તાજેતરનાં વર્ષોમાં હિંદુત્વના સિદ્ધાંત અને વ્યવહારનું વિશ્લેષણ કરવા માટે પુસ્તકો અને લેખોનો પ્રવાહ દેખાયો છે. તેઓએ બીજેપી અને આરએસએસના વધતા પ્રભાવને વૈકલ્પિક રીતે સમજાવવા, ટીકા કરવા અથવા વાજબી ઠેરવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. કેટલાક લોકોએ સંગઠનાત્મક પ્રશ્નો, જમીની સ્તર પર સામાજિક નેટવર્ક્સના નિર્માણ પર અને તેઓ પાર્ટી માટે મત મેળવવામાં કેવી રીતે મદદ કરે છે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. અન્ય લોકોએ વિચારધારાની ભૂમિકા, હિંદુ ગૌરવ પર આધારિત વિશ્વાસ પ્રણાલીની અભિવ્યક્તિ અને લઘુમતીઓના રાક્ષસીકરણની શોધ કરી છે. આમ છતાં અન્ય લોકોએ ગોલવલકર, સાવરકર, વાજપેયી, અડવાણી અને મોદી જેવી વ્યક્તિઓની હિંદુત્વના ઉદયમાં ભજવેલી ભૂમિકા વિશે લખીને જીવનચરિત્રાત્મક અભિગમ અપનાવ્યો છે.
હિંદુત્વ પરનું સાહિત્ય હવે યોગ્ય કદના પુસ્તકાલયમાં ફિટ થઈ શકે તેટલું મોટું થઈ ગયું છે. પુસ્તકો અને નિબંધો જે તેને બનાવે છે તે અત્યંત પરિવર્તનશીલ ગુણવત્તાના છે. છતાં આ ગીચ અને ભીડવાળા મેદાનમાં નવીનતા અને પ્રતિભા માટે જગ્યા છે. આ બંને ગુણો ગયા મહિને બહાર પડેલા પુસ્તકમાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. પુસ્તકનું શીર્ષક ‘એચ-પોપ: ધ સીક્રેટિવ વર્લ્ડ ઓફ હિન્દુત્વ પોપ સ્ટાર્સ’ છે અને તેના લેખક-જેને હું ક્યારેય મળ્યો નથી અને મારા ઇનબોક્સમાં તેમના કામની પ્રૂફ કોપી આવી ત્યાં સુધી સાંભળ્યું ન હતું-મુંબઈ સ્થિત એક યુવાન લેખક – કુણાલ પુરોહિત તરીકે ઓળખાય છે.
જ્યાં સુધી હું જાણું છું, એચ-પોપએ હિંદુ જમણેરીઓ દ્વારા લોકપ્રિય સંસ્કૃતિના ઉપયોગ અને દુરુપયોગની નજીકથી તપાસ કરતું પ્રથમ પુસ્તક છે. તેમાં જે પાત્રો છે તે કાળજીપૂર્વક રેખાંકિત કરવામાં આવ્યા છે. પુસ્તકના સૌથી મજબૂત વિભાગો સંગીતકારો પર છે, તેમના ગીતોના શબ્દો અને લાગણીઓનું વિશ્લેષણ કરે છે અને તેઓ મુસ્લિમોને કેવી રીતે અમાનવીય બનાવે છે. જોકે, તે સંગીત સિવાય હિન્દુત્વથી પ્રભાવિત કવિતા અને પુસ્તકો સાથે પણ કામ કરે છે.
કુણાલ પુરોહિતના પુસ્તકની વિશેષતાઓમાં તેનો તુલનાત્મક અભિગમ પણ છે. લેખક જમણેરી પૉપ કલ્ચરમાં વૈશ્વિક વલણોથી સતર્ક અને જાગૃત છે અને ભારતીય મામલે આ વ્યાપક સંદર્ભમાં દેખાય છે. આ રીતે આ પુસ્તક નાઝીઓ, ઇટાલિયન ફાંસીવાદીઓ, અલ-કાયદા, રવાન્ડાના નરસંહારમાં અને સમકાલીન યુરોપ અને ઉત્તર અમેરિકામાં શ્વેત સર્વોપરિતા દ્વારા પ્રમોટ કરાયેલ પ્રચારક કવિતાઓ/ગીતોની વાત કરે છે.
