જેડી (યુ) સુપ્રીમો નીતીશ કુમારે વિપક્ષી ગઠબંધન I.N.D.I.A. સાથે અચાનક સંબંધો તોડી નાખ્યા પછી પાંચમી એનડીએ સરકારનું નેતૃત્વ કરવા માટે રેકોર્ડ 9મી વખત બિહારના મુખ્યમંત્રી તરીકે શપથ લીધા, તેમણે ઈન્ડિયા ગઠબંધનના રચનાકાર હોવાનો દાવો કર્યો હતો. જો કુમારે મુખ્યમંત્રી તરીકે 5 વર્ષની મુદત પૂરી કરી હોત, તો કદાચ તેઓ લગભગ ચાર દાયકા સુધી મુખ્યમંત્રી પદ સંભાળવાનો ગીનીસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડ બનાવતે. તેઓ એક પછી એક નવ વખત મુખ્યમંત્રી બન્યા તે એક રસપ્રદ કેસ સ્ટડી બનાવે છે.
કુમારનો તાજેતરનો પક્ષપલટો બહુ જ ઓછા સમયમાં રાજકીય રંગ બદલવાના તેમના પરાક્રમ વિશે જણાવે છે. તેમના સાથી સમાજવાદી લાલૂ પ્રસાદ યાદવના રાષ્ટ્રીય જનતા દળ (આરજેડી) અને કોંગ્રેસ સાથે એક ગઠબંધન બનાવ્યાના 17 મહિનાની અંદર તેઓ ગઠબંધન બદલીને સત્તામાં આવ્યા છે. નિશ્ચિતપણે, તેમણે નવા ધોરણો સ્થાપિત કર્યા છે અને ‘આયા રામ ગયા રામ’ની ધૂનને પકડવા માટે એક પ્રકારનો રેકોર્ડ સ્થાપિત કર્યો છે.
કુમારના તાજેતરના રાજનીતિક પગલાંને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં વર્ણવવા માટે એક અગ્રણી અંગ્રેજી રાષ્ટ્રીય દૈનિકની હેડલાઈન કરતાં વધુ સારું કંઈ નથી. ‘‘સબ કા સાથ, અપના વિકાસ?’ નીતિશ 9મી વખત મુખ્યમંત્રી બન્યા.’’ આ આકર્ષક હેડલાઇન્સે ઘણુ બધું કહી દીધું હતું.
કુમારને એવા સમયે રંગ બદલવા માટે એક સ્થાપિત ટ્રેપેઝ કલાકારની રીતે કુદકો મારવા કેમ પ્રેરિત કર્યા જ્યારે તેઓ ઈન્ડિયા ગઠબંધનમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી રહ્યા હોવાની સૂચના આપવામાં આવી હતી, તે આશ્ચર્યજનક હોવા છતાં આશ્ચર્યજનક નથી કારણ કે તેઓ તેમના ભવિષ્યના પગલાં અંગે પૂરતા સંકેતો આપી રહ્યા હતા. શું તેમને વિપક્ષી ગઠબંધનનું નેતૃત્વ કરીને સંભવિત વડા પ્રધાનના ઉમેદવાર તરીકે રજૂ કરવાની કોઈ શક્યતા દેખાઈ રહી ન હતી? કે પછી તે એનડીએ (મોદી-અમિત શાહ વાંચો) દ્વારા લાદવામાં આવેલા કોઈ પ્રકારના દબાણ હેઠળ હતા?
‘મિસ્ટર ક્લીન’ અને ‘સુશાશન બાબુ’ની તેમની લોકપ્રિય ઈમેજની કિંમતે તેમના બદલાયેલા વલણ પાછળના ચોક્કસ કારણ વિશે માત્ર કુમાર જ જાણતા હશે. દુર્ભાગ્યવશ તેમના માટે, રેકોર્ડ વખત બિહારના મુખ્યમંત્રી બનતા જ એક જ ફટકામાંમાં તેમણે ઉપરોક્ત બંને પદવી ગુમાવી દીધી છે. લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન તેમની ચૂંટણીની ક્ષમતાની શ્રેષ્ઠ કસોટી કરવામાં આવશે, પરંતુ તેમનો રાજકીય ગ્રાફ થોડા જ સમયમાં નાટકીય રીતે નીચો ગયો છે.
