હું સૂઈ જાઉં તે પહેલાં મારે બહુ લાંબુ ચાલવાનું છે: રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની કવિતા ‘સ્ટોપિંગ બાય વુડ્સ ઓન એ સ્નોઈ ઈવનિંગ’નું અવતરણ. આ વાક્યનો અર્થ જુદા જુદા લોકો માટે અલગ રીતે થાય છે. પણ રેખાંકિત અભિવ્યક્તિ એ છે કે ધ્યેય પ્રાપ્ત કરતા પહેલા સખત મહેનત કરવી પડે છે. તેનો ઉપયોગ જીવનના લગભગ દરેક ક્ષેત્રોમાં થાય છે જેમાં સાહિત્ય, વ્યવસાય અને રોજિંદા જીવનનો પણ સમાવેશ થાય છે પણ વિવિધ અર્થો સાથે અને એક સામાન્ય અર્થ સાથે કે સતત આગળ વધતા રહેવું. રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની સરળ પરંતુ વ્યાખ્યાયિત વાક્યની ભાવનાથી વિપક્ષી એકતાનો સર્વ-મહત્વપૂર્ણ ભૂત કેવી રીતે દૂર રહી શકે?
વિપક્ષી એકતાની પ્રક્રિયા ગમે તેટલી બોજારૂપ હોય, કેટલીક વખત વિરોધ પક્ષોના નેતાઓના અહંકાર તેમની એકતા માટે સમસ્યા બને છે. નરેન્દ્ર મોદીની સરકારને હાંકી કાઢવા અને વિકલ્પ પ્રદાન કરવા માટે આવા કોઈ પણ સંયોજનો બહુમતી સંખ્યા હાંસલ કરે તે પહેલાં તેમની વડા પ્રધાન બનવાની મહત્વાકાંક્ષાઓ મોટો અવરોધ છે. આનો અર્થ એ નથી કે વિપક્ષી રેન્કમાં એકમાત્ર રાષ્ટ્રીય પક્ષ કોંગ્રેસ અને પ્રાદેશિક પક્ષો વચ્ચે બારમાસી અથડામણો અને ક્રોસ-કનેક્શન્સ હોવા છતાં આ દિશામાં કોઈ પ્રગતિ થઈ નથી. સામાન્ય ઉદ્દેશ્ય બનાવવા માટે તેઓ જેટલા અંતરને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરે છે, તેટલી વાર તેઓ એકબીજાથી વધુ દૂર જાય છે.
તેમ છતાં, સંસદના બજેટ સત્રના ચાલી રહેલા બીજા તબક્કા દરમિયાન વિરોધ પક્ષો એકજુટ ચહેરાનું મજબૂત પ્રતિક રજૂ કરવામાં સફળ રહ્યા છે. વિરોધ પક્ષોને જોડવા માટેનું ખૂબ જ જરૂરી ગુંદર મુખ્યત્વે ભૂતપૂર્વ કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીએ આપ્યું છે પોતાના ‘મોદી-અદાણી વાર્તા’ના આડમાં વડા પ્રધાન મોદી પર સતત હુમલા દ્વારા, જેને રાહુલ ગાંધી ક્રોની મૂડીવાદને પ્રોત્સાહિત કરતી પદ્ધતિ અને લોકશાહી સંસ્થાઓ પર હુમલા તરીકે વર્ણવે છે. બીજું પરિબળ લગભગ દરેક વિપક્ષી નેતા અથવા તેના સગાઓ પર એન્ફોર્સમેન્ટ-ડિરેક્ટોરેટ-સીબીઆઈના દરોડા છે.
વિરોધી પક્ષોએ આ સંસદના બે ગૃહોની અંદર સંયુક્ત પ્રદર્શન કર્યું, અલબત્ત, અમુક પક્ષો જેમ કે તૃણમૂલ કોંગ્રેસ (ટીએમસી), ભારતીય રાષ્ટ્ર સમિતિ (બીઆરએસ) અને આમ આદમી પાર્ટીએ (આપ) તેમની ઓળખ અને દાવાઓ અકબંધ રાખવાના પ્રયાસમાં વિશિષ્ટ અભિવ્યક્તિઓ કરી. પણ આ ભાવના હજુ પણ સંસદની બહાર તેમના પ્રયત્નોમાં પ્રતિબિંબિત થવાની છે. અદાણી-જૂથના વ્યવહારમાં સંયુક્ત સંસદીય સમિતિ (જેપીસી) દ્વારા તપાસની માગણી પર કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળના વિપક્ષો અને ભાજપની બેન્ચ વચ્ચે લોકસભા અને રાજ્યસભાની અંદરના લડાયક દ્રશ્યો, બહારના સમાન શક્તિ પ્રદર્શન સાથે મેળ ખાતા નથી. વિરોધી પક્ષોના ત્રણથી ચાર જુદા જુદા જૂથો એક જ મુદ્દા પર સંસદ ભવનના લોન્સમાં વિરોધ કરી રહ્યા છે તે વિપક્ષી એકતા માટે સુખદાયક દૃશ્ય નથી.