મને ખબર નથી કે પુરોહિત ખુદ ગીત લખે છે કે ગાય છે. તે ચોક્કસપણે તેમનામાં ઊંડો રસ ધરાવે છે. તેમનું પુસ્તક એચ-પૉપની દુનિયામાં બનેલા ગીતોના કંપોઝિંગ અને તેને કેવી રીતે વિઝ્યુઅલાઈઝ કરવામાં આવે છે અને રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે તેનો ટ્રેક કરે છે. તે વાચકોને કહે છે કે કેવી રીતે આ ગીતોને મોટા અને ખૂબ જ વ્યસ્ત પ્રેક્ષકો મળે છે. આ કવિતાઓ અને ગીતો અને તેમના નફરતના સંદેશાઓ ફેલાવવામાં ઇન્ટરનેટ, યુટ્યુબ, ફેસબુક, વોટ્સએપની ભૂમિકા વિશે આપણે જાણીએ છીએ. (હિંદુત્વવાદીઓથી વિપરિત, હિટલર અને મુસોલિનીને આ પોસ્ટમોર્ડન ટેક્નોલોજીની ઍક્સેસ ન હતી, જોકે નિયો-નાઝીઓ અને આઈએસઆઈએસ પાસે છે.)
પુરોહિત દ્વારા તપાસવામાં આવેલા ગીતોના શબ્દો એ ખતરનાક દુશ્મનોની વાત કરે છે જેનો કથિત રીતે હિંદુઓએ ભૂતકાળ અને વર્તમાનમાં સામનો કર્યો છે. આમ છતાં ગીતો પ્રેક્ષકોને ખાતરી આપે છે કે અંતે તેમનો પક્ષ વિજયી થશે. આ રીતે તેઓ એ પ્રકાશિત કરે છે જેને મેં બીજે ક્યાંક ‘પેરાનોઇડ ટ્રાયમ્ફલિઝમ’ તરીકે ઓળખાવ્યું છે, જે આજે હિન્દુત્વની વિચારધારાને વ્યાખ્યાયિત કરે છે. એચ-પૉપની દુનિયાની રચના કરતી કવિતાઓ અને ગીતોનો ઉદ્દેશ્ય ભૂતકાળને પુનઃલેખન કરવાનો છે. જેથી મુસ્લિમોને વિશ્વાસઘાતી અને હિન્દુઓને મહાન અને બહાદૂર તરીકે ચિત્રિત કરવામાં આવે.
ઘણા ગીતો અને કવિતાઓ મુસ્લિમ વસ્તી વિષયક વિજયના અતાર્કિક ભયને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તેમના શબ્દો સંપૂર્ણપણે ખોટા દાવાઓને પ્રોત્સાહન આપે છે કે, મુસ્લિમો એટલી ઝડપથી પ્રજનન કરી રહ્યા છે કે તેઓ ટૂંક સમયમાં હિંદુઓથી આગળ નીકળી જશે અને તેમને તેમના જ વતનમાં લઘુમતી બનાવી દેશે. આ કવિતા પર ધ્યાન આપો: કુછ લોગો કી તો સાઝીશ હૈ/હમ બચ્ચે ખૂબ બનાયેંગે/જબ સંખ્યા હુઈ હમસે જ્યાદા/ફિર અપની બાત મનાયંગે. [કેટલાક લોકો કાવતરું ઘડી રહ્યા છે/કે તેઓ ઘણાં બાળકો પેદા કરશે/જ્યારે તેમની સંખ્યા આપણા કરતાં વધી જશે/તેઓ અમને તેમની ધૂન પર નૃત્ય કરાવશે.] કુણાલ પુરોહિતનું આ પુસ્તક એ દર્શાવે છે કે, કેવી રીતે લોકપ્રિય સંસ્કૃતિના આ હથિયારીકરણે ભાજપના રાજકીય ઉત્થાનમાં મદદ કરી છે.