એમ કહેવું ખોટું નહીં હોય કે કુમારે દેશના રાજકીય ક્ષેત્રમાં નવું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. હવે તેમના પર વિશ્વાસ કરવો મુશ્કેલ છે. જે સંજોગોમાં તેમણે એનડીએમાં જોડાવાનું નક્કી કર્યું તેના કારણે તેમણે માત્ર પોતાની ઓળખ જ ગુમાવી નથી પરંતુ તેમને મોદી-શાહની જોડી પર પહેલા કરતા વધુ નિર્ભર બનાવી દીધા છે. જેઓ ઈન્ડિયા ગઠબંધન અને બિહારમાં જેડી (યુ)- આરજેડી-કોંગ્રેસ ગઠબંધન સરકારના સર્વોચ્ચ વડા તરીકે શાસન કરી રહ્યા હતા તેઓ હવે આદેશનું પાલન કરનાર નેતા બની જશે. રાજ્ય અને કેન્દ્રના ભાજપના નેતાઓએ કુમારના એનડીએમાં પાછા ફરવા પર જે રીતે પ્રતિક્રિયા આપી હતી તેના પરથી તે સ્પષ્ટ હતું.
તમામ વ્યવહારુ હેતુઓ માટે મિસ્ટર ક્લીને રાજકીય આપઘાત કર્યો છે. હાલના સમય માટે મુખ્યમંત્રીના કાર્યાલયમાં તેમનું શાસન ચાલુ રાખવાની ખાતરી કરવા સિવાય અન્ય કોઈ હેતુની સેવા કરવાને બદલે, એનડીએ સાથે જોડાણ કરીને તેમણે માત્ર લોકસભાની ચૂંટણીઓ પહેલા ભાજપના રાજકીય કાર્યને આગળ વધાર્યું છે. તેઓ ભગવા પક્ષના ચૂંટણી શતરંજ-બોર્ડ પર એક નાનું પ્યાદુ બની ગયા છે, ભાજપ ઈન્ડિયા જૂથની પકડમાંથી બિહાર (40 લોકસભા બેઠકો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત) છીનવી લેવા માટે ખૂબ ઉત્સુક હતો.’
ચોક્કસપણે, કુમારે નવા વિપક્ષી ગઠબંધનને ફટકો આપ્યો છે. તમામ ગણતરીઓને આગળ ધપાવતા વિપક્ષી છાવણીમાંથી તેમના અનૌપચારિક વોક-આઉટથી ચોક્કસપણે ભાજપને એક સ્તરે વિપક્ષી એકતાની મજાક ઉડાવવા અને કોંગ્રેસના ભૂતપૂર્વ અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીની ચાલી રહેલી ભારત જોડો ન્યાય યાત્રામાંથી ચમક દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરવાનો ફાયદો થયો છે. કુમારનો ઈન્ડિયામાંથી બહાર નીકળવાનો સમય શાનદાર હતો. તે એવા સમયે બન્યું જ્યારે ગાંધીની યાત્રા બિહારમાં પ્રવેશવાની તૈયારી કરી રહી હતી. કુમારની રાજકીય હરકતો હોવા છતાં, ગાંધીની બસ યાત્રાનું રાજ્યમાં તોફાની સ્વાગત થયું.
