ઉત્તરાખંડ રાજ્યની સ્થાપના 9 નવેમ્બર 2000ના રોજ થઈ હતી. તેના થોડા સમય પછી મને રાજ્યના પશ્ચિમમાં આવેલા હિલ સ્ટેશન મસૂરીમાં એક ભાષણ આપવા માટે આમંત્રિત કરવામાં આવ્યો. મેં સ્વીકાર્યું, મુખ્યત્વે એ કારણે કે મારો જન્મ અને ઉછેર દેહરાદૂન શહેરની બહાર થયો હતો, જે નીચે ખીણમાં આવેલું છે. મસૂરીમાં પહોંચ્યા પછી હું નજીકના પબ્લિક કોલ બૂથ પર ગયો (ત્યારે કોઈ સેલ ફોન નહોતા) અને નવા રચાયેલા રાજ્યના બીજા છેડે નૈનીતાલમાં રહેતા ઇતિહાસકાર શેખર પાઠકને ફોન કર્યો. જ્યારે તેમણે ફોન ઉપાડ્યો ત્યારે મેં ગર્વથી જાહેરાત કરી: ‘મૈં અપને પ્રદેશ સે બોલ રહા હૂં’, (હું મારા રાજ્યથી વાત કરી રહ્યો છું.)
જો કે, હું હવે બેંગ્લોરમાં રહેતો, છતાં મેં તે પ્રદેશ સાથે ગાઢ સંપર્ક જાળવી રાખ્યો. જ્યાં હું મોટો થયો હતો અને મારું પહેલું સંશોધન કર્યું હતું. મેં ઉત્તરપ્રદેશના પહાડી જિલ્લાઓમાંથી રાજ્યની રચના માટેના લોકપ્રિય આંદોલનને ખૂબ જ ધ્યાનથી જોયું હતું અને તેની સફળતાની ઉજવણી કરી હતી. જેમ ૧૯૭૧માં પૂર્ણ રાજ્ય તરીકે તેની રચનાથી હિમાચલ પ્રદેશના લોકો માટે પ્રભાવશાળી સામાજિક અને આર્થિક પ્રગતિ થઈ હતી, તેવી જ રીતે એવી આશા હતી કે ઉત્તરાખંડનાં લોકોને પણ પોતાનું રાજ્ય હોવાનો ફાયદો થશે, જેનું સંચાલન તેમની સાંસ્કૃતિક પૃષ્ઠભૂમિ તેમજ તેમની આશાઓ અને આકાંક્ષાઓ (જે ઉત્તર પ્રદેશના રાજકારણીઓ ભાગ્યે જ કરતા હતા) રાજકારણીઓ દ્વારા થશે.
થોડાં અઠવાડિયામાં ઉત્તરાખંડ તેની સ્થાપનાની પચીસમી વર્ષગાંઠ ઉજવશે. આ સમયમાં કોંગ્રેસ દસ વર્ષ અને ભારતીય જનતા પાર્ટી પંદર વર્ષથી સત્તામાં રહી. કોઈ શંકા નથી કે મુખ્યમંત્રી અને તેમની સરકાર એક મહાન તમાશો કરશે, જ્યારે હકીકતમાં ઉજવણી કરવા માટે કંઈ નહીં હોય. કોંગ્રેસ અને ભાજપ બંને સરકારોએ તેમના મતદારોના જીવનની ગુણવત્તા સુધારવા માટે બહુ ઓછું કામ કર્યું છે, તેવી જ રીતે શિક્ષણ, આરોગ્ય, મહિલા સુરક્ષા અને આજીવિકા સુરક્ષા જેવાં મહત્ત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રોની ઉપેક્ષા કરી છે. ૨૦૧૭થી સત્તામાં રહેલી ભાજપે આક્રમક રીતે હિન્દુ બહુમતીવાદને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, લઘુમતીઓને હેરાન કર્યા છે અને એવા પ્રદેશમાં ભય અને ધાકધમકીનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું છે જે અગાઉ બહુ ઓછા આંતર-ધાર્મિક સંઘર્ષ થતો હતો. પ્રજાસત્તાકનાં કેટલાંક અન્ય રાજ્યોની જેમ, હિન્દુત્વ એ રાજકારણીઓ દ્વારા લોકોને ખવડાવવામાં આવતું અફીણ છે જેઓ તેમના મતદારોને આ અને ભાવિ પેઢીઓ માટે ગૌરવપૂર્ણ અને સુરક્ષિત જીવન પૂરું પાડવા માટે અસમર્થ છે અથવા અનિચ્છા ધરાવે છે.