(રસપ્રદ વાત એ છે કે એવું લાગે છે કે આ ઝેરી સાંસ્કૃતિક સ્વરૂપો દક્ષિણની તુલનામાં ઉત્તર પ્રદેશ અને હરિયાણા જેવા રાજ્યોમાં વધુ ગ્રહણશીલ પ્રેક્ષકો મેળવે છે.) મોદી અને આદિત્યનાથની આરાધના ઘણીવાર આ કવિતાઓ અને ગીતોને ઉત્સાહિત કરે છે. પુરોહિતે એક જમણેરી કવિના કિસ્સાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે જેને યુપી સરકાર તરફથી રોકડ પુરસ્કાર મળ્યો હતો, જેને તેમણે એમ કહીને પરત કર્યો હતો કે શાસને એક નવું બુલડોઝર ખરીદવું જોઈએ.(સંભવતઃ મુસ્લિમોના ઘરો તોડી પાડવા માટે). કુણાલ પુરોહિતનું આ પુસ્તક હિંદુ જમણેરીની પેરાનોઈયા અને કલ્પનાઓમાં એક રોશની આપનારી, પરંતુ હંમેશાં પરેશાન કરનારી બારી રજૂ કરે છે. લેખક નિષ્કર્ષમાં લખે છે તેમ, પ્રચારને લોકપ્રિય સંસ્કૃતિમાં પીરસવાના પ્રયાસો વધુ બેશરમ થઈ ગયા છે, તેની અસરો વધુ ઘાતક બની છે.’
મેં આ પુસ્તક આકર્ષણ અને ભયના મિશ્રણ સાથે વાંચ્યું છે. કારણ કે, હું લાંબા સમયથી સંગીતને એક કલા સ્વરૂપ તરીકે વિચારવા માટે ટેવાયેલો હતો, જેનો મુખ્ય હેતુ ઉત્થાન અને મનોરંજન કરવાનો હતો. પૂર્વીય અને પશ્ચિમી, લોક અને શાસ્ત્રીય, વાદ્ય અને ગાયક, સંગીતના સ્વરૂપોએ સદીઓથી માનવતાને મદદ અને આનંદ આપ્યો છે. હું જિંદગીભર ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતથી જ ટકી રહ્યો છું અને આગળ વધતો રહ્યો છું. છતાં આમાં, બિસ્મિલ્લાહ ખાન અને એમ.એસ. સુબ્બુલક્ષ્મી, કિશોરી અમોનકર અને કિશોર કુમારના દેશમાં સંગીત હવે જમણેરી પ્રચારનું એક હથિયાર, પ્રતિશોધ અને હિંસાનું માધ્યમ બની ગયું છે.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
તાજેતરનાં વર્ષોમાં હિંદુત્વના સિદ્ધાંત અને વ્યવહારનું વિશ્લેષણ કરવા માટે પુસ્તકો અને લેખોનો પ્રવાહ દેખાયો છે. તેઓએ બીજેપી અને આરએસએસના વધતા પ્રભાવને વૈકલ્પિક રીતે સમજાવવા, ટીકા કરવા અથવા વાજબી ઠેરવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. કેટલાક લોકોએ સંગઠનાત્મક પ્રશ્નો, જમીની સ્તર પર સામાજિક નેટવર્ક્સના નિર્માણ પર અને તેઓ પાર્ટી માટે મત મેળવવામાં કેવી રીતે મદદ કરે છે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. અન્ય લોકોએ વિચારધારાની ભૂમિકા, હિંદુ ગૌરવ પર આધારિત વિશ્વાસ પ્રણાલીની અભિવ્યક્તિ અને લઘુમતીઓના રાક્ષસીકરણની શોધ કરી છે. આમ છતાં અન્ય લોકોએ ગોલવલકર, સાવરકર, વાજપેયી, અડવાણી અને મોદી જેવી વ્યક્તિઓની હિંદુત્વના ઉદયમાં ભજવેલી ભૂમિકા વિશે લખીને જીવનચરિત્રાત્મક અભિગમ અપનાવ્યો છે.
હિંદુત્વ પરનું સાહિત્ય હવે યોગ્ય કદના પુસ્તકાલયમાં ફિટ થઈ શકે તેટલું મોટું થઈ ગયું છે. પુસ્તકો અને નિબંધો જે તેને બનાવે છે તે અત્યંત પરિવર્તનશીલ ગુણવત્તાના છે. છતાં આ ગીચ અને ભીડવાળા મેદાનમાં નવીનતા અને પ્રતિભા માટે જગ્યા છે. આ બંને ગુણો ગયા મહિને બહાર પડેલા પુસ્તકમાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. પુસ્તકનું શીર્ષક ‘એચ-પોપ: ધ સીક્રેટિવ વર્લ્ડ ઓફ હિન્દુત્વ પોપ સ્ટાર્સ’ છે અને તેના લેખક-જેને હું ક્યારેય મળ્યો નથી અને મારા ઇનબોક્સમાં તેમના કામની પ્રૂફ કોપી આવી ત્યાં સુધી સાંભળ્યું ન હતું-મુંબઈ સ્થિત એક યુવાન લેખક – કુણાલ પુરોહિત તરીકે ઓળખાય છે.
