નવી દિલ્હી: પાકિસ્તાનના (Pakistan) ભૂતપૂર્વ આર્મી ચીફ (Former Army chief) અને ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ (Former President) પરવેઝ મુશર્રફનું (Pervez Musharraf) લાંબી માંદગી બાદ રવિવારે અવસાન થયું હતું. 79 વર્ષની વયે તેમણે દુબઈની (Dubai) અમેરિકન હોસ્પિટલમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. પરવેઝ મુશર્રફે 1999 થી 2008 સુધી પાકિસ્તાન પર શાસન કર્યું હતું. મુશર્રફનો કાર્યકાળ વિવાદોથી ભરેલો રહ્યો હતો. આ દરમિયાન ભારત-પાકિસ્તાન સંબંધોની વાત કરવામાં આવે તો જુલાઈ 2001ની આગ્રા સમિટનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે. આ મંત્રણા શરૂ થાય તે પહેલા જ નિષ્ફળ ગઈ હતી. જાણો શા માટે?
એક અહેવાલ મુજબ ફેબ્રુઆરી 1999માં ભારતના તત્કાલિન વડાપ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીની પહેલ પર લાહોરમાં પાકિસ્તાન સાથે વાતચીત થઈ હતી. જેમાં પાકિસ્તાનના વડાપ્રધાન નવાઝ શરીફે ભાગ લીધો હતો. જો કે, આ વાતચીતના પરિણામો પહેલા, જુલાઈ 1999માં પાકિસ્તાને કારગિલ યુદ્ધ શરૂ કર્યું હતું. દરમિયાન, વડા પ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીએ નવેમ્બર 2000 માં રમઝાનના અવસર પર જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં આતંકવાદ વિરોધી કામગીરી પર છ મહિનાના ‘સંઘરવિરામ’ની જાહેરાત કરી હતી. આ દરમિયાન સૈન્ય દળ શાંતિથી બેસી નહોતું પરંતુ આતંકવાદીઓ સામે ઓછું આક્રમક બન્યું હતું.
કારગીલના તાજા ઘા વચ્ચે આગ્રાની વાતો
આ યુદ્ધવિરામનો અંત આવવાનો હતો ત્યારે અટલ બિહારી વાજપેયીએ એક દિવસ લાલકૃષ્ણ અડવાણી અને વિદેશ મંત્રી જસવંત સિંહને પૂછ્યું, ‘આગળ શું કરવું?’ અડવાણીએ કહ્યું, ‘અટલજી, તમે જનરલ પરવેઝ મુશર્રફને ભારત આવીને મંત્રણા કરવા માટે આમંત્રણ કેમ નથી આપતા?’ પરવેઝ મુશર્રફ પોતે આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયમાં અલગ પડી ગયેલા પાકિસ્તાનની છબી બદલવા માંગે છે. આવી સ્થિતિમાં તેઓ ભારત સાથે વાત કરવા પણ ઇચ્છુક હતા. વાટાઘાટો માટે આગ્રાની પસંદગી કરવામાં આવી હતી, તારીખો નક્કી કરવામાં આવી હતી. 14 જુલાઈ 2001ના રોજ, પરવેઝ મુશર્રફ તેમની પત્ની સાથે દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રપતિ ભવન પહોંચ્યા હતા. કારગીલ યુદ્ધ માત્ર બે વર્ષનું હતું એટલે ઘા તાજા હતા પણ સમાધાનની આશા જાગી હતી.
મુશર્રફ પ્રત્યાર્પણ સંધિ માટે સંમત થયા
ગૃહમંત્રી લાલકૃષ્ણ અડવાણી પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ પરવેઝ મુશર્રફને મળવા અહીં પહોંચ્યા હતા. પ્રારંભિક ઔપચારિક વાતચીત પછી અડવાણીએ મુશર્રફને કહ્યું, ‘હું તાજેતરમાં તુર્કીથી પાછો ફર્યો છું. તુર્કીએ ભારત સાથે પ્રત્યાર્પણ સંધિ કરી છે, શા માટે ભારત અને પાકિસ્તાને પણ એક સમાન સંધિ ન કરવી જોઈએ જેથી કરીને એકબીજાના દેશમાં છુપાયેલા ગુનેગારોને ન્યાયના ઠેકાણે લાવી શકાય?’ આના પર મુશર્રફે કહ્યું, ‘હા, કેમ નહીં, ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે પ્રત્યાર્પણ સંધિ હોવી જોઈએ.’
અડવાણીએ કહ્યું- પણ તે પહેલા તમે દાઉદ…
આગળ અડવાણીએ કહ્યું, ‘આ સંધિ ઔપચારિક રીતે લાગુ થાય તે પહેલાં, જો તમે 1993ના મુંબઈ બ્લાસ્ટ માટે જવાબદાર દાઉદ ઈબ્રાહિમને ભારતને સોંપશો તો તે શાંતિ પ્રક્રિયાને આગળ વધારવામાં ઘણી મદદ કરશે.’ દાઉદનું નામ સાંભળીને મુશર્રફનો ચહેરો ફિક્કો પડી ગયો. તેણે કહ્યું, ‘અડવાણીજી, હું સમજી ગયો કે તમે શું કહેવા માગો છો… હું તમને સ્પષ્ટપણે કહેવા માંગુ છું કે દાઉદ ઈબ્રાહિમ પાકિસ્તાનમાં નથી.’
