તેના બંધારણના ત્રીજા પાના પર ભારતીય જનતા પાર્ટી સભ્યપદ માટે તેની શરતો મૂકે છે. “18 વર્ષ કે તેથી વધુ ઉંમરના કોઈપણ ભારતીય નાગરિક કે જેઓ બંધારણના અનુચ્છેદ II, III અને IVને સ્વીકારે છે, તે લેખિત ઘોષણા કર્યા પછી… બીજેપીના સભ્ય બનશે.’’ લેખિત ઘોષણા કરવા માટે એ બાબતો શું છે જે પૂરતી મહત્ત્વપૂર્ણ છે? બીજેપી બંધારણની કલમ II એ પંક્તિઓ સાથે સમાપ્ત થાય છે કે, ‘’પાર્ટી કાયદા દ્વારા સ્થાપિત ભારતના બંધારણમાં અને સમાજવાદ, બિનસાંપ્રદાયિકતા અને લોકશાહીના સિદ્ધાંતો પ્રત્યે સાચી શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠા રાખશે…’’
કલમ IV કહે છે કે પક્ષ શોષણમુક્ત સમાનતાવાદી સમાજની સ્થાપના કરવા માટે સામાજિક-આર્થિક મુદ્દાઓ પ્રત્યે ગાંધીવાદી અભિગમ માટે પ્રતિબદ્ધ છે. તે આગળ કહે છે કે પાર્ટી આર્થિક અને રાજકીય સત્તાના વિકેન્દ્રીકરણ માટે ઊભી છે. આજે જે રીતે પક્ષ વાસ્તવમાં આચરણ કરે છે તેમાં આમાંથી કોઈ ક્યાં ઊભું છે? આ જોવાનું રસપ્રદ રહેશે, પરંતુ તે બીજા સમય માટે છે. આર્ટિકલ III, આજની કૉલમનો વિષય, એક લીટીમાં લખ્યું છે: ‘’એકાત્મ માનવતાવાદ પક્ષની મૂળભૂત ફિલસૂફી હશે.’’
ઈન્ટિગ્રલ હ્યુમનિઝમ એ 22થી 25 એપ્રિલ 1965 દરમિયાન દીનદયાલ ઉપાધ્યાય દ્વારા બોમ્બેમાં આપવામાં આવેલા ચાર પ્રવચનોનું લખાણ છે. ઉપાધ્યાયે આર્ટ્સમાં સ્નાતકની ડિગ્રી મેળવી હતી અને આરએસએસ હાઉસ પ્રકાશન, પંચજન્યમાં પત્રકાર હતા. તેઓ લગભગ પચાસ વર્ષના હતા જ્યારે તેમણે આ પ્રવચનો આપ્યાં અને પ્રવચનો આપ્યાના થોડા વર્ષ પછી તેઓ જનસંઘ (ભાજપનું પુરોગામી)ના પ્રમુખ બન્યા. નીચે આપેલી દલીલો તેનો સારાંશ છે, જે ઉપાધ્યાયે બોમ્બેના ભાષણોમાં પ્રસ્તુત કર્યો હતો:
ભારતની સમસ્યાઓનું કારણ રાષ્ટ્રીય ઓળખની ઉપેક્ષા છે. રાષ્ટ્ર એક વ્યક્તિ જેવું છે અને જો તેની કુદરતી પ્રવૃત્તિને અવગણવામાં આવે અથવા દબાવવામાં આવે તો તે બીમાર પડે છે. આઝાદીના 17 વર્ષ પછી પણ ભારત તે અંગે અનિર્ણિત હતું કે, તે વિકાસને કઈ દિશા લઈ જશે. સ્વતંત્રતાની સાર્થકતા ત્યારે છે જ્યારે તે સંસ્કૃતિને વ્યક્ત કરવાનું સાધન હોય. ભારતમાં ફોકસ પ્રાસંગિક સમસ્યાઓ પર હતું: આર્થિક, સામાજિક અને રાજકીય. આનું કારણ એ હતું કે ભારતે પશ્ચિમી વિજ્ઞાનની સાથે આર્થિક, સામાજિક અને રાજકીય સિદ્ધાંતોને જોવાની પશ્ચિમી રીત અપનાવી હતી.
