ દ્વારા જેને યાદગાર રીતે ‘લશ્કર-એ-નોઈડા’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેના પર ઉત્સાહ વ્યક્ત કરવામાં આવી રહ્યો છે. ઇન્દિરાની માન્યતા કે આપણો દેશ બધાં ભારતીયોનો છે, ભલે તેમનો ધર્મ કોઈ પણ હોય, તેમને બહુમતીવાદી મોદીથી પ્રશંસનીય રીતે અલગ કરે છે. બીજી બાજુ, તેમની વચ્ચેનો બીજો મોટો તફાવત તેમને બદનામ કરે છે. કારણ કે, કટોકટી દરમિયાન તેમના પુત્ર સંજયને તેમના ઉત્તરાધિકારી તરીકે અભિષેક કરીને અને પછી, 1980માં સંજયના મૃત્યુ પછી, તેમના બીજા પુત્ર રાજીવને તેમના વારસદાર બનાવીને, તેમણે એક ઘાતક રાજકીય પ્રથા શરૂ કરી જે કોંગ્રેસ પાર્ટીના ઇતિહાસ અને વારસાની વિરુદ્ધ હતી, જેમાં મહાત્મા ગાંધીના કોઈ પણ બાળકો સ્વતંત્રતા પછી સાંસદ કે મંત્રી બન્યા નહીં. જો કે ચારેય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ દરમિયાન જેલમાં ગયા હતા.
દેશના સૌથી જૂના રાજકીય પક્ષને પારિવારિક પેઢીમાં રૂપાંતરિત કરવાથી ઇન્દિરાએ અન્ય પક્ષોના નેતાઓને પણ આવું જ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. શિવસેના, ડીએમકે, અકાલી અને ટીએમસી એક સમયે પ્રાદેશિક ગૌરવ માટે ઊભા હતા. હવે, તે ઘણી વાર અનુક્રમે ઠાકરે, કરુણાનિધિ, બાદલ અને બેનર્જીના શાસનને કાયમ રાખવા માટે બીજા સ્થાને છે. તેવી જ રીતે, સપા અને રાજપા સમાજવાદી વિચારધારાને બદલે પરિવાર શાસન ચાલુ રાખવાના પક્ષમાં છે.
મોદીના માતા-પિતા રાજકારણમાં નહોતા અને તેમને કોઈ સંતાન નથી. ચૂંટણીની દૃષ્ટિએ, આ તેમના કથિત વડા પ્રધાનપદના હરીફ કરતાં એક વિશાળ (અને સતત) ફાયદો છે. મોદીના હરીફ પોતાની વ્યક્તિગત શિષ્ટાચાર અને ચારિત્ર્યની ઉષ્મા હોવા છતાં – ફક્ત એટલા માટે જ આ સ્થાન પર પહોંચ્યા કારણ કે તે રાજીવ અને સોનિયા ગાંધીના પુત્ર અને ઇન્દિરા ગાંધીના પૌત્ર છે. સ્વનિર્મિત રાજકારણી મોદી અને હકદાર વંશીય રાહુલ વચ્ચેનો તફાવત છેલ્લી ત્રણ સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં ભાજપની જીતમાં સારો ફાળો આપ્યો હતો અને તે આગામી ચૂંટણીઓમાં પણ તેમને મદદ કરી શકે છે. સામાન્ય રીતે, ભાજપનું રાષ્ટ્રીય વર્ચસ્વ તેમના વિરોધમાં રહેલા મુખ્ય પક્ષોના વંશીય રાજકારણ દ્વારા સક્ષમ બને છે. આ એક ક્રૂર હકીકત છે કે હિન્દુ બહુમતીવાદના ઘણા બહાદુર અને સારા હેતુવાળા વિરોધીઓ સ્વીકારવા અસમર્થ અથવા અનિચ્છા ધરાવે છે. વંશીય રાજકારણ એ કટોકટીનો એક વારસો છે, જે હાલમાં ભારતીય લોકશાહી પર ખરાબ વારસો ચલાવી રહ્યો છે.
સ્વતંત્રતા પછી આપણાં બધાં જ વડા પ્રધાનોમાં, ઇન્દિરા ગાંધી અને નરેન્દ્ર મોદી સહજ રીતે સરમુખત્યારશાહી વલણ ધરાવતાં હતાં. કોનું શાસન ખરાબ રહ્યું છે? અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાની દૃષ્ટિએ, આપણે હવે થોડા વધુ સારા સ્થાને છીએ, કારણ કે થોડી સ્વતંત્ર વેબસાઇટ્સ અને પ્રાદેશિક અખબારો અસ્તિત્વમાં છે જે સત્યને યોગ્ય રીતે કહે છે. તેવી જ રીતે, રાજકીય વિરોધ માટે વધુ જગ્યા છે, મુખ્યત્વે કારણ કે કટોકટી દરમિયાન એક સિવાય તમામ રાજ્ય સરકાર કોંગ્રેસ દ્વારા નિયંત્રિત હતી. હવે અડધા ડઝનથી વધુ રાજ્યો ભાજપનો સખત વિરોધ કરતા પક્ષોના હાથમાં છે.
બીજી બાજુ, મે 2014 થી આપણી જાહેર સંસ્થાઓ અતિશય રાજકીય હસ્તક્ષેપથી ઊંડી અને કદાચ બદલી ન શકાય તેવી રીતે નુકસાન પામી છે. અમલદારશાહી અને રાજદ્વારી કોર્પ્સ મોટા ભાગે ચેડાં થયાં છે; ઉચ્ચ ન્યાયતંત્ર, ફક્ત થોડું ઓછું અસરગ્રસ્ત છે. કર સત્તાવાળાઓ અને નિયમનકારી એજન્સીઓ પહેલાં કરતાં તેમના રાજકીય બોસ પ્રત્યે વધુ ‘પ્રતિબદ્ધ’ છે; ચૂંટણી પંચ પણ છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.