ભારતને ઋષિઓની ભૂમિ કહેવામાં આવે છે. ભગવાનના મોટા ભાગના અવતાર પણ આ પવિત્ર અને પવિત્ર ભૂમિ પર થયા છે. ભારતની સનાતન સંસ્કૃતિમાં, નૈમિષારણ્યને તીર્થ અથવા પવિત્ર સ્થાન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ તીર્થયાત્રાનું વર્ણન અનેક ધાર્મિક ગ્રંથોમાં પણ જોવા મળે છે. ભારતને ઋષિઓની ભૂમિ કહેવામાં આવે છે. ભગવાનના મોટા ભાગના અવતાર પણ આ પવિત્ર અને પવિત્ર ભૂમિ પર થયા છે. ભારતની સનાતન સંસ્કૃતિમાં, નૈમિષારણ્યને તીર્થ અથવા પવિત્ર સ્થાન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ તીર્થયાત્રાનું વર્ણન અનેક ધાર્મિક ગ્રંથોમાં પણ જોવા મળે છે. તે ઉત્તર પ્રદેશના સીતાપુર જિલ્લામાં ગોમતી નદીના કિનારે આવેલું છે. આ સ્થળે 88 હજાર મુનિઓની તપસ્યા રહી છે. જ્યારે બ્રહ્માએ પૃથ્વીને વિસ્તારવાનું શરૂ કર્યું
તેથી મનુ-શતરૂપાને પૃથ્વીના વિસ્તરણનું કાર્ય સોંપવામાં આવ્યું. તેમણે અહીં 23 હજાર વર્ષ સુધી કઠોર તપસ્યા કરી હતી. આ તપોભૂમિ પર જ ઋષિ દધીચિએ લોકોના કલ્યાણને ધ્યાનમાં રાખીને પોતાના શત્રુ દેવ ઈન્દ્રને પોતાની રાખ દાનમાં આપી હતી. તેને વિશ્વનું સૌથી મોટું દાન માનવામાં આવે છે. ભગવાન વેદ વ્યાસે અહીં વેદ, શાસ્ત્રો અને પુરાણોની રચના કરી હતી. શ્રી રામાયણમાં આ સ્થાનનું વર્ણન કરતાં તુલસીદાસજી કહે છે – તીરથ વર નૈમિષ વિખ્યાત. ખૂબ જ પવિત્ર સાધક, સિદ્ધિ આપનાર.
શાસ્ત્રોમાં જણાવવામાં આવેલી કથા અનુસાર એક સમયે ઋષિમુનિઓ રાક્ષસોના ભયથી દુઃખી થઈને બ્રહ્માજી પાસે ગયા અને કહ્યું, “હે સૃષ્ટિના સર્જનહાર! પૃથ્વી પર કોઈ એવી જગ્યા વિશે જણાવો જ્યાં આપણે ધાર્મિક કાર્ય કરી શકીએ. અને કોઈપણ ભય વિના તપસ્યા.” કરી શકે છે.” તેમની વિનંતી પર, બ્રહ્માજીએ તેમની દ્રઢતાથી સૂર્યની જેમ સંપૂર્ણ વર્તુળ પ્રગટ કર્યું. ઋષિઓને કહ્યું, “તમે આ ચક્રનું પાલન કરો, જ્યાં તેની નેમી (અક્ષ) ભૂગર્ભમાં હશે. તે જગ્યાએ જ રહો.” ચક્રની ગતિ ખૂબ જ ઝડપી હતી, તે એક તળાવ પાસે ગયો અને તેમાં સમાઈ ગયો. કેટલાક લોકો કહે છે કે ભગવાન વિષ્ણુનું સુદર્શન ચક્ર અહીં પડ્યું હતું, તેથી તેને સરોવર ચક્રતીર્થ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અહીં પાણી પાતાળનામાંથી આવે છે.
નૈમિષારણ્યમાં આવેલી 108 પીઠમાંથી માતા લલિતા દેવીની શક્તિપીઠનું મહત્વ
88 હજાર ઋષિમુનિઓની તપોભૂમિ સીતાપુરના નૈમિષારણ્યમાં આવેલી 108 પીઠમાંથી માતા લલિતા દેવીની શક્તિપીઠનું મહત્વ ભારતના ખૂણે-ખૂણેથી આવતા ભક્તોની આસ્થા પરથી જાણી શકાય છે. નવરાત્રિ નિમિત્તે અહીં ભક્તોનો ધસારો રહે છે. લગભગ 200 વર્ષ જૂના દેવી લલિતા દેવીના મંદિરમાં, હજારો ભક્તો દરરોજ ભગવાન બ્રહ્મા દ્વારા ફેંકવામાં આવેલા ચક્રમાં સ્નાન કરે છે. માતા લલિતા દેવીના દર્શન કરીને સુખનો અનુભવ થાય છે. મા લલિતા દેવી પાસે આવનાર તમામ ભક્તોનું માનવું છે કે નૈમિષ સ્થિત ચક્રમાં સ્નાન કર્યા બાદ મા લલિતાના દર્શન કરવાથી તમામ પાપોનો નાશ થાય છે. લલિતા શક્તિએ પૃથ્વીને સર્વનાશથી બચાવી હતી સીતાપુરથી લગભગ 40 કિમી દૂર નૈમિષારણ્ય ગોમતી નદીના કિનારે આવેલું આ ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક અને સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર આજે પણ તેની પ્રાચીન પ્રતિષ્ઠા અકબંધ રાખે છે.
લલિતા દેવી પીઠના મહંતોના જણાવ્યા મુજબ, એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે દેવતાઓ સુવર્ણ યુગમાં અવિરત તપસ્યા માટે યોગ્ય સ્થાન માંગવા ગયા હતા, ત્યારે તેઓએ બ્રહ્મ મનોમય ચક્રની ઉત્પત્તિ કરી હતી અને દેવતાઓને કહ્યું હતું કે આ ચક્ર જ્યાં પડશે તે સ્થાન છે. તપસ્યા માટે સમાન સ્થાન શ્રેષ્ઠ સ્થળ હશે. એવું કહેવાય છે કે આ ચક્ર નૈમિષારણ્યમાં પડ્યું અને પૃથ્વીમાં પ્રવેશવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે આ ચક્ર સાડા છ પાટલાની અંદર પહોંચી ગયું ત્યારે દેવતાઓને ચિંતા થઈ કે જો ચક્ર સાત અંડરવર્લ્ડમાં પ્રવેશ કરશે તો કોઈ વિનાશ થશે. જેના પર તેમણે ભગવાન શિવનું શરણ લીધું અને તેમના આશીર્વાદથી લલિતા શક્તિનો અવતાર થયો અને ચક્રના ચક્રને રોકીને પૃથ્વીને પ્રલયમાંથી બચાવી. એ શક્તિ લલિતા દેવીના નામે સ્થાપિત થઈ. આજે પણ સાયકલમાં પાતાળમાંથી પાણી આવે છે.
નૈમિષારણ્યના મુખ્ય આકર્ષણો છે
– ચક્રતીર્થ, ભૂતેશ્વરનાથ મંદિર, વ્યાસગદ્દી, હવનકુંડ, લલિતાદેવીનું મંદિર, પંચપ્રયાગ, શેષ મંદિર, ક્ષેમકાયા મંદિર, હનુમાનગઢી, શિવલા-ભૈરવ જી મંદિર, પંચ પાંડવ નરમાનંદ મંદિર, અષારામ મંદિર, અષાઢ મંદિર. – દેવપુરી મંદિર, રામાનુજ કોટ, અહોબિલ મઠ અને પરમહંસ ગૌડિયા મઠ વગેરે.
