વારાણસી જિલ્લા કોર્ટે બુધવારે જ્ઞાનવાપી કેસમાં હિન્દુ પક્ષમાં મોટો નિર્ણય સંભળાવ્યો છે. કોર્ટે હિંદુ પક્ષને જ્ઞાનવાપીના વ્યાસ ભોંયરામાં પૂજા કરવાનો અધિકાર આપ્યો છે. આ ભોંયરું મસ્જિદની અંદર છે. કોર્ટે જિલ્લા પ્રશાસનને આ માટે ૭ દિવસમાં વ્યવસ્થા કરવા આદેશ આપ્યો છે. તેના પગલે પૂજા શરૂ પણ થઈ ગઈ છે. મુસ્લિમો વારાણસી કોર્ટના આદેશ સામે હાઈ કોર્ટમાં અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગયા હતા, પણ તેમને કોઈ રાહત મળી નહોતી.
આ અરજી શૈલેન્દ્ર પાઠકે દાખલ કરી હતી, જેમાં હિંદુ પક્ષે દાવો કર્યો છે કે વર્ષ ૧૯૯૩ માં ઉત્તર પ્રદેશ સરકારે અહીં પૂજા કરવા પર રોક લગાવી દીધી હતી. હિંદુ પક્ષ દ્વારા કરવામાં આવેલી અરજીમાં માંગ કરવામાં આવી હતી કે અહીં ફરીથી પૂજા શરૂ કરવામાં આવે. આના વિરોધમાં મુસ્લિમ પક્ષે પ્લેસ ઓફ વર્શીપ એક્ટ ટાંકીને તેને નકારવાની માંગ કરી હતી. જ્ઞાનવાપી કેસમાં એક સાથે અનેક કેસ ચાલી રહ્યા છે. આ સમગ્ર વિવાદ વર્ષ ૧૬૬૯માં શરૂ થયો હતો. હિન્દુ પક્ષે દાવો કર્યો હતો કે ઔરંગઝેબના આદેશ પર અહીંના શિવ મંદિરને તોડીને તેની જગ્યાએ અહીં મસ્જિદ બનાવવામાં આવી હતી. આ વાતને સાબિત કરવા માટે હિન્દુ પક્ષ કાનૂની લડાઈ લડી રહ્યો છે.
અલ્હાબાદ હાઈ કોર્ટમાં જ્ઞાનવાપી કેસમાં ગુરુવારની સુનાવણી પૂર્ણ થઈ ગઈ હતી, પણ આ દરમિયાન મસ્જિદ સમિતિને હાઈકોર્ટ તરફથી કોઈ રાહત મળી નથી. મસ્જિદ સમિતિએ તેની અરજીમાં પૂજા સેવાઓ પર વચગાળાના પ્રતિબંધની માંગણી કરી હતી, પરંતુ કોર્ટે મંજૂરી આપી ન હતી. હાઈ કોર્ટે મસ્જિદ કમિટીને તેની અપીલમાં ૬ ફેબ્રુઆરી સુધીમાં સુધારો કરવા જણાવ્યું હતું. અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે મુસ્લિમ પક્ષને પૂછ્યું કે જ્ઞાનવાપી મસ્જિદ પરિસરમાં ચાર ભોંયરાઓ છે, પરંતુ હિન્દુ પક્ષ કયા ભોંયરામાં પ્રાર્થના કરવા માંગે છે તે અંગે કોઈ દાવો નથી. મુસ્લિમ પક્ષે કોર્ટને કહ્યું કે હિન્દુ પક્ષ ચાર ભોંયરાઓમાંથી એક વ્યાસ ભોંયરાની માંગણી કરી રહી છે. હાઈ કોર્ટે એડવોકેટ જનરલને કાયદો અને વ્યવસ્થાની સ્થિતિ જાળવી રાખવાનો આદેશ આપ્યો હતો.