શું આનાથી તેમના માટે મોટા ભાઈ ભાજપ સાથેના ભાવિ સોદાના સંદર્ભમાં ફાયદો થયો? જો તેઓ દબાણ હેઠળ ઢીલા પડી ગયા હતા, તો મુખ્યમંત્રી તરીકે ચાલુ રહેવા સિવાય કોઈ અન્ય લાભનો પ્રશ્ન નથી. નીતીશે માથું ઉંચુ રાખીને પરસ્પર સંમતિથી આ પગલું લીધું હતું તે શક્યતાને નકારી શકાય નહીં. શપથ વિધી બાદ તેમની બોડી લેંગ્વેજ સહિતના કોઈપણ પરિબળો બીજી સંભાવના તરફ નિર્દેશ કરતા નથી જ્યાં તેમનું આત્મગૌરવ અકબંધ રાખવામાં આવ્યું હતું.
આ બાબતની હકીકત એ છે કે કુમાર હવે બિહારમાં એનડીએના અન્ય સહયોગીઓ જેમ કે સ્વર્ગસ્થ રામ વિલાસ પાસવાન દ્વારા સ્થાપિત લોક જનશક્તિ પાર્ટીના એક જૂથના વડા ચિરાગ પાસવાન અને ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી જીતન રામ માંઝી ભાજપની સંપૂર્ણ દયા પર છે.
કુમાર જેડી (યુ) ધારાસભ્યોના નાના જૂથનું નેતૃત્વ કરે છે જેમાં ભાજપ અને અન્ય સહયોગીઓ સંયુક્ત રીતે બહુમતી ધરાવે છે, તે હકીકત તેમને વધુ સંવેદનશીલ બનાવે છે. ભાજપ પર તેમની નિર્ભરતા અનેકગણી હશે અને વર્તમાન ભાજપ સરકારમાં કામ કરવાની શૈલીને જોતાં તેઓ મુશ્કેલ સમયમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે.
નીતીશ કુમારે ઈન્ડિયા છોડ્યું તેની સાથે એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટે પડોશી રાજ્ય જ્યાં વિપક્ષ શાસનમાં છે તેના મુખ્યમંત્રી હેમંત સોરેનને રાજીનામું આપવાની ફરજ પાડી હતી, આમ વિપક્ષી ગંઠબંધનને સૌથી વધુ નુકસાન થાય છે તે જગ્યાએ પ્રહાર કરવાની સુવ્યવસ્થિત ચાલ છે. બે ગણો ઉદ્દેશ્ય વિપક્ષી એકતાને વધુ નાજુક દેખાવાનો અને વિપક્ષી છાવણીને તે એક થાય તે પહેલાં અલગ કરવાનો છે. બીજું અને વધુ મહત્ત્વનું એ છે કે તમામ સંભાવનાઓમાં મુખ્ય લક્ષ્ય રાહુલ ગાંધીની ભારત જોડો યાત્રાનો બીજો તબક્કો છે જેમાં ન્યાય શબ્દ ઉમેરવામાં આવ્યો છે.
તેમાં કોઈ શંકા નથી કે એકવારના મિસ્ટર ક્લીન અને સુશાસન બાબુ, નીતીશ કુમાર ભાજપના હાથમાં ટ્રમ્પ કાર્ડ બની ગયા છે. તેમને ક્યાં સુધી આરામથી મુખ્યમંત્રી તરીકે ચાલુ રાખવા દેવામાં આવશે તે અંગે અંદાજ લગાવવામાં આવી રહ્યા છે. ઓબીસી-કુર્મી નેતા હોવાના કારણે ભાજપ માટે તેમની પ્રથમ ઉપયોગીતા લોકસભાની ચૂંટણીમાં હશે. અને તેમની વાસ્તવિક સ્થિતિની પ્રથમ કસોટી એ હશે કે શું જેડી (યુ) તેના ઉમેદવારો માટે ઇચ્છિત સંખ્યામાં બેઠકો મેળવે છે કે પછી તેણે ભાજપ અને અન્ય સહયોગીઓની શરતો પર સમાધાન કરવું પડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
જેડી (યુ) સુપ્રીમો નીતીશ કુમારે વિપક્ષી ગઠબંધન I.N.D.I.A. સાથે અચાનક સંબંધો તોડી નાખ્યા પછી પાંચમી એનડીએ સરકારનું નેતૃત્વ કરવા માટે રેકોર્ડ 9મી વખત બિહારના મુખ્યમંત્રી તરીકે શપથ લીધા, તેમણે ઈન્ડિયા ગઠબંધનના રચનાકાર હોવાનો દાવો કર્યો હતો. જો કુમારે મુખ્યમંત્રી તરીકે 5 વર્ષની મુદત પૂરી કરી હોત, તો કદાચ તેઓ લગભગ ચાર દાયકા સુધી મુખ્યમંત્રી પદ સંભાળવાનો ગીનીસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડ બનાવતે. તેઓ એક પછી એક નવ વખત મુખ્યમંત્રી બન્યા તે એક રસપ્રદ કેસ સ્ટડી બનાવે છે.
