મહાનગરની એક સોસાયટીમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીના બરાબર મહિના પહેલાં મહાનગરપાલિકાએ અચાનક વર્ષો જૂની પાણીની પાઇપલાઇન બદલવાનું કામ શરૂ કર્યું! મતદાન પૂરું થયા પછી આ પાઇપલાઇન બદલવાનું કામ મંદ ગતિએ પૂરું થયું અને ખોદકામ થયેલી જગ્યાએ બિલકુલ બેજવાબદારીપૂર્વક પુરાણ થયું! હવે આ નબળા પુરાણની ખરી પોલ તો ચોમાસામાં ખુલવાની હતી! બરાબર પાંચ મહિના પછી એપ્રિલના અંત ભાગમાં અચાનક મહાનગરપાલિકાના નગર સેવકોએ સોસાયટીમાં ખોદકામ થયું હતું, રસ્તા તૂટયા હતા એટલે નવા રસ્તા બનાવવાના કામનું ખાતમુહૂર્ત કર્યું, ફોટા પડાવ્યા! ખરો ખેલ હવે શરૂ થયો. જાહેર સેવાઓના નિર્માણમાં જે કોન્ટ્રાકટ સિસ્ટમ અને બેદરકારી શરૂ થઈ છે તે દેખાવા લાગી.
દુનિયામાં કયાંય નથી તેવું શ્રમ વિભાજન આપણા દેશમાં શરૂ થયું છે. એક માણસને ખોદકામનો કોન્ટ્રાકટ આપવામાં આવે છે. તે મજૂરો લઇને સોસાયટીના તમામ રસ્તા ખોદી નાખે છે. બધું ખોદકામ થાય પછી બે દિવસે કપચી અને રેતીનો કોન્ટ્રાકટ મળ્યો હોય તે માલના ઢગલા કરી જાય છે. ફરી બે દિવસ પછી લેબર કોન્ટ્રાકટવાળો આવે છે અને તેના માણસો કપચી રેતી અને સમ ખાવા પૂરતી સિમેન્ટ ઉમેરી ખોદકામ થયેલા રસ્તા પર પુરાણ કરી જાય છે. બે દિવસનું કામ છ બાર દિવસે થાય છે! કોન્ટ્રાકટ, પેટા કોન્ટ્રાકટ… ન તાલમેળ, ન જવાબદારી… ન ગુણવત્તા! ખોદકામ કરનારા લાઇટના વાયર કાપી નાખે!
પાણીના પાઇપ તોડી નાખે, ગેસ લાઇનમાં લીકેજ કરી નાખે! જો કોઇ જાગૃત નાગરિક જવાબ માંગે તો જવાબ મળે છે ખોદકામ થશે તો તોડફોડ થવાની જ છે! માત્ર કોન્ટ્રાકટરો જ નહીં! સોસાયટીના ઘણા સભ્યો પણ માને છે કે સગવડ જોઇતી હોય તો તકલીફ ભોગવવી પડે!’ ચાલીસ પચાસ વર્ષે મ્યુનિસિપાલીટી પાણીની પાઇપલાઇન બદલે! ખોદકામ કર્યું હોય તો નવા રસ્તા બનાવે! સ્થાનિક સ્વરાજયની સંસ્થાનું આ જ તો કામ છે! લોકશાહીમાં આ કામ પ્રજા ઉપર ઉપકાર નથી. આ વાત પ્રજાએ પણ સમજવાની જરૂર છે.
નરેન્દ્ર મોદી જયારે વડાપ્રધાન ન હતા ત્યારના એમનાં ઘણાં પ્રવચનોમાં તેઓ ખુદ આ વાત કરતા હતા કે આપણે ત્યાં બધા જ તંત્ર સાથે મળીને કામ કેમ નથી કરતા? રસ્તા બને ત્યારે વીજળી ખાતું, ગેસ કંપની, પાણી પુરવઠાવાળા બધા જ વિભાગો પરસ્પર તાલમેળ કરીને કામ કરે તો નાગરિક અડચણ ઓછામાં ઓછી ઊભી થાય! વડા પ્રધાને કરેલા આવા વ્યવહારુ સૂચનો તેમના પક્ષની જ સરકાર અને સત્તાવાળા ધ્યાનમાં નથી લેતા! આ જે ઉદાહરણ લખ્યું છે તે શહેરની કોઇ એક સોસાયટી પૂરતું નથી! ધ્યાનથી જોશો તો રાજયના તમામ રાજમાર્ગો પર આ જ દૃશ્યો જોવા મળશે, આ જ અરાજકતા અને તેનાથી સર્જાતી દુર્ઘટના જોવા મળશે!