આ દરમિયાન, કેન્દ્રની મદદથી ઉત્તરાખંડમાં ક્રમિક રાજ્ય સરકારોએ ટેકરીઓ પર ક્રૂર હુમલો કર્યો છે, જેમાં ખરાબ રીતે ડિઝાઇન કરાયેલા રસ્તાઓ, ખોટી રીતે બનાવવામાં આવેલા બંધ અને અન્ય મોટા પ્રોજેક્ટ્સ બનાવવામાં આવ્યા છે, જે ‘વિકાસ’ને પ્રોત્સાહન આપવાનો દાવો કરે છે, પરંતુ હકીકતમાં વિનાશ લાવે છે. ચાર ધામ હાઇ વે આ પ્રોજેક્ટ્સમાં સૌથી ખતરનાક છે અને તે એક ટ્રેજેડી છે કે સુપ્રીમ કોર્ટે તેના કારણે થઈ રહેલા નુકસાનના અખંડ વૈજ્ઞાનિક પુરાવા રજૂ કર્યા હોવા છતાં તેને તેના વિનાશક માર્ગ પર આગળ વધવા દીધું છે.
એક અંદાજ મુજબ, ૨૦૦૦માં તેની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ઉત્તરાખંડે કહેવાતા ‘વિકાસ પ્રોજેક્ટ્સ’ હાઇ વે, ડેમ, ખાણો, સરકારી ટાઉનશીપ માટે લગભગ ૫૦,૦૦૦ હેક્ટર સમૃદ્ધ કુદરતી જંગલ ગુમાવ્યું છે; જેનાથી સ્થાનિક લોકોને ભાગ્યે જ ફાયદો થાય છે. જો કોઈ રૂઢિચુસ્ત અંદાજ લગાવે કે એક હેક્ટર કુદરતી જંગલોમાં 3000 વૃક્ષો હોય છે, તો રાજ્યની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ઉત્તરાખંડ સરકારે આશરે 150 મિલિયન વૃક્ષોનો નાશ કર્યો હશે. આ વિનાશનો આર્થિક અને પર્યાવરણીય ખર્ચ અગણિત છે.
હિમાલય એક સુંદર છતાં નાજુક ઇકોસિસ્ટમ છે, જે ભૂકંપગ્રસ્ત ક્ષેત્રમાં આવેલું છે અને જ્યાં સમૃદ્ધ વન આવરણ માત્ર સ્થાનિક ગ્રામીણ અર્થતંત્રને ટકાવી રાખવા માટે જ નહીં, પરંતુ માટીનાં ધોવાણ અને પૂર સામે રક્ષણ આપવા માટે જરૂરી છે. ઉત્તરાખંડના પર્વતોને કોંક્રીટથી ઢાંકીને તેને કાબૂમાં લેવાનો પ્રયાસ કરીને રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારોએ અનેક દુ:ખદ દુર્ઘટનાઓને જન્મ આપ્યો છે, જેમાંથી ધારાલી ખાતેની ઘટના સૌથી તાજેતરની છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં ભૂસ્ખલન, પૂર વગેરેના કારણે થતાં મૃત્યુ અને આર્થિક નુકસાનમાં નાટ્યાત્મક વધારો થયો છે, જેના કારણે જાનમાલ અને આજીવિકાનું ભારે નુકસાન થયું છે. શાસક રાજકારણીઓ (અને મિડિયામાં તેમના સાથીઓ) દ્વારા આ આફતોને ચાલાકીપૂર્વક ‘કુદરતી આફતો’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જ્યારે હકીકતમાં તે સંપૂર્ણપણે માનવસર્જિત છે, જે રાજકારણીઓ-ઠેકેદારો-નોકરશાહોની સાંઠગાંઠ દ્વારા, જેમણે રસ્તાઓ, ડેમ, રિસોર્ટ વગેરેના આ અવિચારી વિસ્તરણને (કદાચ કોઈ લાભ માટે) મંજૂરી આપી છે.