મુશર્રફે આતંકવાદ છોડી દીધો અને કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો
આ એક બાબત હતી, જેના કારણે આગ્રા સમાધાન વાટાઘાટો શરૂ થાય તે પહેલા જ ઉતાવળમાં સમાપ્ત થઈ ગઈ હતી. પરવેઝ મુશર્રફ તેમના પ્રતિનિધિમંડળ અને અધિકારીઓ સાથે આગ્રા પહોંચ્યા હતા. બંને દેશો તરફથી 16 જુલાઈના રોજ સંયુક્ત પ્રસ્તાવ લાવવાનો હતો, પરંતુ પાકિસ્તાન ન તો શિમલા સમજૂતી કે લાહોર સમજૂતીનો ઉલ્લેખ કરવા તૈયાર હતું. તે સરહદ પારના આતંકવાદને અંકુશમાં લેવાના મુદ્દે પણ તૈયાર નથી. અહીં, ઉલટું, તેમણે સમગ્ર ચર્ચાના કેન્દ્રમાં કાશ્મીર મુદ્દાને લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.
મુશર્રફ ખાલી હાથે પાકિસ્તાન ફર્યા
કંઈ કામ ન થયું અને મુશર્રફ ખાલી હાથે પાછા ફર્યા હતા. વાતાવરણ બગડતા અને પોતાના ધારેલા પ્રમાણે કાશ્મીક મુદ્દા પર ચર્ચા ન થતા તે અકડાય ગયા હતા અને ખ્વાજા મોઇનુદ્દીન ચિશ્તીની દરગાહ પર જવાનું ટાળ્યું હતું. આ વાતચીત બાદ મુશર્રફને જાહેર વિદાય આપવામાં આવી ન હતી, વાજપેયીએ પણ કેમેરા સામે હાથ મિલાવ્યા ન હતા.
મુશર્રફનું દિલ્હી કનેક્શન
11 ઓગસ્ટ, 1943ના રોજ નવી દિલ્હીના દરિયાગંજમાં જન્મેલા મુશર્રફનો ભારત સાથે ગાઢ સંબંધ હતો. પરંતુ 1947ના ભાગલા વખતે તેમના પરિવારે પાકિસ્તાન જવાનું નક્કી કર્યું હતું. મુશર્રફ જ્યારે માત્ર ચાર વર્ષના હતા ત્યારે ભારતને આઝાદી મળી અને તે જ સમયે દેશ બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયો હતો. ભારતના મુસ્લિમો માટે પાકિસ્તાન એક નવું સ્થળ બની ગયું હતું. મુશર્રફના પિતા પાકિસ્તાન સિવિલ સર્વિસમાં જોડાયા અને પાકિસ્તાન સરકાર માટે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. બાદમાં તેમના પિતા વિદેશ મંત્રાલયમાં જોડાયા અને તુર્કીમાં ચાર્જ સંભાળ્યો હતો.
મુશર્રફે તેમના બાળપણના તમામ અનુભવો તેમની આત્મકથા ઇન ધ લાઇન ઓફ ફાયરઃ અ મેમોયરમાં લખ્યા છે. મુશર્રફનો પરિવાર 1949માં અંકારા ગયો, જ્યારે તેમના પિતા પાકિસ્તાનથી તુર્કીમાં રાજદ્વારી પ્રતિનિયુક્તિનો ભાગ બન્યા હતા. પછી તે પાછો ફર્યો અને કરાચીની સેન્ટ પેટ્રિક સ્કૂલમાં અભ્યાસ કર્યો, ત્યારબાદ તેણે લાહોરની ફોરમેન ક્રિશ્ચિયન કોલેજ યુનિવર્સિટીમાં એડમિશન લીધું હતું. મુશર્રફનો પ્રિય વિષય ગણિત હતો, પરંતુ બાદમાં તેમણે અર્થશાસ્ત્રમાં રસ લેવાનું શરૂ કર્યું હતું. 1961 માં, 18 વર્ષની ઉંમરે, મુશર્રફે કાકુલમાં પાકિસ્તાન મિલિટરી એકેડમીમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. PMA અને પ્રારંભિક સંયુક્ત લશ્કરી અજમાયશમાં તેમના કોલેજના વર્ષો દરમિયાન, મુશર્રફે પાકિસ્તાન એરફોર્સના પીક્યુ મહેંદી અને નૌકાદળના અબ્દુલ અઝીઝ મિર્ઝા સાથે રૂમ શેર કર્યો હતો.