પશ્ચિમીકરણ એ ભારતીયો માટે પ્રગતિનો પર્યાય હતો. જોકે, પશ્ચિમ રાષ્ટ્રવાદ, લોકશાહી અને સમાજવાદનું સમાધાન કરવામાં અસમર્થ હતું. આ અનિવાર્યપણે પશ્ચિમી આદર્શો હતા અને તે બધા એકબીજાના વિરોધી હતા. આ વિચારધારાઓ સાર્વત્રિક ન હતી અને ચોક્કસ લોકો અને સંસ્કૃતિઓની મર્યાદાઓથી મુક્ત ન હતી જેણે આ વાદોને જન્મ આપ્યો હતો. આયુર્વેદે કહ્યું કે, આપણે સ્થાનિક રોગોના સ્થાનિક ઈલાજ શોધવાની જરૂર છે. શું ભારતીય સંસ્કૃતિ વિશ્વને ઉકેલ આપી શકે છે? ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ધર્મને સર્વોચ્ચ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ધર્મ એ કુદરતી નિયમ છે જે શાશ્વત અને સર્વવ્યાપી રીતે લાગુ પડે છે. ધર્મ એ નીતિશાસ્ત્ર છે જે આપણને શીખવે છે કે, જૂઠું બોલવું નહીં, લડવું નહીં. જ્યારે કુદરતને ધર્મના સિદ્ધાંતો અનુસાર વહન કરવામાં આવે છે ત્યારે સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા હોય છે.
ધર્મ કારોબારી, વિધાયક અને ન્યાયતંત્ર કરતાંય ઊંચો છે અને તે લોકો કરતાં પણ ઊંચો છે. જો 450 મિલિયન ભારતીયોમાંથી એક સિવાયના બધાએ કોઈ ચીજ માટે મત આપ્યો હોય કે તે ધર્મની વિરુદ્ધ હોય તો તે ખોટું હશે. લોકોને ધર્મ વિરુદ્ધ કામ કરવાનો અધિકાર નથી. બંધારણમાં વપરાયેલ શબ્દો ‘સેક્યુલારિઝમ’ અને ‘ધર્મનિરપેક્ષતા’ (સેક્યુલરિઝમ માટેનો હિન્દી વાક્ય જેનો અર્થ થાય છે ‘તે જે ધર્મ પર નિર્ભર નથી’) બંધારણમાં પ્રયુક્ત શબ્દ ખોટા અને ખરાબ છે. કારણ કે, રાજ્ય માટે ધર્મ એક આવશ્યક શરત છે. જે ધર્મ પર આધારિત નથી તે અસ્વીકાર્ય છે અને તેથી ધર્મનિરપેક્ષતા ઘાતક રીતે ખામીયુક્ત હતી. રાષ્ટ્રીય એકતા એ ભારતનો ધર્મ છે અને તેથી વિવિધતા સમસ્યાગ્રસ્ત હતી. આ કારણોસર ભારતના બંધારણને સંઘીયમાંથી એકાત્મકમાં બદલવાની જરૂર છે, જેમાં રાજ્યો માટે કોઈ કાયદાકીય સત્તાઓ ન હોય, ફક્ત કેન્દ્ર માટે હોય.
સમાજની વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓ વચ્ચેનો સંઘર્ષ એ પતન અને વિકૃતિની નિશાની છે. વ્યક્તિ અને રાજ્ય વચ્ચેના પ્રતિકૂળ સંબંધોને પ્રગતિના કારણ તરીકે જોવાનું પશ્ચિમની ભૂલ હતી. વ્યક્તિ શરીર, મન, બુદ્ધિ અને આત્માથી બનેલી હતી. મનુષ્ય આત્મા સાથે જન્મે છે. વ્યક્તિત્વ, આત્મા અને ચરિત્ર એકબીજાથી અલગ છે. વ્યક્તિનો આત્મા વ્યક્તિગત ઇતિહાસથી પ્રભાવિત થતો નથી. એ જ રીતે, રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ ઇતિહાસ દ્વારા સતત બદલાતી રહે છે.