આ આફતો વારંવાર વધતી જાય છે તેમ છતાં ઉત્તરાખંડ પર શાસન કરનારાઓ એવા પ્રોજેક્ટ્સથી નફો મેળવતા રહે છે, જે પ્રકૃતિ અને સમાજ બંને માટે ખરાબ છે. દહેરાદૂનમાં બિંદલ અને રિસ્પાના નદીઓના પટ પર 10 કિલોમીટરથી વધુ લંબાઈવાળા બે એલિવેટેડ હાઇ વે બનાવવાની યોજનાનો વિચાર કરો. મુખ્ય હેતુ, જો કે અસ્પષ્ટ હોવા છતાં, પ્રવાસીઓને મેદાનોમાંથી દહેરાદૂનમાં પ્રવેશ્યા પછી વધુ ઝડપથી મસૂરીમાં લઈ જવાનો છે. હાલમાં રૂ. 6000 કરોડનો ખર્ચ થવાનો અંદાજ છે – જે આંકડો ચોક્કસપણે વધશે – આ પ્રોજેક્ટમાં ઘણી નકારાત્મક સુવિધાઓ છે. આ એલિવેટેડ હાઇ વે બનાવવા માટે બિંદલ અને રિસ્પાના નદીઓમાંથી લાખો ઘનમીટર માટી ખોદવામાં આવશે, પરંતુ તેનો નિકાલ કરવાનો કોઈ સુરક્ષિત રસ્તો નથી.
દહેરાદૂનમાં તાજેતરના જાહેર સર્વેક્ષણમાં આ પ્રોજેક્ટના નુકસાનકારક પરિણામો અંગે નાગરિકોમાં ઊંડો અને વધતો અસંતોષ દર્શાવવામાં આવ્યો છે. દિલ્હી-દહેરાદૂન એક્સપ્રેસ વેની જેમ ખીણની જોખમી નદીઓની ઉપરના આ હાઇ વે રહેવાસીઓને નહીં પરંતુ મસૂરીના હિલ સ્ટેશન સુધી પહોંચવા માંગતાં પ્રવાસીઓને મદદ કરવાનો છે. દહેરાદૂનનાં નાગરિકોને ટૂંકા ગાળાના સામાજિક લાભો નહિવત્ હશે, જ્યારે લાંબા ગાળાના પર્યાવરણીય અને સામાજિક ખર્ચ ખૂબ મોટા હોવાની શક્યતા છે. તે પણ સ્પષ્ટ નથી કે તે પ્રવાસીઓને કેવી રીતે લાભ આપશે. જો આ યોજના અમલમાં મૂકવામાં આવે છે તો દરરોજ હજારો વધારાની કાર અને બસો મસૂરીમાં પ્રવેશ કરશે. આ ધસારાને કેવી રીતે નિયંત્રિત કરવામાં આવશે? આનાથી કયા પ્રકારના ટ્રાફિક જામ થશે? શું ઉત્તરાખંડ સરકાર આ વાહનોને અસ્થાયી રૂપે રાખવા માટે પર્વત પર દસ માળના પાર્કિંગ લોટની શ્રેણી બનાવવાની યોજના ધરાવે છે?