પુરાતત્ત્વ ખાતાનો સર્વે રિપોર્ટ સાર્વજનિક કરવામાં આવ્યો છે. જ્ઞાનવાપી સંકુલની દીવાલો અને અવશેષો પર હિંદુ ધર્મને લગતા અનેક શબ્દો અને ચિત્રો અહીં ભૂતકાળમાં મંદિરના અસ્તિત્વનો પુરાવો આપે છે. આરસ અને રેતીના પત્થરથી બનેલાં અનેક શિવલિંગો અને નંદીની મૂર્તિઓ સૂચવે છે કે ભૂતકાળમાં અહીં ધાર્મિક વિધિઓ અનુસાર પૂજા થતી હતી. સર્વેક્ષણ દરમિયાન ૨.૫ સે.મી. લાંબા, ૩.૫ સે.મી. પહોળા રેતીના પથ્થરનું એક આરસનું શિવલિંગ સંપૂર્ણ સ્થિતિમાં મળી આવ્યું હતું. તેવી જ રીતે ૮.૫ સે.મી. લાંબા, ૫.૫ સે.મી. ઊંચા અને ૪ સે.મી. પહોળા પથ્થરનો નંદી પણ સારી સ્થિતિમાં છે. સર્વે રિપોર્ટમાં પણ આ વાતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. એ જ રીતે, ૨૧ સે.મી. ઊંચા, ૬ સે.મી. પહોળા શિવલિંગની સાથે ૫૦ સે.મી. ઊંચી, ૩૦ સે.મી. પહોળી ભગવાન વિષ્ણુની રેતીના પત્થરની બનેલી મૂર્તિ અને ૮.૫ સે.મી. ઊંચી અને ૩.૫ સે.મી. પહોળી ટેરાકોટા પથ્થરની ગણેશની મૂર્તિના ફોટોગ્રાફ્સ પણ લેવામાં આવ્યા હતા. એ જ રીતે નાગરી લિપિમાં કાશી લખાયેલું એક બીમ પણ મળી આવ્યું હતું. અહેવાલમાં તેનું ચિત્ર પણ મૂકવામાં આવ્યું છે.
ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણ દ્વારા કરવામાં આવેલા સર્વેનો રિપોર્ટ આવ્યા બાદ પણ જ્ઞાનવાપીનાં આવાં ત્રણ રહસ્યો સામે આવ્યાં છે, જેનો ખુલાસો બાકી છે. રહસ્યોમાં મુખ્ય છે એક મોટો કૂવો અને પૂર્વની દીવાલ, જેને સર્વે રિપોર્ટ મુજબ ચણતર કરીને બંધ કરવામાં આવ્યો છે. કોર્ટના આદેશ મુજબ અત્યાર સુધીનું સર્વેક્ષણ કોઈ પણ ખોદકામ વિના વૈજ્ઞાનિક રીતે કરવામાં આવ્યું છે, તેથી બંધ પૂર્વીય દિવાલ પાછળ શું છે તે જાણી શકાયું નથી. તે જ સમયે સર્વે દરમિયાન મસ્જિદની નીચે મળી આવેલા મોટા કૂવા અંગે અહેવાલમાં કોઈ માહિતી આપવામાં આવી નથી.
ત્રીજું રહસ્ય વજુખાનામાં મળેલી શિવલિંગ જેવી આકૃતિ છે. હાલમાં વજુખાનાના સર્વેના અભાવે આંકડાની વાસ્તવિકતા બહાર આવી શકી નથી. સર્વે રિપોર્ટ સાર્વજનિક થયા બાદ હિન્દુ પક્ષ આ રહસ્યોનો પર્દાફાશ કરવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટમાં બીજી અરજી દાખલ કરવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે. આ દ્વારા વજુ ખાનાનો સર્વે કરાવવાની વિનંતી સાથે વધુ નક્કર પુરાવા એકત્ર કરવા અયોધ્યામાં શ્રી રામજન્મભૂમિની જેમ જ્ઞાનવાપીમાં પણ ખોદકામ કરવા દેવાની માંગણી કરવામાં આવશે.
