ગયા અઠવાડિયે મેં એશિયાના દેશોની તુલનામાં દક્ષિણ એશિયાના ગરીબ રહેવા વિશે લખ્યું હતું, જેમણે આપણાથી કંઈક અલગ કર્યું છે. કાર્ય એ શોધવાનું છે કે આપણે શું ખોટું અથવા અલગ રીતે કરી રહ્યા છીએ અને આપણા અને તેમનામાં નિર્વિવાદપણે શું અલગ છે. એવું ન હોઈ શકે, જેમ કે દલીલ કરવામાં આવે છે કે, તે આર્થિક સિસ્ટમનું સ્વરૂપ જ દોષિત છે.
આપણે કેન્દ્રીય આયોજન (1950 અને 1960ના દાયકામાં ભારત), લાયસન્સ રાજ (ભારતથી 1980ના દાયકામાં ભારત), ‘ઉદારીકરણ’ (1960ના દાયકામાં પાકિસ્તાન અને 1991થી ભારત) દ્વારા અર્થતંત્રનું સંચાલન કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આપણે એ જ વસ્તુઓ પર પાછા ફર્યા છીએ જે આપણે પહેલાં કરતાં હતાં (1970ના દાયકામાં અને આજે ભારતમાં આયાતની અવેજીમાં). આપણે કેટલીક સફળતા મેળવી છે અને એવાં ક્ષેત્રો બનાવ્યાં છે જ્યાં આપણે અગ્રેસર છીએ (ભારત એક ક્વાર્ટર સદી અથવા તેથી વધુ સમય માટે માહિતી ટેક્નોલોજી સક્ષમ સેવાઓમાં અને આજે વસ્ત્રોમાં બાંગ્લાદેશ).
એવું ન હોઈ શકે કે, આપણી પાસે સખત શક્તિ નથી અથવા તેનો પ્રયાસ કર્યો નથી. આપણે પરમાણુ શસ્ત્રો વિકસાવ્યાં છે, આપણે આપણી સેના પર મોટી રકમ ખર્ચી છે. પાકિસ્તાન તમામ સરકારી ખર્ચના 17% સેનાને મોકલે છે, ભારત અને બાંગ્લાદેશ 9% મોકલે છે. આપણે મજબૂત બનવાનો પ્રયાસ કર્યો છે -અહીં વપરાતો ગેરમાર્ગે દોરવામાં આવેલ શબ્દ ‘મસ્ક્યુલર’ છે અને ઉપખંડના મોટા ભાગને સૈન્ય (ભારતમાં કાશ્મીર અને ઉત્તર પૂર્વ, પાકિસ્તાનમાં બલૂચિસ્તાન) દ્વારા ચલાવે છે.
આપણે અસ્પષ્ટ રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આપણે પશ્ચિમી જોડાણ (1960ના દાયકામાં પાકિસ્તાન)માં જોડાયા છીએ, આપણે બિન-જોડાણયુક્ત રહ્યા છીએ (1950ના દાયકામાં ભારત) અને આપણે વચ્ચે-વચ્ચે કેટલીક વસ્તુઓનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ અંતિમ પરિણામ એ સંખ્યાઓ છે જે આપણે પહેલાંની કોલમમાં જોઈ હતી. વિશ્વની માથાદીઠ જીડીપી પ્રતિ વર્ષ સરેરાશ 12,262 ડોલર છે. ચીન વિશ્વની સરેરાશથી થોડું આગળ છે અને બાંગ્લાદેશ, ભારત અને પાકિસ્તાન પાંચમા ક્રમે છે. આપણે 1960માં પણ વૈશ્વિક સરેરાશ કરતાં પાંચગણા ઓછા હતા, જ્યારે વિશ્વ 459 ડોલર અને ભારત 82 ડોલર પર હતું.
નોંધ કરો કે, આ વ્યક્તિદીઠ આવક છે અને વિશ્વના 7.7 અબજ લોકોમાં દક્ષિણ એશિયા સંપૂર્ણ 23% ફાળો આપે છે. અર્થ એ છે કે, આપણે વિશ્વની અર્થવ્યવસ્થા અને ઉત્પાદકતા પર ભાર આપી રહ્યા છીએ અને 60 વર્ષથી વધુ કે ઓછા સમાન દરે છીએ. કંઈક એવું છે જે આપણે ચૂકી ગયા છીએ. આ શું છે? વિશ્વ બેંક કહે છે કે બાંગ્લાદેશ, ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેનો આંતરપ્રાદેશિક વેપાર આપણા કુલ વેપારમાં 5% હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે દક્ષિણ પૂર્વ એશિયામાં આ સંખ્યા પાંચગણી વધારે છે. અહીં વાર્ષિક 23 અબજ ડોલરનો વેપાર થાય છે. જો કે, તે ખરેખર 100 બિલિયન ડોલરથી વધુ હોવો જોઈએ. શા માટે? સમસ્યા કેવળ માનવસર્જિત છે.