કોન્ટ્રાકટ સિસ્ટમનું જે ઝેરી તંત્ર વિકસ્યુ છે તે સમજવા જેવું છે. સૌ પ્રથમ નાગરિક સેવાઓ માટે, જાહેર સેવાઓ માટે, નાણાંની ફાળવણી થાય છે! પહેલાં આવી નાણાં ફાળવણી થાય પછી જે તે સરકારી વિભાગની દેખરેખમાં કામો થતાં? હવે તો ખાનગીકરણનો ચેપ એવો લાગ્યો છે કે આપણી સરકારો સીધા ખાનગી કોન્ટ્રાકટ આપી દે છે! હવે સૌ પ્રથમ સરકારમાં હોય તેવા સક્ષમ અધિકારી કે નેતાજીની લાગતા વળગતા કોન્ટ્રાકટ કે કંપનીને આખા વિસ્તાર, નગર, જિલ્લા કે રાજયનો જે તે સેવા પૂરી પાડવાનો, બાંધકામ કરવાનો કોન્ટ્રાકટ આપવામાં આવે છે! પછી આ કંપની દરેક વિસ્તારમાં આ કામ કોઇ બીજી કંપનીને પેટા કોન્ટ્રાકટ તરીકે આપી દે છે!
આ કોન્ટ્રાકટ મેળવનાર કંપની કે વ્યકિત કામના ભાગ પાડી કોન્ટ્રાકટ આપે છે. જેમકે પહેલાં સમગ્ર અમદાવાદની કે સુરતની સોસાયટીમાં રસ્તા કે પેવર બ્લોક નાખવાનો કોન્ટ્રાકટ એક મોટા માથાને મળે છે પછી તે વિસ્તાર મુજબ આ કામ બીજા કોન્ટ્રાકટરને આપી દે છે! હવે આ કોન્ટ્રાકટર જે તે સોસાયટીમાં કામ કરવા માટે એક લેબર કોન્ટ્રાકટરને ખોદકામનું કામ આપે છે. બીજાને ખોદેલી માટી કચરો ઉપાડવાનું કામ સોંપે છે. ત્રીજાને કપચી રેતી સિમેન્ટ પૂરું પાડવાનું કામ સોંપે છે અને બધી એજન્સી પોતાની નવરાશે પોતાનો નફો અંકે કરીને આ કામ કરે છે! વડા પ્રધાન તો જુદા જુદા ખાતા વચ્ચે તાલમેળ કરવાની વાત કરતા હતા.
અહીં તો એક જ કામમાં લાગેલી જુદી જુદી એજન્સી વચ્ચે તાલમેળ નથી. હેરાનગતી માત્ર નાગરિકોને છે! રસ્તા બને છે તો થોડી તકલીફ વેઠી લઇએ- ના નામે આપણાં ભોળાં નાગરિકો કોન્ટ્રાકટ સિસ્ટમની સમગ્ર બેજવાબદારી સહન કરી લે છે! રસ્તા બનાવવાના નામે લાઇટ લાઇન, પાણીની લાઇન, ગેસ લાઇન કે અન્ય કોઇનું પણ નુકસાન તથા ખર્ચ પણ ઉઠાવી લે છે! તંત્રમાં કયાંય જવાબદારી કે નિસ્બત દેખાતી નથી. પહેલાં તો સોસાયટીમાં થોડા આગેવાન લોકો પણ રહેતા જે નળ, ગટર, રસ્તાના કામમાં માથે ઊભા રહીને કામ કરાવતા.