કુમારનો તાજેતરનો પક્ષપલટો બહુ જ ઓછા સમયમાં રાજકીય રંગ બદલવાના તેમના પરાક્રમ વિશે જણાવે છે. તેમના સાથી સમાજવાદી લાલૂ પ્રસાદ યાદવના રાષ્ટ્રીય જનતા દળ (આરજેડી) અને કોંગ્રેસ સાથે એક ગઠબંધન બનાવ્યાના 17 મહિનાની અંદર તેઓ ગઠબંધન બદલીને સત્તામાં આવ્યા છે. નિશ્ચિતપણે, તેમણે નવા ધોરણો સ્થાપિત કર્યા છે અને ‘આયા રામ ગયા રામ’ની ધૂનને પકડવા માટે એક પ્રકારનો રેકોર્ડ સ્થાપિત કર્યો છે.
કુમારના તાજેતરના રાજનીતિક પગલાંને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં વર્ણવવા માટે એક અગ્રણી અંગ્રેજી રાષ્ટ્રીય દૈનિકની હેડલાઈન કરતાં વધુ સારું કંઈ નથી. ‘‘સબ કા સાથ, અપના વિકાસ?’ નીતિશ 9મી વખત મુખ્યમંત્રી બન્યા.’’ આ આકર્ષક હેડલાઇન્સે ઘણુ બધું કહી દીધું હતું.
કુમારને એવા સમયે રંગ બદલવા માટે એક સ્થાપિત ટ્રેપેઝ કલાકારની રીતે કુદકો મારવા કેમ પ્રેરિત કર્યા જ્યારે તેઓ ઈન્ડિયા ગઠબંધનમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી રહ્યા હોવાની સૂચના આપવામાં આવી હતી, તે આશ્ચર્યજનક હોવા છતાં આશ્ચર્યજનક નથી કારણ કે તેઓ તેમના ભવિષ્યના પગલાં અંગે પૂરતા સંકેતો આપી રહ્યા હતા. શું તેમને વિપક્ષી ગઠબંધનનું નેતૃત્વ કરીને સંભવિત વડા પ્રધાનના ઉમેદવાર તરીકે રજૂ કરવાની કોઈ શક્યતા દેખાઈ રહી ન હતી? કે પછી તે એનડીએ (મોદી-અમિત શાહ વાંચો) દ્વારા લાદવામાં આવેલા કોઈ પ્રકારના દબાણ હેઠળ હતા?
‘મિસ્ટર ક્લીન’ અને ‘સુશાશન બાબુ’ની તેમની લોકપ્રિય ઈમેજની કિંમતે તેમના બદલાયેલા વલણ પાછળના ચોક્કસ કારણ વિશે માત્ર કુમાર જ જાણતા હશે. દુર્ભાગ્યવશ તેમના માટે, રેકોર્ડ વખત બિહારના મુખ્યમંત્રી બનતા જ એક જ ફટકામાંમાં તેમણે ઉપરોક્ત બંને પદવી ગુમાવી દીધી છે. લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન તેમની ચૂંટણીની ક્ષમતાની શ્રેષ્ઠ કસોટી કરવામાં આવશે, પરંતુ તેમનો રાજકીય ગ્રાફ થોડા જ સમયમાં નાટકીય રીતે નીચો ગયો છે.