ચોક્કસપણે, તેનાથી ભાજપ નેતૃત્વ અને પાર્ટીના વ્યૂહરચનાકારો ખૂબ જ ખુશ થયા હશે. અહીં રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની પ્રખ્યાત કવિતા આવે છે પણ ફેરફાર સાથે. તેઓ વિપક્ષી એકતા હાંસલ કરે અથવા ભાજપની તાકાતનો સામનો કરવા માટે ઓછામાં ઓછી સામાન્ય સમજણ હાંસલ કરે તે પહેલાં તેમને માઇલો જવું પડશે. વડા પ્રધાન પદની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને નિયંત્રિત કરવા ઉપરાંત, તાકીદ એ છે કે એકબીજાના મહત્વને ઓળખો અને અમુક બાબતોને મતદાન પછીના સમયગાળા પર છોડી દો. સંસદના બજેટ સત્રની વચ્ચે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ટીકાકારો અને સમર્થકો એકબીજા પર કટાક્ષ કરતા હોય તેવા અદાણી-જૂથ, તપાસ એજન્સીઓના કથિત દુરુપયોગ અને બંધારણીય સંસ્થાઓને સંડોવતા વિવાદને આગળ વધારવા માટે રાહુલ ગાંધીનું પગલું, હકીકતમાં, વિરોધ પક્ષોને નજીક આવતા પ્રોત્સાહન આપે છે. કયો પક્ષ અથવા નેતા એકતાનો મુખ્ય ભાગ હોવો જોઈએ તે સહિત કેટલાક પાયાના મુદ્દાઓ પર તેમના મતભેદો હોવા છતાં આ બન્યું છે.
ચોક્કસપણે, સ્ટોક હેરાફેરીના આક્ષેપો સહિત અદાણી જૂથને લગતી ઘટનાઓ પર વિપક્ષી છાવણી દ્વારા મૂકવામાં આવેલા આ ‘એકતા’ના પ્રદર્શને કેન્દ્ર સરકાર અને સત્તાધારી ભાજપને ચિંતામાં મૂકી દીધા છે. મોદી સામેના વિપક્ષના તિરસ્કાર અને ગાંધીના કૃત્યને ‘રાષ્ટ્રના હિતની વિરુદ્ધ’ અને ‘સીબીઆઈ-ઈડી સ્વતંત્ર રીતે વિપક્ષી નેતાઓ સામે ભ્રષ્ટાચારના કેસોની સ્વતંત્ર રીતે પીછો કરી રહી છે’ એમ વર્ણવીને ભાજપે પ્રતિક્રિયા આપી છે જે સંસદમાં વિપક્ષી એકતાના દેખાવનું પરિણામ છે.
સંસદ સત્ર દરમિયાન વિપક્ષી એકતા એ એક રસપ્રદ કેસ સ્ટડી છે જેણે આશા જગાવી છે. શું તે લોકસભાની ચૂંટણી પહેલા સંયુક્ત ફોરમમાં પરિણમશે કે કેમ, તે હજુ પણ એક ગૂંચવણભર્યો પ્રશ્ન છે. એક વાત સ્પષ્ટ હતી કે વિરોધ પક્ષોએ તેમના મતભેદોને બાજુએ રાખ્યા છે અને જેપીસી અથવા સુપ્રીમ કોર્ટની દેખરેખ હેઠળની સ્વતંત્ર તપાસ માટે અવાજની માગ માટે વ્યૂહાત્મક રીતે સંકલન કર્યું છે. જ્યારે કેટલાક પક્ષોએ ગૃહની કાર્યવાહીનો બહિષ્કાર કર્યો હતો, ત્યારે અન્ય લોકોએ કુનેહપૂર્વક કામ કર્યું હતું અને અદાણી જૂથને પકડવામાં નિષ્ફળ જવા માટે કેન્દ્ર સરકારને નિશાન બનાવવા માટે બજેટ સત્રનો ઉપયોગ કર્યો હતો.