હવે સમાજ કક્ષાએ પણ આવી સામુહિક જવાબદારી નિભાવવાની વાત ઘટતી જાય છે! નગરપાલિકા કે મહાનગરપાલિકા દ્વારા દસ-વીસ વર્ષે એકાદી નાગરિક સુવિધા ઊભી થાય તેને પણ અહોભાવથી જોતી પ્રજાને સમજાવવી પણ અઘરી છે. વિચારશૂન્યતા અને તર્કશૂન્યતાએ નાગરિક શાસ્ત્રને નબળું પાડયું છે. પ્રશ્ન જ નથી થતા એવી પ્રજા માટે વિરોધ કરવાની તો આશા જ રાખવી નક્કામી છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે
મહાનગરની એક સોસાયટીમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીના બરાબર મહિના પહેલાં મહાનગરપાલિકાએ અચાનક વર્ષો જૂની પાણીની પાઇપલાઇન બદલવાનું કામ શરૂ કર્યું! મતદાન પૂરું થયા પછી આ પાઇપલાઇન બદલવાનું કામ મંદ ગતિએ પૂરું થયું અને ખોદકામ થયેલી જગ્યાએ બિલકુલ બેજવાબદારીપૂર્વક પુરાણ થયું! હવે આ નબળા પુરાણની ખરી પોલ તો ચોમાસામાં ખુલવાની હતી! બરાબર પાંચ મહિના પછી એપ્રિલના અંત ભાગમાં અચાનક મહાનગરપાલિકાના નગર સેવકોએ સોસાયટીમાં ખોદકામ થયું હતું, રસ્તા તૂટયા હતા એટલે નવા રસ્તા બનાવવાના કામનું ખાતમુહૂર્ત કર્યું, ફોટા પડાવ્યા! ખરો ખેલ હવે શરૂ થયો. જાહેર સેવાઓના નિર્માણમાં જે કોન્ટ્રાકટ સિસ્ટમ અને બેદરકારી શરૂ થઈ છે તે દેખાવા લાગી.
દુનિયામાં કયાંય નથી તેવું શ્રમ વિભાજન આપણા દેશમાં શરૂ થયું છે. એક માણસને ખોદકામનો કોન્ટ્રાકટ આપવામાં આવે છે. તે મજૂરો લઇને સોસાયટીના તમામ રસ્તા ખોદી નાખે છે. બધું ખોદકામ થાય પછી બે દિવસે કપચી અને રેતીનો કોન્ટ્રાકટ મળ્યો હોય તે માલના ઢગલા કરી જાય છે. ફરી બે દિવસ પછી લેબર કોન્ટ્રાકટવાળો આવે છે અને તેના માણસો કપચી રેતી અને સમ ખાવા પૂરતી સિમેન્ટ ઉમેરી ખોદકામ થયેલા રસ્તા પર પુરાણ કરી જાય છે. બે દિવસનું કામ છ બાર દિવસે થાય છે! કોન્ટ્રાકટ, પેટા કોન્ટ્રાકટ… ન તાલમેળ, ન જવાબદારી… ન ગુણવત્તા! ખોદકામ કરનારા લાઇટના વાયર કાપી નાખે!
પાણીના પાઇપ તોડી નાખે, ગેસ લાઇનમાં લીકેજ કરી નાખે! જો કોઇ જાગૃત નાગરિક જવાબ માંગે તો જવાબ મળે છે ખોદકામ થશે તો તોડફોડ થવાની જ છે! માત્ર કોન્ટ્રાકટરો જ નહીં! સોસાયટીના ઘણા સભ્યો પણ માને છે કે સગવડ જોઇતી હોય તો તકલીફ ભોગવવી પડે!’ ચાલીસ પચાસ વર્ષે મ્યુનિસિપાલીટી પાણીની પાઇપલાઇન બદલે! ખોદકામ કર્યું હોય તો નવા રસ્તા બનાવે! સ્થાનિક સ્વરાજયની સંસ્થાનું આ જ તો કામ છે! લોકશાહીમાં આ કામ પ્રજા ઉપર ઉપકાર નથી. આ વાત પ્રજાએ પણ સમજવાની જરૂર છે.
નરેન્દ્ર મોદી જયારે વડાપ્રધાન ન હતા ત્યારના એમનાં ઘણાં પ્રવચનોમાં તેઓ ખુદ આ વાત કરતા હતા કે આપણે ત્યાં બધા જ તંત્ર સાથે મળીને કામ કેમ નથી કરતા? રસ્તા બને ત્યારે વીજળી ખાતું, ગેસ કંપની, પાણી પુરવઠાવાળા બધા જ વિભાગો પરસ્પર તાલમેળ કરીને કામ કરે તો નાગરિક અડચણ ઓછામાં ઓછી ઊભી થાય! વડા પ્રધાને કરેલા આવા વ્યવહારુ સૂચનો તેમના પક્ષની જ સરકાર અને સત્તાવાળા ધ્યાનમાં નથી લેતા! આ જે ઉદાહરણ લખ્યું છે તે શહેરની કોઇ એક સોસાયટી પૂરતું નથી! ધ્યાનથી જોશો તો રાજયના તમામ રાજમાર્ગો પર આ જ દૃશ્યો જોવા મળશે, આ જ અરાજકતા અને તેનાથી સર્જાતી દુર્ઘટના જોવા મળશે!