શેખર પાઠક, જે ઉત્તરાખંડને અન્ય કોઈ જીવિત વ્યક્તિ કરતાં વધુ સારી રીતે જાણે છે, તેમણે સમજદારીપૂર્વક ટિપ્પણી કરી છે કે જ્યારે આપણે પર્યટનને વધુ યાત્રાધામ બનાવવાનું લક્ષ્ય રાખવું જોઈએ – સૌમ્ય, ધીમું, પ્રકૃતિ અને માનવસમુદાય પ્રત્યે વધુ આદર – આજની સરકારો તીર્થયાત્રાને પર્યટન જેવું – મોટેથી, વધુ આક્રમક, પ્રકૃતિ અને માનવસમુદાય પ્રત્યે વધુ વિનાશક બનાવવા માંગે છે. ચોક્કસપણે, પર્યટનને વધુ યાત્રાધામ જેવું બનાવવા માટે તેને ફરીથી ડિઝાઇન કરવું એ હાલમાં ઉત્તરાખંડ પર શાસન કરતા રાજકારણીઓ અને અમલદારોની મુખ્ય પ્રાથમિકતા હોવી જોઈએ. બીજી તરફ કદાચ તેનાથી પણ વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ, પ્રાથમિકતા એ છે કે વધુ સારી, સુરક્ષિત અને વધુ સસ્તી શાળાઓ અને હોસ્પિટલો ચલાવવાની અને ઉત્તરાખંડનાં રહેવાસીઓ માટે એક ટકાઉ આર્થિક ભવિષ્યની સુવિધા પૂરી પાડવાની. ઓછામાં ઓછું આ જ તો રાજ્યનાં નાગરિકો પ્રત્યે તેમનું ઋણ છે, જે ઉમદા આકાંક્ષાઓના સમૂહ સાથે બનાવવામાં આવ્યું હતું જે હજુ સુધી પૂર્ણ થયું નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ઉત્તરાખંડ રાજ્યની સ્થાપના 9 નવેમ્બર 2000ના રોજ થઈ હતી. તેના થોડા સમય પછી મને રાજ્યના પશ્ચિમમાં આવેલા હિલ સ્ટેશન મસૂરીમાં એક ભાષણ આપવા માટે આમંત્રિત કરવામાં આવ્યો. મેં સ્વીકાર્યું, મુખ્યત્વે એ કારણે કે મારો જન્મ અને ઉછેર દેહરાદૂન શહેરની બહાર થયો હતો, જે નીચે ખીણમાં આવેલું છે. મસૂરીમાં પહોંચ્યા પછી હું નજીકના પબ્લિક કોલ બૂથ પર ગયો (ત્યારે કોઈ સેલ ફોન નહોતા) અને નવા રચાયેલા રાજ્યના બીજા છેડે નૈનીતાલમાં રહેતા ઇતિહાસકાર શેખર પાઠકને ફોન કર્યો. જ્યારે તેમણે ફોન ઉપાડ્યો ત્યારે મેં ગર્વથી જાહેરાત કરી: ‘મૈં અપને પ્રદેશ સે બોલ રહા હૂં’, (હું મારા રાજ્યથી વાત કરી રહ્યો છું.)