શું સંસદ સત્ર પછી વ્યૂહાત્મક સંકલનની આ ભાવના ચાલુ રહેશે અને શું વિપક્ષ આ ગતિ જાળવી શકશે? આગામી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓમાં આ શક્ય દેખાતું નથી જેમાં કોંગ્રેસ શાસિત બે રાજ્યો રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢ ઉપરાંત મધ્યપ્રદેશમાં કોંગ્રેસ પક્ષ ભાજપનો મુખ્ય હરીફ છે. મધ્યપ્રદેશમાં કમલનાથની આગેવાની હેઠળની કોંગ્રેસ સરકારને બીજેપી અને દિલ્હીમાં રહેલી સત્તાઓ દ્વારા કેવી રીતે ગુપ્ત માધ્યમોથી હટાવવામાં આવી, તે જાણીતી હકીકત છે.
ભવિષ્યમાં પણ આ ભાવના ચાલુ રહેવા પર શંકા ઊભી થાય છે કારણ કે પેગાસસ સ્પાયવેર અંગેનો વિવાદ ફાટી નીકળ્યો હતો અને ત્રણ કૃષિ બીલ પર ખેડૂતોનાં આંદોલન દરમિયાન સમાન વ્યૂહાત્મક એકતા જોવા મળી હતી. જો કે, આગામી તબક્કાની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ નજીક આવતાં જ તે ભાવના અદૃશ્ય થઈ ગઈ હતી. કોંગ્રેસ સહિત તમામ વિપક્ષી પાર્ટીઓએ વ્યાપક સમજણ કેળવવી જોઈએ પછી ભલે તેઓ ચૂંટણી પહેલાં અથવા પોસ્ટ-પોલ જોડાણ ઈચ્છતા હોય. મતદાન પછીના દૃશ્યમાં ફેરફારો માટે અવકાશ સાથે બંને કિસ્સાઓમાં સમજણના રૂપરેખાઓ પર કામ કરી શકાય છે.
વિપક્ષી એકતામાં તમામ હિતધારકોને એક અનુભૂતિ થવી જોઈએ કે કોંગ્રેસ વિના વિપક્ષી એકતા થઈ શકતી નથી, કારણ કે પ્રાદેશિક પક્ષોને ધ્યાનમાં લીધા વિના આવો કોઈ વિકાસ શક્ય નથી. આ બાબતની હકીકત એ છે કે પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિમાં ચૂંટણી પહેલા અને પછીના જોડાણની દરખાસ્તોને એકસાથે જોવી જોઈએ. ચૂંટણી પછીના જોડાણ માટે પણ વિરોધ પક્ષોએ કેટલીક પૂર્વ-ચૂંટણી સમજણ પર પહોંચવું પડશે જેના પર ચતુરાઈથી કામ કરવું પડશે.
આ સંભવિત જોડાણ ભાગીદારોએ એવી પરિસ્થિતિઓને ધિક્કારવી જોઈએ જ્યાં તેઓ અલગથી ચૂંટણી લડતી વખતે પણ એકબીજાની સંભાવનાઓને નુકસાન પહોંચાડતા હોય તેવું જોવામાં આવે. કોંગ્રેસે પ્રાદેશિક ખેલાડીઓની આકાંક્ષાઓનું સન્માન કરવું જોઈએ અને પ્રાદેશિક પક્ષોએ રાતોરાત રાષ્ટ્રીય ખેલાડી બનવા માટે અતિ ઉત્સાહી ન બનવું જોઈએ. ટીએમસી, આપ અને બીઆરએસ આ શ્રેણીમાં આવે છે. જો પ્રી-પોલ ગઠબંધન બનાવવું હોય તો તે સામાન્ય ચૂંટણી પહેલા વાજબી સમયે થવું જોઈએ. છેલ્લી ક્ષણે જોડાણ કરવાનો વિચાર ભૂતકાળમાં વિનાશક સાબિત થયો છે અને વધુ સારી સમજણ પ્રાપ્ત કરવાને બદલે વધુ વિરોધાભાસ તરફ લઈ ગયો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
હું સૂઈ જાઉં તે પહેલાં મારે બહુ લાંબુ ચાલવાનું છે: રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની કવિતા ‘સ્ટોપિંગ બાય વુડ્સ ઓન એ સ્નોઈ ઈવનિંગ’નું અવતરણ. આ વાક્યનો અર્થ જુદા જુદા લોકો માટે અલગ રીતે થાય છે. પણ રેખાંકિત અભિવ્યક્તિ એ છે કે ધ્યેય પ્રાપ્ત કરતા પહેલા સખત મહેનત કરવી પડે છે. તેનો ઉપયોગ જીવનના લગભગ દરેક ક્ષેત્રોમાં થાય છે જેમાં સાહિત્ય, વ્યવસાય અને રોજિંદા જીવનનો પણ સમાવેશ થાય છે પણ વિવિધ અર્થો સાથે અને એક સામાન્ય અર્થ સાથે કે સતત આગળ વધતા રહેવું. રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની સરળ પરંતુ વ્યાખ્યાયિત વાક્યની ભાવનાથી વિપક્ષી એકતાનો સર્વ-મહત્વપૂર્ણ ભૂત કેવી રીતે દૂર રહી શકે?
વિપક્ષી એકતાની પ્રક્રિયા ગમે તેટલી બોજારૂપ હોય, કેટલીક વખત વિરોધ પક્ષોના નેતાઓના અહંકાર તેમની એકતા માટે સમસ્યા બને છે. નરેન્દ્ર મોદીની સરકારને હાંકી કાઢવા અને વિકલ્પ પ્રદાન કરવા માટે આવા કોઈ પણ સંયોજનો બહુમતી સંખ્યા હાંસલ કરે તે પહેલાં તેમની વડા પ્રધાન બનવાની મહત્વાકાંક્ષાઓ મોટો અવરોધ છે. આનો અર્થ એ નથી કે વિપક્ષી રેન્કમાં એકમાત્ર રાષ્ટ્રીય પક્ષ કોંગ્રેસ અને પ્રાદેશિક પક્ષો વચ્ચે બારમાસી અથડામણો અને ક્રોસ-કનેક્શન્સ હોવા છતાં આ દિશામાં કોઈ પ્રગતિ થઈ નથી. સામાન્ય ઉદ્દેશ્ય બનાવવા માટે તેઓ જેટલા અંતરને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરે છે, તેટલી વાર તેઓ એકબીજાથી વધુ દૂર જાય છે.
તેમ છતાં, સંસદના બજેટ સત્રના ચાલી રહેલા બીજા તબક્કા દરમિયાન વિરોધ પક્ષો એકજુટ ચહેરાનું મજબૂત પ્રતિક રજૂ કરવામાં સફળ રહ્યા છે. વિરોધ પક્ષોને જોડવા માટેનું ખૂબ જ જરૂરી ગુંદર મુખ્યત્વે ભૂતપૂર્વ કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીએ આપ્યું છે પોતાના ‘મોદી-અદાણી વાર્તા’ના આડમાં વડા પ્રધાન મોદી પર સતત હુમલા દ્વારા, જેને રાહુલ ગાંધી ક્રોની મૂડીવાદને પ્રોત્સાહિત કરતી પદ્ધતિ અને લોકશાહી સંસ્થાઓ પર હુમલા તરીકે વર્ણવે છે. બીજું પરિબળ લગભગ દરેક વિપક્ષી નેતા અથવા તેના સગાઓ પર એન્ફોર્સમેન્ટ-ડિરેક્ટોરેટ-સીબીઆઈના દરોડા છે.
વિરોધી પક્ષોએ આ સંસદના બે ગૃહોની અંદર સંયુક્ત પ્રદર્શન કર્યું, અલબત્ત, અમુક પક્ષો જેમ કે તૃણમૂલ કોંગ્રેસ (ટીએમસી), ભારતીય રાષ્ટ્ર સમિતિ (બીઆરએસ) અને આમ આદમી પાર્ટીએ (આપ) તેમની ઓળખ અને દાવાઓ અકબંધ રાખવાના પ્રયાસમાં વિશિષ્ટ અભિવ્યક્તિઓ કરી. પણ આ ભાવના હજુ પણ સંસદની બહાર તેમના પ્રયત્નોમાં પ્રતિબિંબિત થવાની છે. અદાણી-જૂથના વ્યવહારમાં સંયુક્ત સંસદીય સમિતિ (જેપીસી) દ્વારા તપાસની માગણી પર કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળના વિપક્ષો અને ભાજપની બેન્ચ વચ્ચે લોકસભા અને રાજ્યસભાની અંદરના લડાયક દ્રશ્યો, બહારના સમાન શક્તિ પ્રદર્શન સાથે મેળ ખાતા નથી. વિરોધી પક્ષોના ત્રણથી ચાર જુદા જુદા જૂથો એક જ મુદ્દા પર સંસદ ભવનના લોન્સમાં વિરોધ કરી રહ્યા છે તે વિપક્ષી એકતા માટે સુખદાયક દૃશ્ય નથી.
