અલબત્ત, દિવસે દિવસે વધી રહેલાં UPSC કોચિંગ માર્કેટમાં હવે ગળાકાપ સ્પર્ધા શરૂ થઈ ગઈ છે. અમલદારોની આજની લાઈફ સ્ટાઇલ જોઈને અનેક યુવાઓ તેનાં તરફ આકર્ષાય રહ્યાં છે. ખાન સર, ઓઝા સરથી લઈને સ્ટડીIQ અને નેક્સ્ટIAS સુધી, UPSC કોચિંગ માર્કેટમાં ઘમાસાણ મચ્યું છે. લગભગ 11 લાખ UPSC ઉમેદવારો દર વર્ષે અઘરા MCQ-મલ્ટીપલ કોચિંગ પ્રશ્નોનો સામનો કરવા માટે લાખો રૂપિયા કોચિંગ પાછળ ખર્ચી નાખે છે. આ ઉપરાંત લોજિંગ-બોર્ડિંગ પાછળનો ખર્ચ જુદો. આ ક્ષેત્રમાં આવતાં ઉમેદવારોમાં ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગનો મોટો ફાળો રહેલો હોવાથી દરેક સ્પર્ધકની એક સંઘર્ષ સ્ટોરી છે. જે સફળ થાય છે તેની સ્ટોરી લોકો સુધી પહોંચે છે અને મોટાભાગના નિષ્ફળ જતાં ઉમેદવારોની સ્ટોરીઓ અંધકારમાં ધરબાઈ જાય છે. બધા જ 12 ફેઈલના અસલી હીરો મનોજ કુમાર શર્મા જેટલાં ભાગ્યશાળી નથી હોતા. તાજેતરમાં આવેલી ફિલ્મ 12 ફેઈલ તમે જોઈ હશે. લોકોએ ખુબ વખાણી, ફિલ્મ સારી જ હતી, પણ એક IAS કેવી રીતે પેદા થાય છે એની સંઘર્ષ કહાની હતી. ખરેખર આ IAS બનાવવાના દાવા સાથે કોચિંગનો જે ‘ધંધો’ ચાલી રહ્યો છે તેની કહાની ફિલ્મથી ખુબ અલગ છે! અખબારોના પહેલા પાના હવે વોશિંગ મશીન, સ્માર્ટ ટીવી, રેફ્રિજરેટર્સ અથવા પ્રોપર્ટીની જાહેરાતોથી જ ભરેલા નથી હોતા. હવે તેમાં એક નવી વસ્તુ ઉમેરાઈ છે – UPSC. દરેક UPSC પરીક્ષા સીઝન વખતે કોચિંગ સંસ્થાઓ દ્વારા આખા પાનાની અખબારોની જાહેરાતોમાં ટોપર્સની તસવીરો દર્શાવવામાં આવે છે, જે મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓને સિવિલ સર્વન્ટ બનવાની તકનું વચન આપે છે. છેલ્લા એક દાયકામાં UPSC કોચિંગ સંસ્થાઓની સંખ્યામાં જબરદસ્ત વધારો થયો છે. દર વર્ષે 11 લાખ ભારતીયોની ભરતી કરતા રૂ. 3,000 કરોડના આ અતિ-સ્પર્ધાત્મક ઉદ્યોગમાં વધુને વધુ કોચિંગ સેન્ટરો જોડાઈ રહ્યા હોવાથી જાહેરાત, બ્રાન્ડિંગથી લઈને દરેક મોરચે યુદ્ધ જેવી સ્થિતિ છે. ગળાકાપ સ્પર્ધામાં આપણી યુવાપેઢીને જે પરિણામ મળે છે એનાથી 100 ગણા વધુ યુવાઓ આ ‘ધંધા’નો શિકાર બની જાય છે.
જ્યારે પણ પરિણામો આવે છે, ત્યારે કોચિંગ સંસ્થાઓ તેનો લાભ લેવા દોડે છે. UPSC ક્રેક કરનારા વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાત કરવા માટે તેમને પુરસ્કારો આપવામાં આવે છે. કોચિંગ સંસ્થાઓ એવો દાવો કરવા માટે સ્પર્ધામાં ઝંપલાવતી હોય છે કે ટોપ સ્કોરર તેમની સંસ્થામાંથી છે – ભલે તેઓ તેમની સાથે ટૂંકા ગાળા માટે જોડાયેલાં હોય.
અલબત્ત, પરિણામો આવે છે ત્યારે ટોપર્સના ફોટા સાથે અખબારોમાં સંસ્થાની સંપૂર્ણ પાનાની જાહેરાતો પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. જાહેરાતમાં દાવો કરવામાં આવે છે કે, ટોચના 20 રેન્કર્સમાંથી 14 કોચિંગ સંસ્થા સાથે સંકળાયેલાં હતા. સોશ્યલ મીડિયા પર પણ તેનો પ્રચાર કરવામાં આવે છે. StudyIQનું ઇન્સ્ટાગ્રામ એકાઉન્ટ જોઈ લો, આવા અભિનંદન આપતી પોસ્ટ્સથી ભરેલું છે, જે બધી ગ્રીડ પર સ્પષ્ટપણે પિન કરેલ છે. એટલું જ નહીં યુવાપેઢીને આકર્ષવા માટે રીલ્સ પણ બનાવવામાં આવે છે. કવીઝની રીલ્સ, મોક ઇન્ટરવ્યૂની રીલ્સ, ટોપર્સના પ્રેરક ભાષણોની રીલ્સ વગેરે વગેરે.