જ્યાં સુધી હું જાણું છું, એચ-પોપએ હિંદુ જમણેરીઓ દ્વારા લોકપ્રિય સંસ્કૃતિના ઉપયોગ અને દુરુપયોગની નજીકથી તપાસ કરતું પ્રથમ પુસ્તક છે. તેમાં જે પાત્રો છે તે કાળજીપૂર્વક રેખાંકિત કરવામાં આવ્યા છે. પુસ્તકના સૌથી મજબૂત વિભાગો સંગીતકારો પર છે, તેમના ગીતોના શબ્દો અને લાગણીઓનું વિશ્લેષણ કરે છે અને તેઓ મુસ્લિમોને કેવી રીતે અમાનવીય બનાવે છે. જોકે, તે સંગીત સિવાય હિન્દુત્વથી પ્રભાવિત કવિતા અને પુસ્તકો સાથે પણ કામ કરે છે.
કુણાલ પુરોહિતના પુસ્તકની વિશેષતાઓમાં તેનો તુલનાત્મક અભિગમ પણ છે. લેખક જમણેરી પૉપ કલ્ચરમાં વૈશ્વિક વલણોથી સતર્ક અને જાગૃત છે અને ભારતીય મામલે આ વ્યાપક સંદર્ભમાં દેખાય છે. આ રીતે આ પુસ્તક નાઝીઓ, ઇટાલિયન ફાંસીવાદીઓ, અલ-કાયદા, રવાન્ડાના નરસંહારમાં અને સમકાલીન યુરોપ અને ઉત્તર અમેરિકામાં શ્વેત સર્વોપરિતા દ્વારા પ્રમોટ કરાયેલ પ્રચારક કવિતાઓ/ગીતોની વાત કરે છે.
મને ખબર નથી કે પુરોહિત ખુદ ગીત લખે છે કે ગાય છે. તે ચોક્કસપણે તેમનામાં ઊંડો રસ ધરાવે છે. તેમનું પુસ્તક એચ-પૉપની દુનિયામાં બનેલા ગીતોના કંપોઝિંગ અને તેને કેવી રીતે વિઝ્યુઅલાઈઝ કરવામાં આવે છે અને રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે તેનો ટ્રેક કરે છે. તે વાચકોને કહે છે કે કેવી રીતે આ ગીતોને મોટા અને ખૂબ જ વ્યસ્ત પ્રેક્ષકો મળે છે. આ કવિતાઓ અને ગીતો અને તેમના નફરતના સંદેશાઓ ફેલાવવામાં ઇન્ટરનેટ, યુટ્યુબ, ફેસબુક, વોટ્સએપની ભૂમિકા વિશે આપણે જાણીએ છીએ. (હિંદુત્વવાદીઓથી વિપરિત, હિટલર અને મુસોલિનીને આ પોસ્ટમોર્ડન ટેક્નોલોજીની ઍક્સેસ ન હતી, જોકે નિયો-નાઝીઓ અને આઈએસઆઈએસ પાસે છે.)
પુરોહિત દ્વારા તપાસવામાં આવેલા ગીતોના શબ્દો એ ખતરનાક દુશ્મનોની વાત કરે છે જેનો કથિત રીતે હિંદુઓએ ભૂતકાળ અને વર્તમાનમાં સામનો કર્યો છે. આમ છતાં ગીતો પ્રેક્ષકોને ખાતરી આપે છે કે અંતે તેમનો પક્ષ વિજયી થશે. આ રીતે તેઓ એ પ્રકાશિત કરે છે જેને મેં બીજે ક્યાંક ‘પેરાનોઇડ ટ્રાયમ્ફલિઝમ’ તરીકે ઓળખાવ્યું છે, જે આજે હિન્દુત્વની વિચારધારાને વ્યાખ્યાયિત કરે છે. એચ-પૉપની દુનિયાની રચના કરતી કવિતાઓ અને ગીતોનો ઉદ્દેશ્ય ભૂતકાળને પુનઃલેખન કરવાનો છે. જેથી મુસ્લિમોને વિશ્વાસઘાતી અને હિન્દુઓને મહાન અને બહાદૂર તરીકે ચિત્રિત કરવામાં આવે.
ઘણા ગીતો અને કવિતાઓ મુસ્લિમ વસ્તી વિષયક વિજયના અતાર્કિક ભયને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તેમના શબ્દો સંપૂર્ણપણે ખોટા દાવાઓને પ્રોત્સાહન આપે છે કે, મુસ્લિમો એટલી ઝડપથી પ્રજનન કરી રહ્યા છે કે તેઓ ટૂંક સમયમાં હિંદુઓથી આગળ નીકળી જશે અને તેમને તેમના જ વતનમાં લઘુમતી બનાવી દેશે. આ કવિતા પર ધ્યાન આપો: કુછ લોગો કી તો સાઝીશ હૈ/હમ બચ્ચે ખૂબ બનાયેંગે/જબ સંખ્યા હુઈ હમસે જ્યાદા/ફિર અપની બાત મનાયંગે. [કેટલાક લોકો કાવતરું ઘડી રહ્યા છે/કે તેઓ ઘણાં બાળકો પેદા કરશે/જ્યારે તેમની સંખ્યા આપણા કરતાં વધી જશે/તેઓ અમને તેમની ધૂન પર નૃત્ય કરાવશે.] કુણાલ પુરોહિતનું આ પુસ્તક એ દર્શાવે છે કે, કેવી રીતે લોકપ્રિય સંસ્કૃતિના આ હથિયારીકરણે ભાજપના રાજકીય ઉત્થાનમાં મદદ કરી છે.
(રસપ્રદ વાત એ છે કે એવું લાગે છે કે આ ઝેરી સાંસ્કૃતિક સ્વરૂપો દક્ષિણની તુલનામાં ઉત્તર પ્રદેશ અને હરિયાણા જેવા રાજ્યોમાં વધુ ગ્રહણશીલ પ્રેક્ષકો મેળવે છે.) મોદી અને આદિત્યનાથની આરાધના ઘણીવાર આ કવિતાઓ અને ગીતોને ઉત્સાહિત કરે છે. પુરોહિતે એક જમણેરી કવિના કિસ્સાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે જેને યુપી સરકાર તરફથી રોકડ પુરસ્કાર મળ્યો હતો, જેને તેમણે એમ કહીને પરત કર્યો હતો કે શાસને એક નવું બુલડોઝર ખરીદવું જોઈએ.(સંભવતઃ મુસ્લિમોના ઘરો તોડી પાડવા માટે). કુણાલ પુરોહિતનું આ પુસ્તક હિંદુ જમણેરીની પેરાનોઈયા અને કલ્પનાઓમાં એક રોશની આપનારી, પરંતુ હંમેશાં પરેશાન કરનારી બારી રજૂ કરે છે. લેખક નિષ્કર્ષમાં લખે છે તેમ, પ્રચારને લોકપ્રિય સંસ્કૃતિમાં પીરસવાના પ્રયાસો વધુ બેશરમ થઈ ગયા છે, તેની અસરો વધુ ઘાતક બની છે.’
મેં આ પુસ્તક આકર્ષણ અને ભયના મિશ્રણ સાથે વાંચ્યું છે. કારણ કે, હું લાંબા સમયથી સંગીતને એક કલા સ્વરૂપ તરીકે વિચારવા માટે ટેવાયેલો હતો, જેનો મુખ્ય હેતુ ઉત્થાન અને મનોરંજન કરવાનો હતો. પૂર્વીય અને પશ્ચિમી, લોક અને શાસ્ત્રીય, વાદ્ય અને ગાયક, સંગીતના સ્વરૂપોએ સદીઓથી માનવતાને મદદ અને આનંદ આપ્યો છે. હું જિંદગીભર ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતથી જ ટકી રહ્યો છું અને આગળ વધતો રહ્યો છું. છતાં આમાં, બિસ્મિલ્લાહ ખાન અને એમ.એસ. સુબ્બુલક્ષ્મી, કિશોરી અમોનકર અને કિશોર કુમારના દેશમાં સંગીત હવે જમણેરી પ્રચારનું એક હથિયાર, પ્રતિશોધ અને હિંસાનું માધ્યમ બની ગયું છે.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.