ચોક્કસપણે, તેનાથી ભાજપ નેતૃત્વ અને પાર્ટીના વ્યૂહરચનાકારો ખૂબ જ ખુશ થયા હશે. અહીં રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની પ્રખ્યાત કવિતા આવે છે પણ ફેરફાર સાથે. તેઓ વિપક્ષી એકતા હાંસલ કરે અથવા ભાજપની તાકાતનો સામનો કરવા માટે ઓછામાં ઓછી સામાન્ય સમજણ હાંસલ કરે તે પહેલાં તેમને માઇલો જવું પડશે. વડા પ્રધાન પદની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને નિયંત્રિત કરવા ઉપરાંત, તાકીદ એ છે કે એકબીજાના મહત્વને ઓળખો અને અમુક બાબતોને મતદાન પછીના સમયગાળા પર છોડી દો. સંસદના બજેટ સત્રની વચ્ચે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ટીકાકારો અને સમર્થકો એકબીજા પર કટાક્ષ કરતા હોય તેવા અદાણી-જૂથ, તપાસ એજન્સીઓના કથિત દુરુપયોગ અને બંધારણીય સંસ્થાઓને સંડોવતા વિવાદને આગળ વધારવા માટે રાહુલ ગાંધીનું પગલું, હકીકતમાં, વિરોધ પક્ષોને નજીક આવતા પ્રોત્સાહન આપે છે. કયો પક્ષ અથવા નેતા એકતાનો મુખ્ય ભાગ હોવો જોઈએ તે સહિત કેટલાક પાયાના મુદ્દાઓ પર તેમના મતભેદો હોવા છતાં આ બન્યું છે.
ચોક્કસપણે, સ્ટોક હેરાફેરીના આક્ષેપો સહિત અદાણી જૂથને લગતી ઘટનાઓ પર વિપક્ષી છાવણી દ્વારા મૂકવામાં આવેલા આ ‘એકતા’ના પ્રદર્શને કેન્દ્ર સરકાર અને સત્તાધારી ભાજપને ચિંતામાં મૂકી દીધા છે. મોદી સામેના વિપક્ષના તિરસ્કાર અને ગાંધીના કૃત્યને ‘રાષ્ટ્રના હિતની વિરુદ્ધ’ અને ‘સીબીઆઈ-ઈડી સ્વતંત્ર રીતે વિપક્ષી નેતાઓ સામે ભ્રષ્ટાચારના કેસોની સ્વતંત્ર રીતે પીછો કરી રહી છે’ એમ વર્ણવીને ભાજપે પ્રતિક્રિયા આપી છે જે સંસદમાં વિપક્ષી એકતાના દેખાવનું પરિણામ છે.
સંસદ સત્ર દરમિયાન વિપક્ષી એકતા એ એક રસપ્રદ કેસ સ્ટડી છે જેણે આશા જગાવી છે. શું તે લોકસભાની ચૂંટણી પહેલા સંયુક્ત ફોરમમાં પરિણમશે કે કેમ, તે હજુ પણ એક ગૂંચવણભર્યો પ્રશ્ન છે. એક વાત સ્પષ્ટ હતી કે વિરોધ પક્ષોએ તેમના મતભેદોને બાજુએ રાખ્યા છે અને જેપીસી અથવા સુપ્રીમ કોર્ટની દેખરેખ હેઠળની સ્વતંત્ર તપાસ માટે અવાજની માગ માટે વ્યૂહાત્મક રીતે સંકલન કર્યું છે. જ્યારે કેટલાક પક્ષોએ ગૃહની કાર્યવાહીનો બહિષ્કાર કર્યો હતો, ત્યારે અન્ય લોકોએ કુનેહપૂર્વક કામ કર્યું હતું અને અદાણી જૂથને પકડવામાં નિષ્ફળ જવા માટે કેન્દ્ર સરકારને નિશાન બનાવવા માટે બજેટ સત્રનો ઉપયોગ કર્યો હતો.