સંસ્કૃતિમાં સારી અને પ્રશંસનીય ગણાતી તમામ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ તે રાષ્ટ્રીય આત્મા ‘ચિતિ’ને પ્રભાવિત કરતી નથી. ભારતનો રાષ્ટ્રીય આત્મા મૂળભૂત અને કેન્દ્રિય છે. ચિતિ સાંસ્કૃતિક પ્રગતિની દિશા નક્કી કરે છે. તે તે ફિલ્ટર કરે છે કે, સંસ્કૃતિમાંથી શું બાકાત રાખવાનું છે. સમાજ ચેતન હોય છે અને સમાજમાં શરીર, મન, બુદ્ધિ અને આત્મા હોય છે. કેટલાક પશ્ચિમી લોકો આ સત્યને સ્વીકારવા લાગ્યા હતા. તેમાંથી એક, વિલિયમ મેકડોગલે કહ્યું કે, એક જૂથ પાસે એક દિમાગ અને એક મનોવિજ્ઞાન હોય છે, તેની પોતાની વિચારવાની અને ક્રિયા કરવાની પદ્ધતિઓ છે.
આ ચાર વ્યાખ્યાનોનો આ સંદેશ હતો. આ બધાનો અર્થ શું છે તે સમજવું સરળ નથી. દાખલા તરીકે, મન અને બુદ્ધિ વચ્ચે શું તફાવત છે? આત્મા શું છે? આ ત્રણેય શરીરથી કેવી રીતે અલગ છે? વ્યક્તિત્વ, આત્મા અને ચારિત્ર્ય એકબીજાથી અલગ છે તે વાક્યનો અર્થ શું છે? અને આમાંના કોઈપણમાં રાજકીય પક્ષ અને સરકારની ભૂમિકા શું છે? રાષ્ટ્રીય આત્મા, ચિતિ અને સમૂહ મન એ વૈજ્ઞાનિક ઘટના નથી અને વિલિયમ મેકડોગલની કૃતિઓ વિજ્ઞાન નથી (તેમણે વિચાર્યું, જેમ કે ઉપાધ્યાય કર્યું, મન ઉત્ક્રાંતિને પ્રભાવિત કરે છે). કોઈને આશ્ચર્ય થાય છે કે, ભાજપ સભ્યો કે જેઓ લેખિત ઘોષણાઓ પર હસ્તાક્ષર કરે છે કે તેઓ એકાત્મ માનવતાવાદને તેમની મૂળભૂત ફિલસૂફી તરીકે સ્વીકારે છે, તે ખરેખર સમજે છે કે તેઓએ શું સ્વીકાર્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
તેના બંધારણના ત્રીજા પાના પર ભારતીય જનતા પાર્ટી સભ્યપદ માટે તેની શરતો મૂકે છે. “18 વર્ષ કે તેથી વધુ ઉંમરના કોઈપણ ભારતીય નાગરિક કે જેઓ બંધારણના અનુચ્છેદ II, III અને IVને સ્વીકારે છે, તે લેખિત ઘોષણા કર્યા પછી… બીજેપીના સભ્ય બનશે.’’ લેખિત ઘોષણા કરવા માટે એ બાબતો શું છે જે પૂરતી મહત્ત્વપૂર્ણ છે? બીજેપી બંધારણની કલમ II એ પંક્તિઓ સાથે સમાપ્ત થાય છે કે, ‘’પાર્ટી કાયદા દ્વારા સ્થાપિત ભારતના બંધારણમાં અને સમાજવાદ, બિનસાંપ્રદાયિકતા અને લોકશાહીના સિદ્ધાંતો પ્રત્યે સાચી શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠા રાખશે…’’
કલમ IV કહે છે કે પક્ષ શોષણમુક્ત સમાનતાવાદી સમાજની સ્થાપના કરવા માટે સામાજિક-આર્થિક મુદ્દાઓ પ્રત્યે ગાંધીવાદી અભિગમ માટે પ્રતિબદ્ધ છે. તે આગળ કહે છે કે પાર્ટી આર્થિક અને રાજકીય સત્તાના વિકેન્દ્રીકરણ માટે ઊભી છે. આજે જે રીતે પક્ષ વાસ્તવમાં આચરણ કરે છે તેમાં આમાંથી કોઈ ક્યાં ઊભું છે? આ જોવાનું રસપ્રદ રહેશે, પરંતુ તે બીજા સમય માટે છે. આર્ટિકલ III, આજની કૉલમનો વિષય, એક લીટીમાં લખ્યું છે: ‘’એકાત્મ માનવતાવાદ પક્ષની મૂળભૂત ફિલસૂફી હશે.’’
ઈન્ટિગ્રલ હ્યુમનિઝમ એ 22થી 25 એપ્રિલ 1965 દરમિયાન દીનદયાલ ઉપાધ્યાય દ્વારા બોમ્બેમાં આપવામાં આવેલા ચાર પ્રવચનોનું લખાણ છે. ઉપાધ્યાયે આર્ટ્સમાં સ્નાતકની ડિગ્રી મેળવી હતી અને આરએસએસ હાઉસ પ્રકાશન, પંચજન્યમાં પત્રકાર હતા. તેઓ લગભગ પચાસ વર્ષના હતા જ્યારે તેમણે આ પ્રવચનો આપ્યાં અને પ્રવચનો આપ્યાના થોડા વર્ષ પછી તેઓ જનસંઘ (ભાજપનું પુરોગામી)ના પ્રમુખ બન્યા. નીચે આપેલી દલીલો તેનો સારાંશ છે, જે ઉપાધ્યાયે બોમ્બેના ભાષણોમાં પ્રસ્તુત કર્યો હતો:
ભારતની સમસ્યાઓનું કારણ રાષ્ટ્રીય ઓળખની ઉપેક્ષા છે. રાષ્ટ્ર એક વ્યક્તિ જેવું છે અને જો તેની કુદરતી પ્રવૃત્તિને અવગણવામાં આવે અથવા દબાવવામાં આવે તો તે બીમાર પડે છે. આઝાદીના 17 વર્ષ પછી પણ ભારત તે અંગે અનિર્ણિત હતું કે, તે વિકાસને કઈ દિશા લઈ જશે. સ્વતંત્રતાની સાર્થકતા ત્યારે છે જ્યારે તે સંસ્કૃતિને વ્યક્ત કરવાનું સાધન હોય. ભારતમાં ફોકસ પ્રાસંગિક સમસ્યાઓ પર હતું: આર્થિક, સામાજિક અને રાજકીય. આનું કારણ એ હતું કે ભારતે પશ્ચિમી વિજ્ઞાનની સાથે આર્થિક, સામાજિક અને રાજકીય સિદ્ધાંતોને જોવાની પશ્ચિમી રીત અપનાવી હતી.
પશ્ચિમીકરણ એ ભારતીયો માટે પ્રગતિનો પર્યાય હતો. જોકે, પશ્ચિમ રાષ્ટ્રવાદ, લોકશાહી અને સમાજવાદનું સમાધાન કરવામાં અસમર્થ હતું. આ અનિવાર્યપણે પશ્ચિમી આદર્શો હતા અને તે બધા એકબીજાના વિરોધી હતા. આ વિચારધારાઓ સાર્વત્રિક ન હતી અને ચોક્કસ લોકો અને સંસ્કૃતિઓની મર્યાદાઓથી મુક્ત ન હતી જેણે આ વાદોને જન્મ આપ્યો હતો. આયુર્વેદે કહ્યું કે, આપણે સ્થાનિક રોગોના સ્થાનિક ઈલાજ શોધવાની જરૂર છે. શું ભારતીય સંસ્કૃતિ વિશ્વને ઉકેલ આપી શકે છે? ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ધર્મને સર્વોચ્ચ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ધર્મ એ કુદરતી નિયમ છે જે શાશ્વત અને સર્વવ્યાપી રીતે લાગુ પડે છે. ધર્મ એ નીતિશાસ્ત્ર છે જે આપણને શીખવે છે કે, જૂઠું બોલવું નહીં, લડવું નહીં. જ્યારે કુદરતને ધર્મના સિદ્ધાંતો અનુસાર વહન કરવામાં આવે છે ત્યારે સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા હોય છે.
ધર્મ કારોબારી, વિધાયક અને ન્યાયતંત્ર કરતાંય ઊંચો છે અને તે લોકો કરતાં પણ ઊંચો છે. જો 450 મિલિયન ભારતીયોમાંથી એક સિવાયના બધાએ કોઈ ચીજ માટે મત આપ્યો હોય કે તે ધર્મની વિરુદ્ધ હોય તો તે ખોટું હશે. લોકોને ધર્મ વિરુદ્ધ કામ કરવાનો અધિકાર નથી. બંધારણમાં વપરાયેલ શબ્દો ‘સેક્યુલારિઝમ’ અને ‘ધર્મનિરપેક્ષતા’ (સેક્યુલરિઝમ માટેનો હિન્દી વાક્ય જેનો અર્થ થાય છે ‘તે જે ધર્મ પર નિર્ભર નથી’) બંધારણમાં પ્રયુક્ત શબ્દ ખોટા અને ખરાબ છે. કારણ કે, રાજ્ય માટે ધર્મ એક આવશ્યક શરત છે. જે ધર્મ પર આધારિત નથી તે અસ્વીકાર્ય છે અને તેથી ધર્મનિરપેક્ષતા ઘાતક રીતે ખામીયુક્ત હતી. રાષ્ટ્રીય એકતા એ ભારતનો ધર્મ છે અને તેથી વિવિધતા સમસ્યાગ્રસ્ત હતી. આ કારણોસર ભારતના બંધારણને સંઘીયમાંથી એકાત્મકમાં બદલવાની જરૂર છે, જેમાં રાજ્યો માટે કોઈ કાયદાકીય સત્તાઓ ન હોય, ફક્ત કેન્દ્ર માટે હોય.
સમાજની વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓ વચ્ચેનો સંઘર્ષ એ પતન અને વિકૃતિની નિશાની છે. વ્યક્તિ અને રાજ્ય વચ્ચેના પ્રતિકૂળ સંબંધોને પ્રગતિના કારણ તરીકે જોવાનું પશ્ચિમની ભૂલ હતી. વ્યક્તિ શરીર, મન, બુદ્ધિ અને આત્માથી બનેલી હતી. મનુષ્ય આત્મા સાથે જન્મે છે. વ્યક્તિત્વ, આત્મા અને ચરિત્ર એકબીજાથી અલગ છે. વ્યક્તિનો આત્મા વ્યક્તિગત ઇતિહાસથી પ્રભાવિત થતો નથી. એ જ રીતે, રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ ઇતિહાસ દ્વારા સતત બદલાતી રહે છે.
સંસ્કૃતિમાં સારી અને પ્રશંસનીય ગણાતી તમામ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ તે રાષ્ટ્રીય આત્મા ‘ચિતિ’ને પ્રભાવિત કરતી નથી. ભારતનો રાષ્ટ્રીય આત્મા મૂળભૂત અને કેન્દ્રિય છે. ચિતિ સાંસ્કૃતિક પ્રગતિની દિશા નક્કી કરે છે. તે તે ફિલ્ટર કરે છે કે, સંસ્કૃતિમાંથી શું બાકાત રાખવાનું છે. સમાજ ચેતન હોય છે અને સમાજમાં શરીર, મન, બુદ્ધિ અને આત્મા હોય છે. કેટલાક પશ્ચિમી લોકો આ સત્યને સ્વીકારવા લાગ્યા હતા. તેમાંથી એક, વિલિયમ મેકડોગલે કહ્યું કે, એક જૂથ પાસે એક દિમાગ અને એક મનોવિજ્ઞાન હોય છે, તેની પોતાની વિચારવાની અને ક્રિયા કરવાની પદ્ધતિઓ છે.
આ ચાર વ્યાખ્યાનોનો આ સંદેશ હતો. આ બધાનો અર્થ શું છે તે સમજવું સરળ નથી. દાખલા તરીકે, મન અને બુદ્ધિ વચ્ચે શું તફાવત છે? આત્મા શું છે? આ ત્રણેય શરીરથી કેવી રીતે અલગ છે? વ્યક્તિત્વ, આત્મા અને ચારિત્ર્ય એકબીજાથી અલગ છે તે વાક્યનો અર્થ શું છે? અને આમાંના કોઈપણમાં રાજકીય પક્ષ અને સરકારની ભૂમિકા શું છે? રાષ્ટ્રીય આત્મા, ચિતિ અને સમૂહ મન એ વૈજ્ઞાનિક ઘટના નથી અને વિલિયમ મેકડોગલની કૃતિઓ વિજ્ઞાન નથી (તેમણે વિચાર્યું, જેમ કે ઉપાધ્યાય કર્યું, મન ઉત્ક્રાંતિને પ્રભાવિત કરે છે). કોઈને આશ્ચર્ય થાય છે કે, ભાજપ સભ્યો કે જેઓ લેખિત ઘોષણાઓ પર હસ્તાક્ષર કરે છે કે તેઓ એકાત્મ માનવતાવાદને તેમની મૂળભૂત ફિલસૂફી તરીકે સ્વીકારે છે, તે ખરેખર સમજે છે કે તેઓએ શું સ્વીકાર્યું છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.