એમ કહેવું ખોટું નહીં હોય કે કુમારે દેશના રાજકીય ક્ષેત્રમાં નવું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. હવે તેમના પર વિશ્વાસ કરવો મુશ્કેલ છે. જે સંજોગોમાં તેમણે એનડીએમાં જોડાવાનું નક્કી કર્યું તેના કારણે તેમણે માત્ર પોતાની ઓળખ જ ગુમાવી નથી પરંતુ તેમને મોદી-શાહની જોડી પર પહેલા કરતા વધુ નિર્ભર બનાવી દીધા છે. જેઓ ઈન્ડિયા ગઠબંધન અને બિહારમાં જેડી (યુ)- આરજેડી-કોંગ્રેસ ગઠબંધન સરકારના સર્વોચ્ચ વડા તરીકે શાસન કરી રહ્યા હતા તેઓ હવે આદેશનું પાલન કરનાર નેતા બની જશે. રાજ્ય અને કેન્દ્રના ભાજપના નેતાઓએ કુમારના એનડીએમાં પાછા ફરવા પર જે રીતે પ્રતિક્રિયા આપી હતી તેના પરથી તે સ્પષ્ટ હતું.
તમામ વ્યવહારુ હેતુઓ માટે મિસ્ટર ક્લીને રાજકીય આપઘાત કર્યો છે. હાલના સમય માટે મુખ્યમંત્રીના કાર્યાલયમાં તેમનું શાસન ચાલુ રાખવાની ખાતરી કરવા સિવાય અન્ય કોઈ હેતુની સેવા કરવાને બદલે, એનડીએ સાથે જોડાણ કરીને તેમણે માત્ર લોકસભાની ચૂંટણીઓ પહેલા ભાજપના રાજકીય કાર્યને આગળ વધાર્યું છે. તેઓ ભગવા પક્ષના ચૂંટણી શતરંજ-બોર્ડ પર એક નાનું પ્યાદુ બની ગયા છે, ભાજપ ઈન્ડિયા જૂથની પકડમાંથી બિહાર (40 લોકસભા બેઠકો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત) છીનવી લેવા માટે ખૂબ ઉત્સુક હતો.’
ચોક્કસપણે, કુમારે નવા વિપક્ષી ગઠબંધનને ફટકો આપ્યો છે. તમામ ગણતરીઓને આગળ ધપાવતા વિપક્ષી છાવણીમાંથી તેમના અનૌપચારિક વોક-આઉટથી ચોક્કસપણે ભાજપને એક સ્તરે વિપક્ષી એકતાની મજાક ઉડાવવા અને કોંગ્રેસના ભૂતપૂર્વ અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીની ચાલી રહેલી ભારત જોડો ન્યાય યાત્રામાંથી ચમક દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરવાનો ફાયદો થયો છે. કુમારનો ઈન્ડિયામાંથી બહાર નીકળવાનો સમય શાનદાર હતો. તે એવા સમયે બન્યું જ્યારે ગાંધીની યાત્રા બિહારમાં પ્રવેશવાની તૈયારી કરી રહી હતી. કુમારની રાજકીય હરકતો હોવા છતાં, ગાંધીની બસ યાત્રાનું રાજ્યમાં તોફાની સ્વાગત થયું.
શું આનાથી તેમના માટે મોટા ભાઈ ભાજપ સાથેના ભાવિ સોદાના સંદર્ભમાં ફાયદો થયો? જો તેઓ દબાણ હેઠળ ઢીલા પડી ગયા હતા, તો મુખ્યમંત્રી તરીકે ચાલુ રહેવા સિવાય કોઈ અન્ય લાભનો પ્રશ્ન નથી. નીતીશે માથું ઉંચુ રાખીને પરસ્પર સંમતિથી આ પગલું લીધું હતું તે શક્યતાને નકારી શકાય નહીં. શપથ વિધી બાદ તેમની બોડી લેંગ્વેજ સહિતના કોઈપણ પરિબળો બીજી સંભાવના તરફ નિર્દેશ કરતા નથી જ્યાં તેમનું આત્મગૌરવ અકબંધ રાખવામાં આવ્યું હતું.
આ બાબતની હકીકત એ છે કે કુમાર હવે બિહારમાં એનડીએના અન્ય સહયોગીઓ જેમ કે સ્વર્ગસ્થ રામ વિલાસ પાસવાન દ્વારા સ્થાપિત લોક જનશક્તિ પાર્ટીના એક જૂથના વડા ચિરાગ પાસવાન અને ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી જીતન રામ માંઝી ભાજપની સંપૂર્ણ દયા પર છે.
કુમાર જેડી (યુ) ધારાસભ્યોના નાના જૂથનું નેતૃત્વ કરે છે જેમાં ભાજપ અને અન્ય સહયોગીઓ સંયુક્ત રીતે બહુમતી ધરાવે છે, તે હકીકત તેમને વધુ સંવેદનશીલ બનાવે છે. ભાજપ પર તેમની નિર્ભરતા અનેકગણી હશે અને વર્તમાન ભાજપ સરકારમાં કામ કરવાની શૈલીને જોતાં તેઓ મુશ્કેલ સમયમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે.
નીતીશ કુમારે ઈન્ડિયા છોડ્યું તેની સાથે એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટે પડોશી રાજ્ય જ્યાં વિપક્ષ શાસનમાં છે તેના મુખ્યમંત્રી હેમંત સોરેનને રાજીનામું આપવાની ફરજ પાડી હતી, આમ વિપક્ષી ગંઠબંધનને સૌથી વધુ નુકસાન થાય છે તે જગ્યાએ પ્રહાર કરવાની સુવ્યવસ્થિત ચાલ છે. બે ગણો ઉદ્દેશ્ય વિપક્ષી એકતાને વધુ નાજુક દેખાવાનો અને વિપક્ષી છાવણીને તે એક થાય તે પહેલાં અલગ કરવાનો છે. બીજું અને વધુ મહત્ત્વનું એ છે કે તમામ સંભાવનાઓમાં મુખ્ય લક્ષ્ય રાહુલ ગાંધીની ભારત જોડો યાત્રાનો બીજો તબક્કો છે જેમાં ન્યાય શબ્દ ઉમેરવામાં આવ્યો છે.
તેમાં કોઈ શંકા નથી કે એકવારના મિસ્ટર ક્લીન અને સુશાસન બાબુ, નીતીશ કુમાર ભાજપના હાથમાં ટ્રમ્પ કાર્ડ બની ગયા છે. તેમને ક્યાં સુધી આરામથી મુખ્યમંત્રી તરીકે ચાલુ રાખવા દેવામાં આવશે તે અંગે અંદાજ લગાવવામાં આવી રહ્યા છે. ઓબીસી-કુર્મી નેતા હોવાના કારણે ભાજપ માટે તેમની પ્રથમ ઉપયોગીતા લોકસભાની ચૂંટણીમાં હશે. અને તેમની વાસ્તવિક સ્થિતિની પ્રથમ કસોટી એ હશે કે શું જેડી (યુ) તેના ઉમેદવારો માટે ઇચ્છિત સંખ્યામાં બેઠકો મેળવે છે કે પછી તેણે ભાજપ અને અન્ય સહયોગીઓની શરતો પર સમાધાન કરવું પડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.