વિશ્વ બેંક કહે છે કે, સીમા પડકારોનો અર્થ એ છે કે ભારતમાં કોઈ કંપની માટે પડોશી દક્ષિણ એશિયાઈ દેશને બદલે બ્રાઝિલ સાથે વેપાર કરવો લગભગ 20 ટકા સસ્તું છે અને તે મુખ્ય સમસ્યા સમગ્ર પ્રદેશમાં વ્યાપક વિશ્વાસની ખોટ છે. તેમના પુસ્તક ‘સફળ રાષ્ટ્રોના 10 નિયમો’માં રુચિર શર્મા લખે છે કે, સૌથી મોટા ઉભરતાં રાષ્ટ્રોમાં વેપાર સરેરાશ જીડીપીના 60% જેટલો છે અને તે સરેરાશથી ઉપરના દેશો મુખ્ય નિકાસ ઉત્પાદકો છે, જેની આગેવાની ચેક રિપબ્લિક (142), વિયેતનામ (210), મલેશિયા (131) અને થાઈલેન્ડ (117) કરે છે.
તે કંઈક ઉમેરે છે જે આપણને આશ્ચર્ય ન કરે: “તે દરમિયાન, દક્ષિણ એશિયાને બંધ કરી દેવામાં આવ્યું છે. એકલતા, અરાજકતા અને પ્રાદેશિક યુદ્ધો દ્વારા ઉત્પન્ન થતી કડવાશને કારણે ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ અને શ્રીલંકા માટે સરહદો ખોલવાનું મુશ્કેલ બન્યું છે અને અત્યાર સુધી કોઈ પણ નેતા દુશ્મનાવટને ઓછી કરવા માટે આગળ આવ્યા નથી. વાસ્તવમાં ભારતનો જીડીપી સાથેનો વેપાર 2014માં જીડીપીના 58%થી ઘટીને આજે 44% થઈ ગયો છે, જેમાં પાકિસ્તાન 30% અને બાંગ્લાદેશ 28% છે.
શું તે શક્ય છે કે આપણે એકબીજા માટે ખુદને ખોલી શકીએ? જો હા હોય તો બધી મુશ્કેલીઓ અને ઐતિહાસિક પ્રતિકારને ધ્યાનમાં રાખીને કઈ યથાર્થવાદી રીતે? અને જો હાંસલ થાય તો આપણા સમાજો પર તેની શું અસરો થઈ શકે છે? મને ખબર નથી કે આમ કરવાથી આપણે તાઇવાન અને જાપાન અને દક્ષિણ કોરિયાએ જે કર્યું તેનું પુનરાવર્તન કરી શકીએ કે કેમ, પરંતુ હું જાણું છું કે તે એક પ્રતિબંધને દૂર કરે છે જે આપણે જાણીજોઈને આપણા પર મૂક્યો છે અને જે ખુદને ખતમ કરી શકે છે.
તથ્ય એ છે કે, ત્રણેય રાજ્યો લોકશાહી હોવા છતાં પ્રદેશમાં આજે પણ તેની વ્યાપકપણે ચર્ચા થતી નથી, તે હકીકત આપણે આપણી સ્થિતિ પ્રત્યે કેટલા અંધ બની ગયા છીએ તે વિશે કંઈક કહે છે અને જ્યારે આપણે 21મી સદીના બીજા ક્વાર્ટરમાં પ્રવેશીએ છીએ ત્યારે દક્ષિણ એશિયામાં જે રીતે વસ્તુઓ ચાલુ રહી છે તેનાથી આપણા રાજકીય પક્ષો કેટલા સંતુષ્ટ અને મહત્ત્વાકાંક્ષી છે. ચાલો આપણે તેને બદલવાનો પ્રયાસ કરીએ પછી તે ગમે તેટલો મામૂલી કેમ ન હોય.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ગયા અઠવાડિયે મેં એશિયાના દેશોની તુલનામાં દક્ષિણ એશિયાના ગરીબ રહેવા વિશે લખ્યું હતું, જેમણે આપણાથી કંઈક અલગ કર્યું છે. કાર્ય એ શોધવાનું છે કે આપણે શું ખોટું અથવા અલગ રીતે કરી રહ્યા છીએ અને આપણા અને તેમનામાં નિર્વિવાદપણે શું અલગ છે. એવું ન હોઈ શકે, જેમ કે દલીલ કરવામાં આવે છે કે, તે આર્થિક સિસ્ટમનું સ્વરૂપ જ દોષિત છે.
આપણે કેન્દ્રીય આયોજન (1950 અને 1960ના દાયકામાં ભારત), લાયસન્સ રાજ (ભારતથી 1980ના દાયકામાં ભારત), ‘ઉદારીકરણ’ (1960ના દાયકામાં પાકિસ્તાન અને 1991થી ભારત) દ્વારા અર્થતંત્રનું સંચાલન કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આપણે એ જ વસ્તુઓ પર પાછા ફર્યા છીએ જે આપણે પહેલાં કરતાં હતાં (1970ના દાયકામાં અને આજે ભારતમાં આયાતની અવેજીમાં). આપણે કેટલીક સફળતા મેળવી છે અને એવાં ક્ષેત્રો બનાવ્યાં છે જ્યાં આપણે અગ્રેસર છીએ (ભારત એક ક્વાર્ટર સદી અથવા તેથી વધુ સમય માટે માહિતી ટેક્નોલોજી સક્ષમ સેવાઓમાં અને આજે વસ્ત્રોમાં બાંગ્લાદેશ).
એવું ન હોઈ શકે કે, આપણી પાસે સખત શક્તિ નથી અથવા તેનો પ્રયાસ કર્યો નથી. આપણે પરમાણુ શસ્ત્રો વિકસાવ્યાં છે, આપણે આપણી સેના પર મોટી રકમ ખર્ચી છે. પાકિસ્તાન તમામ સરકારી ખર્ચના 17% સેનાને મોકલે છે, ભારત અને બાંગ્લાદેશ 9% મોકલે છે. આપણે મજબૂત બનવાનો પ્રયાસ કર્યો છે -અહીં વપરાતો ગેરમાર્ગે દોરવામાં આવેલ શબ્દ ‘મસ્ક્યુલર’ છે અને ઉપખંડના મોટા ભાગને સૈન્ય (ભારતમાં કાશ્મીર અને ઉત્તર પૂર્વ, પાકિસ્તાનમાં બલૂચિસ્તાન) દ્વારા ચલાવે છે.
આપણે અસ્પષ્ટ રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આપણે પશ્ચિમી જોડાણ (1960ના દાયકામાં પાકિસ્તાન)માં જોડાયા છીએ, આપણે બિન-જોડાણયુક્ત રહ્યા છીએ (1950ના દાયકામાં ભારત) અને આપણે વચ્ચે-વચ્ચે કેટલીક વસ્તુઓનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ અંતિમ પરિણામ એ સંખ્યાઓ છે જે આપણે પહેલાંની કોલમમાં જોઈ હતી. વિશ્વની માથાદીઠ જીડીપી પ્રતિ વર્ષ સરેરાશ 12,262 ડોલર છે. ચીન વિશ્વની સરેરાશથી થોડું આગળ છે અને બાંગ્લાદેશ, ભારત અને પાકિસ્તાન પાંચમા ક્રમે છે. આપણે 1960માં પણ વૈશ્વિક સરેરાશ કરતાં પાંચગણા ઓછા હતા, જ્યારે વિશ્વ 459 ડોલર અને ભારત 82 ડોલર પર હતું.
નોંધ કરો કે, આ વ્યક્તિદીઠ આવક છે અને વિશ્વના 7.7 અબજ લોકોમાં દક્ષિણ એશિયા સંપૂર્ણ 23% ફાળો આપે છે. અર્થ એ છે કે, આપણે વિશ્વની અર્થવ્યવસ્થા અને ઉત્પાદકતા પર ભાર આપી રહ્યા છીએ અને 60 વર્ષથી વધુ કે ઓછા સમાન દરે છીએ. કંઈક એવું છે જે આપણે ચૂકી ગયા છીએ. આ શું છે? વિશ્વ બેંક કહે છે કે બાંગ્લાદેશ, ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેનો આંતરપ્રાદેશિક વેપાર આપણા કુલ વેપારમાં 5% હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે દક્ષિણ પૂર્વ એશિયામાં આ સંખ્યા પાંચગણી વધારે છે. અહીં વાર્ષિક 23 અબજ ડોલરનો વેપાર થાય છે. જો કે, તે ખરેખર 100 બિલિયન ડોલરથી વધુ હોવો જોઈએ. શા માટે? સમસ્યા કેવળ માનવસર્જિત છે.
વિશ્વ બેંક કહે છે કે, સીમા પડકારોનો અર્થ એ છે કે ભારતમાં કોઈ કંપની માટે પડોશી દક્ષિણ એશિયાઈ દેશને બદલે બ્રાઝિલ સાથે વેપાર કરવો લગભગ 20 ટકા સસ્તું છે અને તે મુખ્ય સમસ્યા સમગ્ર પ્રદેશમાં વ્યાપક વિશ્વાસની ખોટ છે. તેમના પુસ્તક ‘સફળ રાષ્ટ્રોના 10 નિયમો’માં રુચિર શર્મા લખે છે કે, સૌથી મોટા ઉભરતાં રાષ્ટ્રોમાં વેપાર સરેરાશ જીડીપીના 60% જેટલો છે અને તે સરેરાશથી ઉપરના દેશો મુખ્ય નિકાસ ઉત્પાદકો છે, જેની આગેવાની ચેક રિપબ્લિક (142), વિયેતનામ (210), મલેશિયા (131) અને થાઈલેન્ડ (117) કરે છે.
તે કંઈક ઉમેરે છે જે આપણને આશ્ચર્ય ન કરે: “તે દરમિયાન, દક્ષિણ એશિયાને બંધ કરી દેવામાં આવ્યું છે. એકલતા, અરાજકતા અને પ્રાદેશિક યુદ્ધો દ્વારા ઉત્પન્ન થતી કડવાશને કારણે ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ અને શ્રીલંકા માટે સરહદો ખોલવાનું મુશ્કેલ બન્યું છે અને અત્યાર સુધી કોઈ પણ નેતા દુશ્મનાવટને ઓછી કરવા માટે આગળ આવ્યા નથી. વાસ્તવમાં ભારતનો જીડીપી સાથેનો વેપાર 2014માં જીડીપીના 58%થી ઘટીને આજે 44% થઈ ગયો છે, જેમાં પાકિસ્તાન 30% અને બાંગ્લાદેશ 28% છે.
શું તે શક્ય છે કે આપણે એકબીજા માટે ખુદને ખોલી શકીએ? જો હા હોય તો બધી મુશ્કેલીઓ અને ઐતિહાસિક પ્રતિકારને ધ્યાનમાં રાખીને કઈ યથાર્થવાદી રીતે? અને જો હાંસલ થાય તો આપણા સમાજો પર તેની શું અસરો થઈ શકે છે? મને ખબર નથી કે આમ કરવાથી આપણે તાઇવાન અને જાપાન અને દક્ષિણ કોરિયાએ જે કર્યું તેનું પુનરાવર્તન કરી શકીએ કે કેમ, પરંતુ હું જાણું છું કે તે એક પ્રતિબંધને દૂર કરે છે જે આપણે જાણીજોઈને આપણા પર મૂક્યો છે અને જે ખુદને ખતમ કરી શકે છે.
તથ્ય એ છે કે, ત્રણેય રાજ્યો લોકશાહી હોવા છતાં પ્રદેશમાં આજે પણ તેની વ્યાપકપણે ચર્ચા થતી નથી, તે હકીકત આપણે આપણી સ્થિતિ પ્રત્યે કેટલા અંધ બની ગયા છીએ તે વિશે કંઈક કહે છે અને જ્યારે આપણે 21મી સદીના બીજા ક્વાર્ટરમાં પ્રવેશીએ છીએ ત્યારે દક્ષિણ એશિયામાં જે રીતે વસ્તુઓ ચાલુ રહી છે તેનાથી આપણા રાજકીય પક્ષો કેટલા સંતુષ્ટ અને મહત્ત્વાકાંક્ષી છે. ચાલો આપણે તેને બદલવાનો પ્રયાસ કરીએ પછી તે ગમે તેટલો મામૂલી કેમ ન હોય.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.