જો કે, હું હવે બેંગ્લોરમાં રહેતો, છતાં મેં તે પ્રદેશ સાથે ગાઢ સંપર્ક જાળવી રાખ્યો. જ્યાં હું મોટો થયો હતો અને મારું પહેલું સંશોધન કર્યું હતું. મેં ઉત્તરપ્રદેશના પહાડી જિલ્લાઓમાંથી રાજ્યની રચના માટેના લોકપ્રિય આંદોલનને ખૂબ જ ધ્યાનથી જોયું હતું અને તેની સફળતાની ઉજવણી કરી હતી. જેમ ૧૯૭૧માં પૂર્ણ રાજ્ય તરીકે તેની રચનાથી હિમાચલ પ્રદેશના લોકો માટે પ્રભાવશાળી સામાજિક અને આર્થિક પ્રગતિ થઈ હતી, તેવી જ રીતે એવી આશા હતી કે ઉત્તરાખંડનાં લોકોને પણ પોતાનું રાજ્ય હોવાનો ફાયદો થશે, જેનું સંચાલન તેમની સાંસ્કૃતિક પૃષ્ઠભૂમિ તેમજ તેમની આશાઓ અને આકાંક્ષાઓ (જે ઉત્તર પ્રદેશના રાજકારણીઓ ભાગ્યે જ કરતા હતા) રાજકારણીઓ દ્વારા થશે.
થોડાં અઠવાડિયામાં ઉત્તરાખંડ તેની સ્થાપનાની પચીસમી વર્ષગાંઠ ઉજવશે. આ સમયમાં કોંગ્રેસ દસ વર્ષ અને ભારતીય જનતા પાર્ટી પંદર વર્ષથી સત્તામાં રહી. કોઈ શંકા નથી કે મુખ્યમંત્રી અને તેમની સરકાર એક મહાન તમાશો કરશે, જ્યારે હકીકતમાં ઉજવણી કરવા માટે કંઈ નહીં હોય. કોંગ્રેસ અને ભાજપ બંને સરકારોએ તેમના મતદારોના જીવનની ગુણવત્તા સુધારવા માટે બહુ ઓછું કામ કર્યું છે, તેવી જ રીતે શિક્ષણ, આરોગ્ય, મહિલા સુરક્ષા અને આજીવિકા સુરક્ષા જેવાં મહત્ત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રોની ઉપેક્ષા કરી છે. ૨૦૧૭થી સત્તામાં રહેલી ભાજપે આક્રમક રીતે હિન્દુ બહુમતીવાદને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, લઘુમતીઓને હેરાન કર્યા છે અને એવા પ્રદેશમાં ભય અને ધાકધમકીનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું છે જે અગાઉ બહુ ઓછા આંતર-ધાર્મિક સંઘર્ષ થતો હતો. પ્રજાસત્તાકનાં કેટલાંક અન્ય રાજ્યોની જેમ, હિન્દુત્વ એ રાજકારણીઓ દ્વારા લોકોને ખવડાવવામાં આવતું અફીણ છે જેઓ તેમના મતદારોને આ અને ભાવિ પેઢીઓ માટે ગૌરવપૂર્ણ અને સુરક્ષિત જીવન પૂરું પાડવા માટે અસમર્થ છે અથવા અનિચ્છા ધરાવે છે.
આ દરમિયાન, કેન્દ્રની મદદથી ઉત્તરાખંડમાં ક્રમિક રાજ્ય સરકારોએ ટેકરીઓ પર ક્રૂર હુમલો કર્યો છે, જેમાં ખરાબ રીતે ડિઝાઇન કરાયેલા રસ્તાઓ, ખોટી રીતે બનાવવામાં આવેલા બંધ અને અન્ય મોટા પ્રોજેક્ટ્સ બનાવવામાં આવ્યા છે, જે ‘વિકાસ’ને પ્રોત્સાહન આપવાનો દાવો કરે છે, પરંતુ હકીકતમાં વિનાશ લાવે છે. ચાર ધામ હાઇ વે આ પ્રોજેક્ટ્સમાં સૌથી ખતરનાક છે અને તે એક ટ્રેજેડી છે કે સુપ્રીમ કોર્ટે તેના કારણે થઈ રહેલા નુકસાનના અખંડ વૈજ્ઞાનિક પુરાવા રજૂ કર્યા હોવા છતાં તેને તેના વિનાશક માર્ગ પર આગળ વધવા દીધું છે.
એક અંદાજ મુજબ, ૨૦૦૦માં તેની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ઉત્તરાખંડે કહેવાતા ‘વિકાસ પ્રોજેક્ટ્સ’ હાઇ વે, ડેમ, ખાણો, સરકારી ટાઉનશીપ માટે લગભગ ૫૦,૦૦૦ હેક્ટર સમૃદ્ધ કુદરતી જંગલ ગુમાવ્યું છે; જેનાથી સ્થાનિક લોકોને ભાગ્યે જ ફાયદો થાય છે. જો કોઈ રૂઢિચુસ્ત અંદાજ લગાવે કે એક હેક્ટર કુદરતી જંગલોમાં 3000 વૃક્ષો હોય છે, તો રાજ્યની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ઉત્તરાખંડ સરકારે આશરે 150 મિલિયન વૃક્ષોનો નાશ કર્યો હશે. આ વિનાશનો આર્થિક અને પર્યાવરણીય ખર્ચ અગણિત છે.
હિમાલય એક સુંદર છતાં નાજુક ઇકોસિસ્ટમ છે, જે ભૂકંપગ્રસ્ત ક્ષેત્રમાં આવેલું છે અને જ્યાં સમૃદ્ધ વન આવરણ માત્ર સ્થાનિક ગ્રામીણ અર્થતંત્રને ટકાવી રાખવા માટે જ નહીં, પરંતુ માટીનાં ધોવાણ અને પૂર સામે રક્ષણ આપવા માટે જરૂરી છે. ઉત્તરાખંડના પર્વતોને કોંક્રીટથી ઢાંકીને તેને કાબૂમાં લેવાનો પ્રયાસ કરીને રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારોએ અનેક દુ:ખદ દુર્ઘટનાઓને જન્મ આપ્યો છે, જેમાંથી ધારાલી ખાતેની ઘટના સૌથી તાજેતરની છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં ભૂસ્ખલન, પૂર વગેરેના કારણે થતાં મૃત્યુ અને આર્થિક નુકસાનમાં નાટ્યાત્મક વધારો થયો છે, જેના કારણે જાનમાલ અને આજીવિકાનું ભારે નુકસાન થયું છે. શાસક રાજકારણીઓ (અને મિડિયામાં તેમના સાથીઓ) દ્વારા આ આફતોને ચાલાકીપૂર્વક ‘કુદરતી આફતો’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જ્યારે હકીકતમાં તે સંપૂર્ણપણે માનવસર્જિત છે, જે રાજકારણીઓ-ઠેકેદારો-નોકરશાહોની સાંઠગાંઠ દ્વારા, જેમણે રસ્તાઓ, ડેમ, રિસોર્ટ વગેરેના આ અવિચારી વિસ્તરણને (કદાચ કોઈ લાભ માટે) મંજૂરી આપી છે.
આ આફતો વારંવાર વધતી જાય છે તેમ છતાં ઉત્તરાખંડ પર શાસન કરનારાઓ એવા પ્રોજેક્ટ્સથી નફો મેળવતા રહે છે, જે પ્રકૃતિ અને સમાજ બંને માટે ખરાબ છે. દહેરાદૂનમાં બિંદલ અને રિસ્પાના નદીઓના પટ પર 10 કિલોમીટરથી વધુ લંબાઈવાળા બે એલિવેટેડ હાઇ વે બનાવવાની યોજનાનો વિચાર કરો. મુખ્ય હેતુ, જો કે અસ્પષ્ટ હોવા છતાં, પ્રવાસીઓને મેદાનોમાંથી દહેરાદૂનમાં પ્રવેશ્યા પછી વધુ ઝડપથી મસૂરીમાં લઈ જવાનો છે. હાલમાં રૂ. 6000 કરોડનો ખર્ચ થવાનો અંદાજ છે – જે આંકડો ચોક્કસપણે વધશે – આ પ્રોજેક્ટમાં ઘણી નકારાત્મક સુવિધાઓ છે. આ એલિવેટેડ હાઇ વે બનાવવા માટે બિંદલ અને રિસ્પાના નદીઓમાંથી લાખો ઘનમીટર માટી ખોદવામાં આવશે, પરંતુ તેનો નિકાલ કરવાનો કોઈ સુરક્ષિત રસ્તો નથી.
દહેરાદૂનમાં તાજેતરના જાહેર સર્વેક્ષણમાં આ પ્રોજેક્ટના નુકસાનકારક પરિણામો અંગે નાગરિકોમાં ઊંડો અને વધતો અસંતોષ દર્શાવવામાં આવ્યો છે. દિલ્હી-દહેરાદૂન એક્સપ્રેસ વેની જેમ ખીણની જોખમી નદીઓની ઉપરના આ હાઇ વે રહેવાસીઓને નહીં પરંતુ મસૂરીના હિલ સ્ટેશન સુધી પહોંચવા માંગતાં પ્રવાસીઓને મદદ કરવાનો છે. દહેરાદૂનનાં નાગરિકોને ટૂંકા ગાળાના સામાજિક લાભો નહિવત્ હશે, જ્યારે લાંબા ગાળાના પર્યાવરણીય અને સામાજિક ખર્ચ ખૂબ મોટા હોવાની શક્યતા છે. તે પણ સ્પષ્ટ નથી કે તે પ્રવાસીઓને કેવી રીતે લાભ આપશે. જો આ યોજના અમલમાં મૂકવામાં આવે છે તો દરરોજ હજારો વધારાની કાર અને બસો મસૂરીમાં પ્રવેશ કરશે. આ ધસારાને કેવી રીતે નિયંત્રિત કરવામાં આવશે? આનાથી કયા પ્રકારના ટ્રાફિક જામ થશે? શું ઉત્તરાખંડ સરકાર આ વાહનોને અસ્થાયી રૂપે રાખવા માટે પર્વત પર દસ માળના પાર્કિંગ લોટની શ્રેણી બનાવવાની યોજના ધરાવે છે?
શેખર પાઠક, જે ઉત્તરાખંડને અન્ય કોઈ જીવિત વ્યક્તિ કરતાં વધુ સારી રીતે જાણે છે, તેમણે સમજદારીપૂર્વક ટિપ્પણી કરી છે કે જ્યારે આપણે પર્યટનને વધુ યાત્રાધામ બનાવવાનું લક્ષ્ય રાખવું જોઈએ – સૌમ્ય, ધીમું, પ્રકૃતિ અને માનવસમુદાય પ્રત્યે વધુ આદર – આજની સરકારો તીર્થયાત્રાને પર્યટન જેવું – મોટેથી, વધુ આક્રમક, પ્રકૃતિ અને માનવસમુદાય પ્રત્યે વધુ વિનાશક બનાવવા માંગે છે. ચોક્કસપણે, પર્યટનને વધુ યાત્રાધામ જેવું બનાવવા માટે તેને ફરીથી ડિઝાઇન કરવું એ હાલમાં ઉત્તરાખંડ પર શાસન કરતા રાજકારણીઓ અને અમલદારોની મુખ્ય પ્રાથમિકતા હોવી જોઈએ. બીજી તરફ કદાચ તેનાથી પણ વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ, પ્રાથમિકતા એ છે કે વધુ સારી, સુરક્ષિત અને વધુ સસ્તી શાળાઓ અને હોસ્પિટલો ચલાવવાની અને ઉત્તરાખંડનાં રહેવાસીઓ માટે એક ટકાઉ આર્થિક ભવિષ્યની સુવિધા પૂરી પાડવાની. ઓછામાં ઓછું આ જ તો રાજ્યનાં નાગરિકો પ્રત્યે તેમનું ઋણ છે, જે ઉમદા આકાંક્ષાઓના સમૂહ સાથે બનાવવામાં આવ્યું હતું જે હજુ સુધી પૂર્ણ થયું નથી.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.