ઓનલાઈન કોચિંગ પ્લેટફોર્મ StudyIQના સહ-સ્થાપક મોહિત જિંદાલ કહે છે, કોચિંગ સંસ્થાઓ માત્ર જાહેરાતો પર નિર્ભર નથી. એક કાઉન્સેલિંગ સત્ર પણ છે જ્યાં મોટાભાગની ભરતીઓ થાય છે. તો બીજી તરફ નેક્સ્ટ IASના સ્થાપક અને સીએમડી બી. સિંઘ કહે છે, અમે અખબારોમાં જાહેરાત કરીએ છીએ અને હોર્ડિંગ્સ લગાવીએ છીએ, પરંતુ તે સ્પર્ધકોને આકર્ષવાના અમારા સ્ત્રોત નથી. તેના બદલે, સંસ્થા પ્રવેશ સંખ્યા વધારવા માટે IITs, NSITs અને દિલ્હી યુનિવર્સિટી કોલેજોમાં તેના કાઉન્સેલિંગ સત્રો યોજે છે. અમે વિદ્યાર્થીઓની શંકાઓનું નિરાકરણ કરીએ છીએ, જે આ ક્ષેત્રમાં જવા માગતા વિદ્યાર્થીઓને મદદ કરે છે. દ્રષ્ટિ, જે UPSC કોચિંગ માર્કેટની સૌથી મોટી સંસ્થાઓમાંની એક છે, તેના હિન્દી અને અંગ્રેજી-માધ્યમ વર્ગો તેની ક્વોલિટી માટે જાણીતા છે. આ સંસ્થાને આ ક્ષેત્રમાં 24 વર્ષ થઈ ગયા છે. તે સ્પર્ધકોને આકર્ષવા માટે તેની બ્રાન્ડ પર આધાર રાખે છે. તેની સૌથી મોટી માર્કેટિંગ વ્યૂહરચના ‘વર્ડ ઑફ માઉથ’ છે. દ્રષ્ટિના વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ ગૌરવ બાના કહે છે, અમારી મૂળ ફિલસૂફી મૌખિક વાત છે. હોર્ડિંગ્સ અને અખબારની જાહેરાતો માત્ર માહિતી માટે છે, પરંતુ વાસ્તવિક માર્કેટિંગ પસંદ કરેલા વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે અને આ સૌથી અસરકારક પદ્ધતિ છે. આ ધંધામાં ઓન-ગ્રાઉન્ડ ઇવેન્ટ્સ અને સત્રો સ્પર્ધાત્મક કોચિંગ કેન્દ્રો માટે યુદ્ધનું મેદાન છે, બ્રાન્ડને ન્યૂઝમાં રાખવા માટે જાહેરાતો, હોર્ડિંગ્સ અને સોશ્યલ મીડિયા મહત્વપૂર્ણ છે.
થોડા મહિના પહેલાનું ઉદાહરણ લઈએ તો, UPSC CSE 2022 ટોપર્સના ભવ્ય સન્માન સમારોહમાં નેક્સ્ટ IASએ તેના હિન્દી-માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ માટે બીજી બેચ શરૂ કરી. નવી નોંધણી કરનારાઓને પણ સ્ટેજ પર બોલાવવામાં આવ્યા હતા – આ બધું કોચિંગ સેન્ટરની મોટી માર્કેટિંગ વ્યૂહરચનાનો એક ભાગ હતો. તેમાં દિલ્હીના ભૂતપૂર્વ પોલીસ કમિશનર ભીમ સૈન બસ્સીએ હાજરી આપી હતી, જેઓ 2021 સુધી UPSCના સભ્ય પણ હતા અને હવે નેક્સ્ટ IASના મુખ્ય સલાહકાર છે. કોચિંગ સંસ્થાઓ UPSC પસંદગી પ્રક્રિયામાં સફળ થનારા વિદ્યાર્થીઓને ખેંચવા માટે સ્પર્ધા કરે છે. પરિણામ પછી તરત જ, જ્યારે મોઈન અહેમદને ખબર પડી કે તેને ઓલ ઈન્ડિયા રેન્ક 296 મળ્યો છે, ત્યારે ફોન આવવા લાગ્યા. કોચિંગ સંસ્થાઓ ઇચ્છતી હતી કે તે વિદ્યાર્થીઓને ભાષણ આપે અને તે રાતોરાત સેલિબ્રિટી બની ગયો. તેણે બેંગલુરુમાં એક કાર્યક્રમમાં પણ હાજરી આપી હતી, જ્યાં તેને એક લક્ઝરી રિસોર્ટમાં રાખવામાં આવ્યો હતો. અહેમદ માટે આ એક અતિવાસ્તવ અનુભવ હતો, કારણ કે, તે એક સામાન્ય પરિવારમાંથી આવતો હતો અને તેના પિતા મુરાદાબાદમાં બસ કંડક્ટર છે. અહેમદ, જેઓ હાલમાં લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી નેશનલ એકેડમી ઓફ એડમિનિસ્ટ્રેશનમાં તાલીમ લઈ રહ્યા છે, તેઓએ મીડિયાને કહ્યું હતું – મને એવું લાગ્યું કે ફાઈવ સ્ટાર ટ્રીટમેન્ટ મળી રહી છે અને એટલું જ નહીં, મને ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાંથી ઘણી બધી વાતો અને લેક્ચર્સ વિશે ફોન આવ્યા! મને સમજાતું નથી કે રાતોરાત શું થયું? બિજનૌરના મુક્તેન્દ્ર, જેઓ હવે ‘આઈઆરએસ સાહેબ’ છે, જ્યારે તેમણે રેન્ક હાંસલ કર્યો ત્યારે તેમને પણ આવો જ અનુભવ થયો હતો. મુક્તેન્દ્ર કહે છે, પરિણામ આવ્યાં પછી એક અઠવાડિયા સુધી મારો ફોન રણકતો રહ્યો. કેટલીક કોચિંગ સંસ્થાઓ મને ભાષણો માટે આમંત્રણ આપી રહી હતી.
UPSC માટે દિલ્હી મુખ્ય સેન્ટર છે, જેમ JEE માટે રાજસ્થાનનું કોટા. દિલ્હીના કરોલ બાગના પહોળા રસ્તાઓથી લઈને મુખર્જી નગરની સાંકડી શેરીઓ સુધી સેંકડો સંસ્થાઓ ખુલી ગઈ છે. સ્ટેશનરીની દુકાનો, પુસ્તકોની દુકાનો, પુસ્તકાલયો, છાત્રાલયો, સસ્તા ભોજનાલયો અને પેઇંગ ગેસ્ટ આવાસ જેવા વ્યવસાયો આ વિસ્તારોમાં વિકસી ચૂક્યા છે. આ વ્યવસાયો એવા હજારો વિદ્યાર્થીઓની સેવામાં રહે છે જે દર વર્ષે સફળતાની શોધમાં અહીં આવે છે. અહીંના શાહરૂખ, આલિયા ભટ્ટ અથવા રણવીર સિંહ આ કોચિંગ ક્લાસમાં ભણાવતાં પ્રોફેસર છે.
અવધ ઓઝા સર, શુભ્ર રંજન મેડમ અને ખાન સર – એવા શિક્ષકો છે જેમણે આજે સેવામાં રહેલા અમલદારોને શીખવ્યું હતું. આ શિક્ષકોની હંમેશા ડિમાન્ડ રહે છે. તેઓ ઘણીવાર વધુ સારી ઓફર માટે એક કોચિંગ સેન્ટરથી બીજા કોચિંગ સેન્ટરમાં જતાં રહે છે.
કેટલાંક પ્રખ્યાત ‘સ્ટાર્સ’માં ફિઝિક્સ વાલાના અલખ પાંડે, દ્રષ્ટિમાંથી વિકાસ દિવ્યકીર્તિ અને સ્ટડીIQના અમિત કિલ્હોર અને શશાંક ત્યાગી પણ આ ક્ષેત્રના શાહરુખ ખાન છે. તેઓ એક પ્રભાવશાળી વ્યક્તિ છે અને તેમનાં લાખો ફોલોઅર્સ તેમની દરેક વાત સાંભળે છે. અલબત્ત, એક કોચિંગ સેન્ટરના માલિકનું કહેવું છે, અમે કોઈ વ્યક્તિને સ્ટાર બનાવવામાં માનતા નથી, અમે અમારી તમામ ફેકલ્ટીમાં રોકાણ કરીએ છીએ, અમે માનીએ છીએ કે જ્યારે અમારી ફેકલ્ટી મોટી બનશે ત્યારે અમારી સંસ્થા પણ વધશે. પ્રખ્યાત કોચિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ દ્રષ્ટિ ખૂબ જ કડક પ્રક્રિયા હેઠળ શિક્ષકોની નિમણૂક કરે છે. તેઓનું કહેવું છે કે, અમે LinkedIn દ્વારા અથવા અમને મળેલી એપ્લિકેશન દ્વારા તેમના સુધી પહોંચીએ છીએ.
દ્રષ્ટિના વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ ગૌરવ બાના કહે છે, અમારી તમામ ફેકલ્ટી એવી છે જે કાં તો UPSC મેન્સ અથવા ઈન્ટરવ્યૂ સુધી પહોંચ્યા છે. અમે ખૂબ જ કડક અને પ્રમાણભૂત પ્રથાઓનું પાલન કરીએ છીએ.
€ દીપક આશર