કોન્ટ્રાકટ સિસ્ટમનું જે ઝેરી તંત્ર વિકસ્યુ છે તે સમજવા જેવું છે. સૌ પ્રથમ નાગરિક સેવાઓ માટે, જાહેર સેવાઓ માટે, નાણાંની ફાળવણી થાય છે! પહેલાં આવી નાણાં ફાળવણી થાય પછી જે તે સરકારી વિભાગની દેખરેખમાં કામો થતાં? હવે તો ખાનગીકરણનો ચેપ એવો લાગ્યો છે કે આપણી સરકારો સીધા ખાનગી કોન્ટ્રાકટ આપી દે છે! હવે સૌ પ્રથમ સરકારમાં હોય તેવા સક્ષમ અધિકારી કે નેતાજીની લાગતા વળગતા કોન્ટ્રાકટ કે કંપનીને આખા વિસ્તાર, નગર, જિલ્લા કે રાજયનો જે તે સેવા પૂરી પાડવાનો, બાંધકામ કરવાનો કોન્ટ્રાકટ આપવામાં આવે છે! પછી આ કંપની દરેક વિસ્તારમાં આ કામ કોઇ બીજી કંપનીને પેટા કોન્ટ્રાકટ તરીકે આપી દે છે!
આ કોન્ટ્રાકટ મેળવનાર કંપની કે વ્યકિત કામના ભાગ પાડી કોન્ટ્રાકટ આપે છે. જેમકે પહેલાં સમગ્ર અમદાવાદની કે સુરતની સોસાયટીમાં રસ્તા કે પેવર બ્લોક નાખવાનો કોન્ટ્રાકટ એક મોટા માથાને મળે છે પછી તે વિસ્તાર મુજબ આ કામ બીજા કોન્ટ્રાકટરને આપી દે છે! હવે આ કોન્ટ્રાકટર જે તે સોસાયટીમાં કામ કરવા માટે એક લેબર કોન્ટ્રાકટરને ખોદકામનું કામ આપે છે. બીજાને ખોદેલી માટી કચરો ઉપાડવાનું કામ સોંપે છે. ત્રીજાને કપચી રેતી સિમેન્ટ પૂરું પાડવાનું કામ સોંપે છે અને બધી એજન્સી પોતાની નવરાશે પોતાનો નફો અંકે કરીને આ કામ કરે છે! વડા પ્રધાન તો જુદા જુદા ખાતા વચ્ચે તાલમેળ કરવાની વાત કરતા હતા.
અહીં તો એક જ કામમાં લાગેલી જુદી જુદી એજન્સી વચ્ચે તાલમેળ નથી. હેરાનગતી માત્ર નાગરિકોને છે! રસ્તા બને છે તો થોડી તકલીફ વેઠી લઇએ- ના નામે આપણાં ભોળાં નાગરિકો કોન્ટ્રાકટ સિસ્ટમની સમગ્ર બેજવાબદારી સહન કરી લે છે! રસ્તા બનાવવાના નામે લાઇટ લાઇન, પાણીની લાઇન, ગેસ લાઇન કે અન્ય કોઇનું પણ નુકસાન તથા ખર્ચ પણ ઉઠાવી લે છે! તંત્રમાં કયાંય જવાબદારી કે નિસ્બત દેખાતી નથી. પહેલાં તો સોસાયટીમાં થોડા આગેવાન લોકો પણ રહેતા જે નળ, ગટર, રસ્તાના કામમાં માથે ઊભા રહીને કામ કરાવતા.
હવે સમાજ કક્ષાએ પણ આવી સામુહિક જવાબદારી નિભાવવાની વાત ઘટતી જાય છે! નગરપાલિકા કે મહાનગરપાલિકા દ્વારા દસ-વીસ વર્ષે એકાદી નાગરિક સુવિધા ઊભી થાય તેને પણ અહોભાવથી જોતી પ્રજાને સમજાવવી પણ અઘરી છે. વિચારશૂન્યતા અને તર્કશૂન્યતાએ નાગરિક શાસ્ત્રને નબળું પાડયું છે. પ્રશ્ન જ નથી થતા એવી પ્રજા માટે વિરોધ કરવાની તો આશા જ રાખવી નક્કામી છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે