અયોધ્યામાં મંદિરનું ઉદ્ઘાટન આપણા ઇતિહાસના એક એવા અધ્યાયને બંધ કરે છે કે જેના વિશે ઘણા યુવાનોને ખબર નહીં હોય, પરંતુ બાકીના આપણે એમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા છીએ. તે ભાજપ સાથે સંબંધિત છે, ચાર દાયકાની સ્થિરતા પછી પક્ષના ઉદયનાં કારણો અને તે વ્યક્તિ જેણે પક્ષને ઉન્નત અને ઊર્જાવાન બનાવ્યો. છેલ્લી સામાન્ય ચૂંટણીમાં તે વિપક્ષ જનતા પાર્ટીમાં ભળી જાય તે પહેલા વાજપેયીના નેતૃત્વમાં જનસંઘે અન્ય કેટલાક અન્ય પક્ષો સાથે ગઠબંધન કરીને 22 બેઠકો જીતી હતી. અગાઉની ચાર સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં તેણે માત્ર 3, 4, 14 અને 35 બેઠકો જીતી હતી અને તેનો રાષ્ટ્રીય મત હિસ્સો ક્યારેય 9 ટકાથી વધુ નહોતો.
તેના સત્તાવાર ઇતિહાસમાં પાર્ટીએ છેલ્લી રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓનું વર્ણન કર્યું છે, જે તેણે પોતાના દમ પર લડી હતી: ‘1972ની વિધાનસભા ચૂંટણીઓમાં (ભારતભરના વિવિધ રાજ્યો માટે), જનસંઘે મોટા ભાગે પોતાના દમ પર ચૂંટણી લડી હતી. તેણે 1233 ઉમેદવારોને મેદાનમાં ઉતાર્યા અને કુલ 8 ટકા મતો સાથે 104 બેઠકો જીતી. લગભગ તમામ રાજ્યોમાં તેને નુકસાન થયું હતું… તેની સ્થાપના પછી પ્રથમ વખત જનસંઘ તેના અગાઉના પ્રદર્શનમાં સુધારો કરી શક્યું નથી.’
પાર્ટીએ મેદાન માર્યું હતું અને આ ત્યારે સ્પષ્ટ થયું જ્યારે તેણે ફરીથી 1984ની સામાન્ય ચૂંટણીઓ પોતાના દમ પર લડી, 7 ટકા મત અને માત્ર બે લોકસભા બેઠકો જીતી. 1986માં જ્યારે અડવાણીએ પાર્ટીની કમાન સંભાળી ત્યારે તેઓ ક્યારેય ચૂંટણીના રાજકારણમાં ભાગ લેતા નહોતા. રાજનીતિમાં તેમનો પ્રવેશ આરએસએસ મેગેઝિનમાં પત્રકાર તરીકે વિતાવ્યા બાદ થયો હતો, જ્યાં તેમણે ફિલ્મ સમીક્ષાઓ લખી હતી.
એક રાજકારણી તરીકે અડવાણી હંમેશાં નામાંકિત સભ્ય હતા, પછી ભલે તે દિલ્હી કાઉન્સિલમાં હોય કે રાજ્યસભામાં. તેમને રાજકીય સામૂહિક એકત્રીકરણનો કોઈ અનુભવ નહોતો અને તેમની આત્મકથા (માય કન્ટ્રી, માય લાઇફ, 2008માં પ્રકાશિત) જોઈને એવું નથી લાગતું કે તે કેવી રીતે કામ કરે છે. અયોધ્યા મુદ્દો વાસ્તવમાં વિશ્વ હિન્દુ પરિષદની આગેવાની હેઠળના આરએસએસની અંદરના બિન-રાજકીય જૂથો દ્વારા શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. 1983માં યુપીમાં એક મીટિંગમાં રાજેન્દ્ર સિંહ, જેઓ પાછળથી આરએસએસના વડા બન્યા, તેમણે બાબરી મસ્જિદને હિન્દુ ભક્તો માટે ખોલવાની માંગ કરી. સપ્ટેમ્બર 1984માં વીએચપીએ મસ્જિદ વિરુદ્ધ અભિયાન શરૂ કર્યું.
આ સમૂહને 1986માં દાવો કરવા માટે પૂરતો જાહેર પ્રતિસાદ મળ્યો કે તેઓ બળજબરીથી તાળાં તોડી નાખશે. વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી દબાણને વશ થયા અને તેમની સરકારે અદાલતોને કહ્યું કે, જો આવું થાય તો કાયદો અને વ્યવસ્થાની કોઈ સમસ્યા નહીં હોય. આ રીતે તાળાંઓ ખોલવામાં આવ્યાં અને હિંદુઓને મસ્જિદમાં પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો, પરંતુ વીએચપી સ્થળ પર પૂજા માટે પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો એટલાથી અટકી ન હતી: તેનો ધ્યેય મસ્જિદ તોડી પાડવાનો હતો. ફેબ્રુઆરી 1989માં અલ્હાબાદમાં કુંભ મેળામાં વીએચપીએ કહ્યું કે, તે નવેમ્બરમાં મંદિરનો શિલાન્યાસ કરશે. આમાં દેશભરમાં ઈંટો બનાવવાની અને નવેમ્બરમાં શહેરો અને ગામડાઓમાંથી સરઘસમાં અયોધ્યા સુધી લઈ જવાનો સમાવેશ થશે.
આ સમય સુધી અડવાણી તેમની આત્મકથામાં લખે છે, વિજયરાજે સિંધિયા અને વિનય કટિયાર જેવા ભાજપના કેટલાક સભ્યોએ તેમની વ્યક્તિગત ક્ષમતામાં અયોધ્યા આંદોલનમાં ભાગ લીધો હતો. મુખ્ય પ્રવાહના રાજકારણમાં તે કોઈ મુદ્દો નહોતો. જૂનમાં હિમાચલ પ્રદેશમાં ભાજપની રાષ્ટ્રીય કારોબારીની બેઠકમાં અડવાણીએ આ મુદ્દા માટે પક્ષને જવાબદાર ઠેરવ્યો. ભાજપના ઠરાવમાં એવી માંગ કરવામાં આવી હતી કે, આ સ્થળ ‘હિંદુઓને સોંપવામાં આવે’ અને ‘કોઈ અન્ય યોગ્ય જગ્યાએ મસ્જિદ બનાવવામાં આવે’.
થોડા મહિનાઓ પછી નવેમ્બર 1989માં ચૂંટણી આવી. બીજેપીના ઢંઢેરામાં હવે તેનો પ્રથમ સંદર્ભ અયોધ્યાનો છેઃ 1948માં ભારત સરકાર દ્વારા બાંધવામાં આવેલા સોમનાથ મંદિરની તર્જ પર ‘અયોધ્યામાં રામજન્મ મંદિરના પુનઃનિર્માણને મંજૂરી ન આપીને, તેણે તણાવ વધવા દીધો છે અને સામાજિક સંવાદિતાને ગંભીર રીતે તણાવપૂર્ણ બનાવી દીધી.’ તે ભાજપના પોતાના બંધારણનું ઉલ્લંઘન હતું, જેણે તેના પ્રથમ પૃષ્ઠ અને શરૂઆતના લેખો પર વચન આપ્યું હતું કે, તે બિનસાંપ્રદાયિકતાના સિદ્ધાંત પ્રત્યે સાચી શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠા ધરાવશે.
મતદાનના થોડા દિવસો પહેલાં વીએચપી ભારતભરમાંથી તેના તમામ સરઘસો અયોધ્યા લાવ્યા અને મસ્જિદની બાજુમાં શિલાન્યાસ કર્યો. તેની વિભાજનકારી, મુસ્લિમ વિરોધી માંગથી પ્રેરિત થઈને અડવાણીની ભાજપે 85 બેઠકો જીતી હતી, જે છેલ્લી ચૂંટણીમાં જનસંઘ કરતાં ચાર ગણી વધારે હતી અને તે એકલા લડ્યા હતા અને વાજપેયીએ તેના સુધારેલા અને નામ બદલેલા પક્ષમાં જે બેઠકો મેળવી હતી તેના કરતાં ચાલીસ ગણી વધારે હતી. અડવાણી આરએસએસમાંથી સૌથી સફળ રાજકીય નેતા બની ગયા હતા અને તેમને ચૂંટણીમાં સફળતાની રીત પણ મળી ગઈ હતી.
તેણે ડિવિડન્ડ લાવનાર ઈસ્યુમાં વધુ રોકાણ કરવાનું શરૂ કર્યું. કોંગ્રેસે ચૂંટણીમાં તેની બહુમતી ગુમાવી દીધી અને વી.પી. સિંહની આગેવાની હેઠળના ગઠબંધને હારનો સામનો કરવો પડ્યો. સિંહે થોડા સમય માટે જ કહો, અડવાણીના સમર્થનથી સત્તા સંભાળી. ચૂંટણીના ત્રણ મહિના પછી ફેબ્રુઆરી 1990માં વીએચપીએ મસ્જિદ સામે ફરી એકત્રીકરણ શરૂ કર્યું અને કહ્યું કે તે ઓક્ટોબરથી કાર સેવા તરીકે ઓળખાતી પ્રક્રિયાને ચાલુ રાખશે. અડવાણીના મતે રાજકીય ઊથલપાથલ આકસ્મિક રીતે થઈ હતી. અડવાણી તેમની આત્મકથામાં લખે છે કે, જૂનમાં તેઓ લંડનની મુલાકાત લેવાના હતા અને તેઓ જતા પહેલા આરએસએસ જર્નલ પંચજન્યના સંપાદકે તેમનો ઈન્ટરવ્યુ લીધો હતો અને તેમને પૂછ્યું હતું કે, જો સરકાર અયોધ્યા મામલાને ઉકેલવામાં નિષ્ફળ જશે તો શું થશે. અડવાણીએ તેમને કહ્યું કે, ભાજપે 30 ઓક્ટોબરે કાર સેવા શરૂ કરવાના નિર્ણયને ટેકો આપ્યો છે અને જો તેને અટકાવવામાં આવશે તો બીજેપીના નેતૃત્વમાં એક જનઆંદોલન થશે.
અડવાણી લખે છે, ‘સાચું કહું તો હું આ ઈન્ટરવ્યુ વિશે ભૂલી ગયો હતો જ્યારે તેમની પત્નીએ તેમને ફોન કરીને પૂછ્યું, ‘તમે શું કહ્યું છે? અહીંના અખબારોએ તેને ધડાકાભર્યા હેડલાઇન્સ સાથે અહેવાલ આપ્યો છે: ‘’અયોધ્યા પર, અડવાણીએ સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં સૌથી મોટા જનઆંદોલનની ધમકી આપી છે.’’ અડવાણી ઉમેરે છે: ‘ પાસાં ફેંકાઈ ચૂક્યાં હતાં. તેમની રથયાત્રા સાથે શું થયું તે દસ્તાવેજીકૃત કરવામાં આવ્યું છે. હિંસામાં લગભગ 3,400 ભારતીયો માર્યા ગયા અને આ ધ્રુવીકરણે ભાજપને સત્તાના દરવાજા સુધી પહોંચાડી દીધો. જેમ મંદિરનું ઉદ્ઘાટન થાય છે, કમનસીબે અડવાણી માટે, પરંતુ આપણામાંથી બાકીના લોકો માટે એ આશ્ચર્યની વાત નથી કે પાર્ટીના ઉદયના શિલ્પકાર સમારંભનું નેતૃત્વ કરશે નહીં અને તેમની સિદ્ધિઓના શ્રેયનો દાવો પણ કરશે નહીં.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
અયોધ્યામાં મંદિરનું ઉદ્ઘાટન આપણા ઇતિહાસના એક એવા અધ્યાયને બંધ કરે છે કે જેના વિશે ઘણા યુવાનોને ખબર નહીં હોય, પરંતુ બાકીના આપણે એમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા છીએ. તે ભાજપ સાથે સંબંધિત છે, ચાર દાયકાની સ્થિરતા પછી પક્ષના ઉદયનાં કારણો અને તે વ્યક્તિ જેણે પક્ષને ઉન્નત અને ઊર્જાવાન બનાવ્યો. છેલ્લી સામાન્ય ચૂંટણીમાં તે વિપક્ષ જનતા પાર્ટીમાં ભળી જાય તે પહેલા વાજપેયીના નેતૃત્વમાં જનસંઘે અન્ય કેટલાક અન્ય પક્ષો સાથે ગઠબંધન કરીને 22 બેઠકો જીતી હતી. અગાઉની ચાર સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં તેણે માત્ર 3, 4, 14 અને 35 બેઠકો જીતી હતી અને તેનો રાષ્ટ્રીય મત હિસ્સો ક્યારેય 9 ટકાથી વધુ નહોતો.
તેના સત્તાવાર ઇતિહાસમાં પાર્ટીએ છેલ્લી રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓનું વર્ણન કર્યું છે, જે તેણે પોતાના દમ પર લડી હતી: ‘1972ની વિધાનસભા ચૂંટણીઓમાં (ભારતભરના વિવિધ રાજ્યો માટે), જનસંઘે મોટા ભાગે પોતાના દમ પર ચૂંટણી લડી હતી. તેણે 1233 ઉમેદવારોને મેદાનમાં ઉતાર્યા અને કુલ 8 ટકા મતો સાથે 104 બેઠકો જીતી. લગભગ તમામ રાજ્યોમાં તેને નુકસાન થયું હતું… તેની સ્થાપના પછી પ્રથમ વખત જનસંઘ તેના અગાઉના પ્રદર્શનમાં સુધારો કરી શક્યું નથી.’
પાર્ટીએ મેદાન માર્યું હતું અને આ ત્યારે સ્પષ્ટ થયું જ્યારે તેણે ફરીથી 1984ની સામાન્ય ચૂંટણીઓ પોતાના દમ પર લડી, 7 ટકા મત અને માત્ર બે લોકસભા બેઠકો જીતી. 1986માં જ્યારે અડવાણીએ પાર્ટીની કમાન સંભાળી ત્યારે તેઓ ક્યારેય ચૂંટણીના રાજકારણમાં ભાગ લેતા નહોતા. રાજનીતિમાં તેમનો પ્રવેશ આરએસએસ મેગેઝિનમાં પત્રકાર તરીકે વિતાવ્યા બાદ થયો હતો, જ્યાં તેમણે ફિલ્મ સમીક્ષાઓ લખી હતી.
એક રાજકારણી તરીકે અડવાણી હંમેશાં નામાંકિત સભ્ય હતા, પછી ભલે તે દિલ્હી કાઉન્સિલમાં હોય કે રાજ્યસભામાં. તેમને રાજકીય સામૂહિક એકત્રીકરણનો કોઈ અનુભવ નહોતો અને તેમની આત્મકથા (માય કન્ટ્રી, માય લાઇફ, 2008માં પ્રકાશિત) જોઈને એવું નથી લાગતું કે તે કેવી રીતે કામ કરે છે. અયોધ્યા મુદ્દો વાસ્તવમાં વિશ્વ હિન્દુ પરિષદની આગેવાની હેઠળના આરએસએસની અંદરના બિન-રાજકીય જૂથો દ્વારા શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. 1983માં યુપીમાં એક મીટિંગમાં રાજેન્દ્ર સિંહ, જેઓ પાછળથી આરએસએસના વડા બન્યા, તેમણે બાબરી મસ્જિદને હિન્દુ ભક્તો માટે ખોલવાની માંગ કરી. સપ્ટેમ્બર 1984માં વીએચપીએ મસ્જિદ વિરુદ્ધ અભિયાન શરૂ કર્યું.
આ સમૂહને 1986માં દાવો કરવા માટે પૂરતો જાહેર પ્રતિસાદ મળ્યો કે તેઓ બળજબરીથી તાળાં તોડી નાખશે. વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી દબાણને વશ થયા અને તેમની સરકારે અદાલતોને કહ્યું કે, જો આવું થાય તો કાયદો અને વ્યવસ્થાની કોઈ સમસ્યા નહીં હોય. આ રીતે તાળાંઓ ખોલવામાં આવ્યાં અને હિંદુઓને મસ્જિદમાં પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો, પરંતુ વીએચપી સ્થળ પર પૂજા માટે પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો એટલાથી અટકી ન હતી: તેનો ધ્યેય મસ્જિદ તોડી પાડવાનો હતો. ફેબ્રુઆરી 1989માં અલ્હાબાદમાં કુંભ મેળામાં વીએચપીએ કહ્યું કે, તે નવેમ્બરમાં મંદિરનો શિલાન્યાસ કરશે. આમાં દેશભરમાં ઈંટો બનાવવાની અને નવેમ્બરમાં શહેરો અને ગામડાઓમાંથી સરઘસમાં અયોધ્યા સુધી લઈ જવાનો સમાવેશ થશે.
આ સમય સુધી અડવાણી તેમની આત્મકથામાં લખે છે, વિજયરાજે સિંધિયા અને વિનય કટિયાર જેવા ભાજપના કેટલાક સભ્યોએ તેમની વ્યક્તિગત ક્ષમતામાં અયોધ્યા આંદોલનમાં ભાગ લીધો હતો. મુખ્ય પ્રવાહના રાજકારણમાં તે કોઈ મુદ્દો નહોતો. જૂનમાં હિમાચલ પ્રદેશમાં ભાજપની રાષ્ટ્રીય કારોબારીની બેઠકમાં અડવાણીએ આ મુદ્દા માટે પક્ષને જવાબદાર ઠેરવ્યો. ભાજપના ઠરાવમાં એવી માંગ કરવામાં આવી હતી કે, આ સ્થળ ‘હિંદુઓને સોંપવામાં આવે’ અને ‘કોઈ અન્ય યોગ્ય જગ્યાએ મસ્જિદ બનાવવામાં આવે’.
થોડા મહિનાઓ પછી નવેમ્બર 1989માં ચૂંટણી આવી. બીજેપીના ઢંઢેરામાં હવે તેનો પ્રથમ સંદર્ભ અયોધ્યાનો છેઃ 1948માં ભારત સરકાર દ્વારા બાંધવામાં આવેલા સોમનાથ મંદિરની તર્જ પર ‘અયોધ્યામાં રામજન્મ મંદિરના પુનઃનિર્માણને મંજૂરી ન આપીને, તેણે તણાવ વધવા દીધો છે અને સામાજિક સંવાદિતાને ગંભીર રીતે તણાવપૂર્ણ બનાવી દીધી.’ તે ભાજપના પોતાના બંધારણનું ઉલ્લંઘન હતું, જેણે તેના પ્રથમ પૃષ્ઠ અને શરૂઆતના લેખો પર વચન આપ્યું હતું કે, તે બિનસાંપ્રદાયિકતાના સિદ્ધાંત પ્રત્યે સાચી શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠા ધરાવશે.
મતદાનના થોડા દિવસો પહેલાં વીએચપી ભારતભરમાંથી તેના તમામ સરઘસો અયોધ્યા લાવ્યા અને મસ્જિદની બાજુમાં શિલાન્યાસ કર્યો. તેની વિભાજનકારી, મુસ્લિમ વિરોધી માંગથી પ્રેરિત થઈને અડવાણીની ભાજપે 85 બેઠકો જીતી હતી, જે છેલ્લી ચૂંટણીમાં જનસંઘ કરતાં ચાર ગણી વધારે હતી અને તે એકલા લડ્યા હતા અને વાજપેયીએ તેના સુધારેલા અને નામ બદલેલા પક્ષમાં જે બેઠકો મેળવી હતી તેના કરતાં ચાલીસ ગણી વધારે હતી. અડવાણી આરએસએસમાંથી સૌથી સફળ રાજકીય નેતા બની ગયા હતા અને તેમને ચૂંટણીમાં સફળતાની રીત પણ મળી ગઈ હતી.
તેણે ડિવિડન્ડ લાવનાર ઈસ્યુમાં વધુ રોકાણ કરવાનું શરૂ કર્યું. કોંગ્રેસે ચૂંટણીમાં તેની બહુમતી ગુમાવી દીધી અને વી.પી. સિંહની આગેવાની હેઠળના ગઠબંધને હારનો સામનો કરવો પડ્યો. સિંહે થોડા સમય માટે જ કહો, અડવાણીના સમર્થનથી સત્તા સંભાળી. ચૂંટણીના ત્રણ મહિના પછી ફેબ્રુઆરી 1990માં વીએચપીએ મસ્જિદ સામે ફરી એકત્રીકરણ શરૂ કર્યું અને કહ્યું કે તે ઓક્ટોબરથી કાર સેવા તરીકે ઓળખાતી પ્રક્રિયાને ચાલુ રાખશે. અડવાણીના મતે રાજકીય ઊથલપાથલ આકસ્મિક રીતે થઈ હતી. અડવાણી તેમની આત્મકથામાં લખે છે કે, જૂનમાં તેઓ લંડનની મુલાકાત લેવાના હતા અને તેઓ જતા પહેલા આરએસએસ જર્નલ પંચજન્યના સંપાદકે તેમનો ઈન્ટરવ્યુ લીધો હતો અને તેમને પૂછ્યું હતું કે, જો સરકાર અયોધ્યા મામલાને ઉકેલવામાં નિષ્ફળ જશે તો શું થશે. અડવાણીએ તેમને કહ્યું કે, ભાજપે 30 ઓક્ટોબરે કાર સેવા શરૂ કરવાના નિર્ણયને ટેકો આપ્યો છે અને જો તેને અટકાવવામાં આવશે તો બીજેપીના નેતૃત્વમાં એક જનઆંદોલન થશે.
અડવાણી લખે છે, ‘સાચું કહું તો હું આ ઈન્ટરવ્યુ વિશે ભૂલી ગયો હતો જ્યારે તેમની પત્નીએ તેમને ફોન કરીને પૂછ્યું, ‘તમે શું કહ્યું છે? અહીંના અખબારોએ તેને ધડાકાભર્યા હેડલાઇન્સ સાથે અહેવાલ આપ્યો છે: ‘’અયોધ્યા પર, અડવાણીએ સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં સૌથી મોટા જનઆંદોલનની ધમકી આપી છે.’’ અડવાણી ઉમેરે છે: ‘ પાસાં ફેંકાઈ ચૂક્યાં હતાં. તેમની રથયાત્રા સાથે શું થયું તે દસ્તાવેજીકૃત કરવામાં આવ્યું છે. હિંસામાં લગભગ 3,400 ભારતીયો માર્યા ગયા અને આ ધ્રુવીકરણે ભાજપને સત્તાના દરવાજા સુધી પહોંચાડી દીધો. જેમ મંદિરનું ઉદ્ઘાટન થાય છે, કમનસીબે અડવાણી માટે, પરંતુ આપણામાંથી બાકીના લોકો માટે એ આશ્ચર્યની વાત નથી કે પાર્ટીના ઉદયના શિલ્પકાર સમારંભનું નેતૃત્વ કરશે નહીં અને તેમની સિદ્ધિઓના શ્રેયનો દાવો પણ કરશે નહીં.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.