શું સંસદ સત્ર પછી વ્યૂહાત્મક સંકલનની આ ભાવના ચાલુ રહેશે અને શું વિપક્ષ આ ગતિ જાળવી શકશે? આગામી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓમાં આ શક્ય દેખાતું નથી જેમાં કોંગ્રેસ શાસિત બે રાજ્યો રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢ ઉપરાંત મધ્યપ્રદેશમાં કોંગ્રેસ પક્ષ ભાજપનો મુખ્ય હરીફ છે. મધ્યપ્રદેશમાં કમલનાથની આગેવાની હેઠળની કોંગ્રેસ સરકારને બીજેપી અને દિલ્હીમાં રહેલી સત્તાઓ દ્વારા કેવી રીતે ગુપ્ત માધ્યમોથી હટાવવામાં આવી, તે જાણીતી હકીકત છે.
ભવિષ્યમાં પણ આ ભાવના ચાલુ રહેવા પર શંકા ઊભી થાય છે કારણ કે પેગાસસ સ્પાયવેર અંગેનો વિવાદ ફાટી નીકળ્યો હતો અને ત્રણ કૃષિ બીલ પર ખેડૂતોનાં આંદોલન દરમિયાન સમાન વ્યૂહાત્મક એકતા જોવા મળી હતી. જો કે, આગામી તબક્કાની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ નજીક આવતાં જ તે ભાવના અદૃશ્ય થઈ ગઈ હતી. કોંગ્રેસ સહિત તમામ વિપક્ષી પાર્ટીઓએ વ્યાપક સમજણ કેળવવી જોઈએ પછી ભલે તેઓ ચૂંટણી પહેલાં અથવા પોસ્ટ-પોલ જોડાણ ઈચ્છતા હોય. મતદાન પછીના દૃશ્યમાં ફેરફારો માટે અવકાશ સાથે બંને કિસ્સાઓમાં સમજણના રૂપરેખાઓ પર કામ કરી શકાય છે.
વિપક્ષી એકતામાં તમામ હિતધારકોને એક અનુભૂતિ થવી જોઈએ કે કોંગ્રેસ વિના વિપક્ષી એકતા થઈ શકતી નથી, કારણ કે પ્રાદેશિક પક્ષોને ધ્યાનમાં લીધા વિના આવો કોઈ વિકાસ શક્ય નથી. આ બાબતની હકીકત એ છે કે પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિમાં ચૂંટણી પહેલા અને પછીના જોડાણની દરખાસ્તોને એકસાથે જોવી જોઈએ. ચૂંટણી પછીના જોડાણ માટે પણ વિરોધ પક્ષોએ કેટલીક પૂર્વ-ચૂંટણી સમજણ પર પહોંચવું પડશે જેના પર ચતુરાઈથી કામ કરવું પડશે.
આ સંભવિત જોડાણ ભાગીદારોએ એવી પરિસ્થિતિઓને ધિક્કારવી જોઈએ જ્યાં તેઓ અલગથી ચૂંટણી લડતી વખતે પણ એકબીજાની સંભાવનાઓને નુકસાન પહોંચાડતા હોય તેવું જોવામાં આવે. કોંગ્રેસે પ્રાદેશિક ખેલાડીઓની આકાંક્ષાઓનું સન્માન કરવું જોઈએ અને પ્રાદેશિક પક્ષોએ રાતોરાત રાષ્ટ્રીય ખેલાડી બનવા માટે અતિ ઉત્સાહી ન બનવું જોઈએ. ટીએમસી, આપ અને બીઆરએસ આ શ્રેણીમાં આવે છે. જો પ્રી-પોલ ગઠબંધન બનાવવું હોય તો તે સામાન્ય ચૂંટણી પહેલા વાજબી સમયે થવું જોઈએ. છેલ્લી ક્ષણે જોડાણ કરવાનો વિચાર ભૂતકાળમાં વિનાશક સાબિત થયો છે અને વધુ સારી સમજણ પ્રાપ્ત કરવાને બદલે વધુ વિરોધાભાસ તરફ લઈ ગયો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.