જ્ઞાનવાપીમાં હાલની મસ્જિદ પહેલાંના હિંદુ મંદિરને નાગર શૈલી તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યું છે. અહેવાલમાં મંદિરના ચાર સ્તંભોથી લઈને તેની રચના સુધીના ખ્યાલનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ASIના રિપોર્ટમાં મંદિરના પ્રવેશદ્વાર, મંડપ અને ગર્ભગૃહનો ઉલ્લેખ છે. મસ્જિદના મુખ્ય ગુંબજની નીચે એક તૂટેલી નીલમણિ જેવી વસ્તુ મળી આવી હતી. આ તે ભાગ છે, જ્યાં પૂર્વ દિવાલ બંધ કરવામાં આવી છે. તેની બાજુનો ભાગ પ્રાચીન મંદિરનું ગર્ભગૃહ હોવાનું માનવામાં આવે છે. વહીવટીતંત્રના જણાવ્યા અનુસાર કોર્ટના આદેશ મુજબ આ ભોંયરામાંથી જે મૂર્તિઓ મળી હતી તેની જ પૂજા કરવાની હતી. તેથી પ્રશાસને સૌથી પહેલું કામ આ મૂર્તિઓને તિજોરીમાંથી હટાવવાનું કર્યું હતું. આ માટે પહેલાં આ મૂર્તિઓની ઓળખ કરવાની હતી, જેના માટે પુરાતત્ત્વ ખાતાના રિપોર્ટમાં છપાયેલી આ પ્રતિમાઓની તસવીરોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
અગાઉ લીધેલા ફોટોગ્રાફ્સ પરથી આ પ્રતિમાઓને ઓળખવામાં બેથી ત્રણ કલાકનો સમય લાગ્યો હતો. વહીવટીતંત્રે ૮ મૂર્તિઓની ઓળખ કરી અને તેમને પૂજા માટે તિજોરીમાંથી ભોંયરામાં લઈ જવામાં આવી હતી. કાશી વિશ્વનાથ મંદિરના કોરિડોરમાં લગભગ ૨૦ થી ૩૦ હજાર ભક્તો રહે છે. કાર્યવાહી કરવા માટે વહીવટીતંત્રે પહેલાં જગ્યા ખાલી કરવી પડી હતી અને તેમાં પણ થોડો સમય લાગ્યો હતો. વારાણસીના ડીએમ અને પોલીસ કમિશનરે કાશી વિશ્વનાથ મંદિરના મેનેજમેન્ટ અને નજીકના પોલીસ સ્ટેશન ચેતગંજના અધિકારીઓ પાસેથી અભિપ્રાય લીધા પછી નિર્ણય લીધો હતો કે વહીવટીતંત્ર વાડ કાપવાની કાર્યવાહી કરશે અને મોડી રાત્રે પૂજા કરાવશે.
જિલ્લા વહીવટીતંત્રના જણાવ્યા અનુસાર રસ્તો બનાવવા માટે લોખંડની બેરિકેડ કાપીને ત્યાં લોખંડનો ગેટ લગાવવામાં આવ્યો હતો. રસ્તો હજુ પણ પહેલાંની જેમ જ બંધ છે પરંતુ હવે નિશ્ચિત બેરિકેડની જગ્યાએ દરવાજો લગાવવામાં આવ્યો છે. ભોંયરામાં અંધારું હોવાથી ત્યાં લાઇટની પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. ભોંયરું બંધ હોવાથી ભીનાશની સમસ્યા હતી. વહીવટીતંત્રે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ અંગે કેટલાક નિષ્ણાતોની સલાહ પણ લીધી હતી કે જો કોઈ સ્થળ લાંબા સમય સુધી બંધ રહે તો ત્યાં પૂજા કરવાના નિયમો શું છે. કાશી મંદિરના પૂજારી ઓમપ્રકાશ મિશ્રાએ પૂજાની શરૂઆત કરી હતી. જ્યારે ભોંયરામાં પ્રવેશ કરીને પૂજા કરવામાં આવી ત્યારે સોમનાથ વ્યાસનો પરિવાર અને આ કેસમાં અરજી કરનારમાંથી કોઈ પણ ત્યાં હાજર નહોતું.
આ ભોંયરામાંથી મળી આવેલી કુલ ૮ મૂર્તિઓની પૂજા કરવામાં આવી હતી. આ મૂર્તિઓ પહેલાંથી જ સરકારી તિજોરીમાં હાજર હતી. ત્યાંથી તેને પૂજા માટે બહાર ભોંયરામાં લઈ જવામાં આવી હતી. તેમાં પથ્થરના શિવલિંગના બે અડધિયા, એક ભગવાન વિષ્ણુની મૂર્તિ, હનુમાનની બે મૂર્તિ, એક ગણેશની મૂર્તિ, એક નાનો પથ્થર છે, જેના પર રામ લખેલું છે અને ગંગાજીનું મકર છે. વહીવટી તંત્રનું કહેવું છે કે આમાંથી કોઈ પણ પ્રતિમા પૂર્ણ નથી અને તમામ તૂટી ગઈ છે. ભોંયરામાં અંદર જવું સૌથી સરળ હતું કારણ કે તેમાં કોઈ દરવાજો નહોતો. જ્યારે પુરાતત્ત્વ ખાતાએ તેનો સર્વે શરૂ કર્યો ત્યારે તેણે આ ભોંયરામાંથી માટી કાઢવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ સર્વેમાં હિંદુઓએ મસ્જિદના સંકુલમાં શિવલિંગ હોવાનો દાવો કર્યો હતો. અત્યારે પણ ભોંયરામાં ચામાચીડિયાં પડ્યાં છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
